O’zbek tilshunosligi kafedrasi mudiri B. Bahriddinova Fakultet kengashi qarori № iyun 2022- yil Fakultet kengashi raisi G. Ernazarova Universitet kengashi qarori № iyun 2022- yil Universitet O’ubb p. R. Qurbonov Mundarija

Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy. Oʻrta asr Yevropasida Aliborona nomi bilan mashhur boʻlgan qomusiy alloma xorazmlik Abu Rayhon al - Beruniy (937-1048), ma’lumotlarga qaraganda, 150 dan ortiq asar yaratgan. Ushbu asarlar matematika, fonetika, kimyo, astronomiya, joʻgʻrofiya, tibbiyot, adabiyot, musiqa, riyoziyot va tilshunoslik kabi qator sohalarga oid boʻlib, jahon ilm-fanining durdonalari sifatida qadrlanadi.
Abu Rayhon Beruniyning lisoniy qarashlari «Saydana» nomli asarida beriladi.¹ Anigʻi, ushbu asar dorivor oʻsimliklar, hayvonlar va madanlar tavsifiga bagʻishlangan boʻlib, unda dorivor moddalarning bir necha tillardagi nomlari keltiriladi. Buyuk alloma ushbu asarda dorivor moddalarning bir necha tillarda qanday nomlanishinigina bayon qilib qolmasdan, balki ushbu moddalarning har bir tildagi mahalliy, ya’ni har bir shevadagi nomlanishini ham alohida koʻrsatib beradi. Demak, muallif predmet va uning nomi munosabati masalasiga alohida ahamiyat beradiki, ayni masala qadimgi tilshunoslik davridan to shu kungacha ham til haqidagi fanning eng dolzarb muammolaridan biri boʻlib kelmoqda.
Beruniy she’riyat masalalari bilan ham shugʻullanadi, asarlar yaratadi, oʻzi ham she’r ijod qiladi. U «Saydana» asarida qator shoirlarning she’riyatidan namunalar keltiradi.
Beruniy asardagi 29 bob va 1116 maqolada dorivor moddalarning nomiga izoh beradi. Har bir bob bir harfga bagʻishlanadi. U asarda 4500 dan ortiq arabcha, yunoncha, suriyacha, forscha, xorazmiycha, soʻgʻdcha, turkcha va boshqa tillardan oʻsimlik, hayvon, dorivorlar nomlarini toʻplaydi va izohlaydi. Demak, «Saydana» asari ayni vaqtda dorivor moddalar nomlarining izohli lugʻati sifatida ham qadrlanadi. Muallif asarda dorivor moddalar nomini arab alifbosi tartibida joylashtiradi. Bir harf bilan boshlanuvchi bir necha soʻz boʻlsa, ular shu harf bobida ichki alfavit asosida beriladi. Mazkur lugʻat ham izohli, ham tarjima, ham etimologik, ham dialektologik lugʻat sifatida alohida ahamiyatga egadir.
Аbu Аli ibn Sinoning filologik аsаrlаri. Ibn Sino qomusiy bilim egasi. U, eng avvalo, dunyoga tengi yoʻq tabib sifatida tanildi. Ibn Sinoning “Qonun fi-t-tib” kitobi asrimiz boshlariga qadar Yevropaning eng nufuzli universitetlarida asosiy qoʻllanma sifatida oʻqitilib kelindi.
Tibbiyotda shuhrat qozongan buyuk hakim boshqa fan sohalarida ham katta meros qoldirdi. Oʻrta asrlar fanining rivojiga beqiyos hissa qoʻshgan buyuk faylasuf fanning turli sohalarida qalam tebratib, ulkan muvaffaqiyatlarga erishgan qomusiy olim sifatida faqat Sharqdagina emas, balki Gʻarbda ham ma’lum va mashhur boʻldi. Uning ilmdagi buyuk xizmatlariga mahliyo boʻlgan Mikelanjelo: “Boshqa olimlarni ma’qullab haq boʻlgandan koʻra, Galen va Ibn Sinolar orqasidan ergashib xato qilgan yaxshiroqdir”, – degan edi. Ibn Sinoning lingvistikaga doir “Asbobi hudut al huruf” asari shu kunga qadar tilshunoslar diqqatini oʻziga rom qilib keladi. Bu asar bizgacha bir necha qoʻlyozmalar orqali yetib kelgan. Ulardan eng eskisi hijriy 569 (milodiy 1173) yilda, soʻnggisi esa hijriy 1182 (milodiy 1768) yillarda koʻchirilgan.
