O‘zbek tilshunosligida graduonomiya hodisasining ilmiy tadqiqi

So‘ramoq, tilanmoq.

So‘ramoq fe’lining 4-ma’nosi tilanmq fe’li bilan ma’nodoshlik hosil qilib, tilanmoq fe’li nisbatan kuchliroq ma’no ifodalaydi.

Birov biror nima yeb turgan bo‘lsa uyalmay so‘rayveradigan odati