Ibn Sino hayoti va ijodi bilan shugʻullangan Abu Ubayda Juzjoniyning ta’kidlashicha, mazkur asar hijriy 415 (milodiy 1024) yilda Tehronda yozilgan.
“Asbobi hudut al huruf” asarining toʻrt nashri mavjud: 1) Qohira nashri. Muhibiddin al-Xatib tomonidan ikki qoʻlyozma nusxasi asosida – Britaniya muzeyi (1182-1768-y.) va Teymur (Misr) kitob omboridagi qoʻlyozmalar asosida nashr etilgan. Lekin bu nashr ilmiy apparati nuqtayi nazaridan ancha past, shu bilan birgalikda koʻp noaniqliklarga yoʻl qoʻyilgan qoʻlyozmalarga tayanganligi uchun il­miy jamoatchylik oʻrtasida keng ommalashmadi; 2) Qohira nashridan 40 yildan ortiqroq muddatdan soʻng 1954-yilda Tehronda professor Parviz Natel Xanzariy tomonidan ikkinchi nashri e’lon qilindi. Bu nashr e’tiborli qoʻlyozmalarga asoslanganligi va ilmiy apparatning yuksakligi bilan birinchisidan ajralib turadi; 3) Tiflis nashri (1968-y.) gruzin filologi V.G.Axvledia­ni tomonidan tayyorlangan boʻlib, unda matnning ruscha tarjimasi va bu asarning ilmiy talqini ham beriladi¹; 4) Toshkent nashri oʻzbek tilshunoslari A.Mahmudov va Q.Mahmudovlar tomonidan tayyorlangan.
Biz Ibn Sinoning lingvistik qarashlariga baho berishda, asosan uchinchi va toʻrtinchi nashrga tayanamiz.
Garchi bu asar arab tili fonetikasiga bagʻishlangan boʻlsa ham, lekin koʻp oʻrinlarda, ayniqsa, V bobida fors, turk va boshqa tillar materiallari ham qoʻllaniladi. Shuning uchun ham Ibn Sinoning mazkur asari Sibavayhiy singari oʻziga qadar boʻlgan filologlarning asarlaridan farqli ravishda umumiy fonetika masalalarini yoritishga bagʻishlanganligi bilan ajralib turadi.
“Asbob…” asari arab tilshunosligi an’anasidan yana shu bilan farqlanadiki, unda fonetik oʻzgarishlar masalasi koʻrilmaydi. Tovushlarning fiziologik va akustik xususiyatlari oʻrganiladi. Shuning uchun bu fonetika sof sinxron fonetika hisoblanadi.
Asarning arab tilshunosligidagi boshqa asarlardan yana bir farqli jihati shundaki, unda artikulyastiya tomoni­dan yaqin boʻlgan va akustik belgisiga koʻra farqlanuvchi undoshlar oʻzaro zidlangan holda oʻxshash va farqli belgilari ochiladi. Masalan, k-g, q-gʻ kabi.
Bu shuni koʻrsatadiki, N.S.Trubetskoydan bir necha asrlar oldin Markaziy Osiyo filologlari tomonidan korrelyativ undoshlar ajratilgan va undosh fonemalarni belgilashda asosiy tamoyil sifatida foydalanilgan.
Ibn Sino asarida yana bevosita kuzatishda turli oʻzga­rishlar bilan talaffuz qilinuvchi variant bilan bu variantning abstrakt bosqichdagi umumlashmasi (invarianti) farqlanadi. Xususan, bir umumiylikning ikki xil koʻrinishi ekanligini bayon qiladi.
Ibn Sinoning “Asbob…” asari kirish va olti bobdan iborat. Asarning kirish qismida uning yozilish sabablari, an’anaga koʻra kimning sharafiga yozilganligi bayon qilinadi. Asar Abu Mansur Muhammad ibn Ali ibn Umarga bagʻishlangan. Muallif shu qismda risolani quyidagi olti bobga ajratganini bayon qiladi:

1. 
   Tovushning paydo boʻlish sabablari haqida.
   
2. 
   Nutq tovushlarining paydo boʻlish sabablari haqida.
   
3. 
   Boʻgʻiz va tilning anatomiyasi haqida.
   
4. 
   Ayrim arab tovushlarining paydo boʻlishidagi oʻzi­ga xos xususiyatlari haqida.
   
5. 
   Bu tovushlarga oʻxshash nutq tovushlari haqida.
   
6. 
   Bu tovushlarning nutqiy boʻlmagan harakatlarda eshitilishi.
   

Risolaning birinchi bobida, umuman, tovushning paydo boʻlishi haqida fikr yuritiladi. Muallifning bu masaladagi bayon qilgan fikri bugunga qadar ham deyarli oʻzgarmagan holda takrorlanib kelmoqsta. Uning ta’kidlashicha, har qanday tovush havoning toʻlqinsimon tebranishi natijasida paydo boʻladi. Havoning tebranishida esa bir jismning ikkinchi jism bilan toʻqnashuvi (qar) yoki bir jismning ikkinchi jismdan uzilishi (qal) muhim rol oʻynaydi. Har ikki holda ham havoning toʻlqinsimon teb­ranishi roʻy beradi. Ikki jismning toʻqnashuvi jarayonida toʻqnashuvchi jismlar havoni qisib, muayyan kuch va tezlik bilan harakat yoʻnalishi tomon tezroq fazoni boʻshatishga majbur qiladi. Bir jismning ikkinchi jismdan uzilishi natijasida ham uzilayotgan jismlar qisilgan havoni muayyan kuch va tezlik bilan fazoni boʻshatishga majbur qiladi.
Har ikki holda ham uzoqlashayotgan havo shakl va toʻlqinni hosil qilishi lozim boʻladi. Toʻqnashuv natijasida hosil boʻlgan toʻlqin uzilish natijasida hosil boʻlgan toʻlqindan kuchliroq tarqaladi. Koʻrinadiki, tabiatdagi tovushlarning qanday paydo boʻlishini Ibn Sino birinchilardan boʻlib ilmiy asoslab beradi.
Muallif fizikaviy tovushlar bilan nutq tovushlarini bir-biridan farqlaydi va har ikkisi uchun alohida-alohida atama qoʻllaydi. Birinchisi «savt», ikkinchisi esa «harf» atamasi orqali nomlanadi.
Uning fikricha, savt va harf paydo boʻlishiga koʻra oʻzaro umumiy va shu bilan birga, oʻziga xos belgilarga ega. Umumiyligi shundaki, har ikkisi jismning qisilishi yoki ochilishi natijasida havoning tebranishi tufayli hosil boʻladi. Oʻziga xos tomoni shundaki, harf nutq organlari tomonidan talaffuz qilinadi. Asarda ta’kidlanishicha, harf – bu balandlik va ton boʻyicha oʻxshash tovushlarning eshitilish jihatidan bir-biridan farqlanuvchi turidir.
Ibn Sino nutq tovushlarini hosil qiluvchi uch jihatni koʻrsatib oʻtadi:

1. 
   Koʻkrak qafasida paydo boʻladigan diafragma va koʻkrak muskullari orqali harakatga keladigan havo toʻlqini.
   
2. 
   Havo toʻlqinining nutq organlarining turli nuqtasida toʻsiqqa uchrashi.
   
3. 
   Tovushga turlicha tembr ottenkasi beradigan va tur­li akustik belgi hosil qiladigan rezonator. Ibn Sino koʻrsatgan yuqoridagi uch jihat bugunga qadar fonetikaga bagʻishlan­gan asarlarda takrorlanib kelmoqda.
   

Muallif nutq tovushlarini tasniflar ekan, unli va undosh tovushlarni bir-biridan farqlaydi. U arab tilida yigirma sakkizta undosh, uchta unli fonemani ajratadi.
Risolada undoshlarning turli xil farqlovchi belgilari asosida tasnifini beradi va atroflicha sharhlaydi. Lekin unlilar haqida qisqacha ma’lumot beriladi, xolos. Bizningcha, buning boisi shuki, asarda muallif arab tili materiallariga asoslanadi. Arab tilida esa har bir ma’noli birlik asosida undoshlar yotadi. Shuning uchun asosiy e’tibor undoshlarga berilgan.
Bu oʻrinda shuni alohida ta’kidlash kerakki, arab tilshunosligida Ibn Sinoga qadar unlilar alohida fono­logik birlik sifatida qaralmasdan, undoshlarning tarkibiy qismi sifatida oʻrganilgan. Fonemalarni undosh va unlilarga ajratishni Ibn Sinoning jahon tilshunosligi rivojidagi katta xizmati, deb baholamoq lozim.
Undoshlar paydo boʻlish usuli, oʻrni, akustik xossasi qamda choʻziqlik, sifat va miqdor belgilariga koʻra tasnif etiladi. Paydo boʻlish usuliga koʻra undoshlar portlovchi va sirgʻaluvchilarga boʻlinadi.
Akustik belgisiga koʻra undoshlarni jarangli va jarangsizlarga boʻladi. Lekin bu belgiga koʻra undoshlarga izchil xarakteristika bermaydi.
Ibn Sino undoshlarni paydo boʻlish oʻrniga koʻra batafsil sharhlaydi. Chunki arab tilshunosligi an’anasiga koʻra, undoshlarning tasnifida artikulyatsiya oʻrni (mahraj) yetakchi belgi sifatida qaralgan. Ibn Sino oʻziga xos yoʻldan boradi. U har bir undoshning oʻziga alohida tavsif beradi. Undoshlar tavsifi boʻgʻiz undoshlaridan boshlanib, lab undoshlari bilan tugaydi.
Undoshlar choʻziqlik belgisiga koʻra, sodda undoshlar va murakkab undoshlarga boʻlinadi.
Oʻpkadan chiqayotgan havo toʻliq toʻsiqni birdaniga yorib oʻtishidan hosil boʻlgan undosh sodda undosh hisoblanadi; toʻliq boʻlmagan toʻsiqdan qisilib oʻtishi natijasida paydo boʻlgan undosh esa murakkab undosh sanaladi. Shunday qilib, sirgʻaluvchi undoshlar murakkab undoshlarga toʻgʻri keladi.
Ibn Sino oʻz risolasida nutq organlaridan boʻgʻiz va til haqida batafsil ma’lumot beradi.
Boʻgʻiz uch togʻaydan tuzilgan: 1) qalqonsimon; 2) nomsiz; 3) choʻmichsimon.
Asarda boʻgʻizning torayishi, kengayishi va yopilishi kabi harakatlari koʻrsatiladi.
Ibn Sino tilning nutq organi sifatidagi tuzilishiga ham atroflicha ma’lumot beradi. U tilni qu­yidagi qismlarga boʻladi: til asosi, tilning orqa qismi, tilning tanasi. U bevosita chuqur til orqa bilan tutashadi. Til tanasining oʻzi quyidagi qismlardan tashkil topadi: til orqa, til oʻrta, til yoni, til usti, til uchi.
Muallif tilning harakatida sakkiz mushak ishtirok etishini bayon qiladi.
Bu ma’lumotlardan koʻrinib turibdiki, Ibn Sino nutq tovushlarida ishtirok etadigan nutq organlari haqida keng ma’lumot berishida uning odam anatomiyasidan katta tajribaga ega boʻlganligi qoʻl kelgan.
Xullas, Ibn Sino dunyoning beqiyos tabibi, hassos shoir, ulkan musiqashunos, yirik faylasuf, fiziolog olim boʻlishi bilan birga, arab, fors, turk, lotin, sugʻd gillarining bilimdoni, ajoyib tilshunos ham edi. Uning umumiy fonetikaga doyr bildirgan fikrlari hozir ham oʻz kuchini yoʻqotgani yoʻq. Ibn Sino dunyo tilshunosligida fonetika va fonologiyaning rivoji uchun ulkan hissa qoʻshgan tengi yoʻq olimdir.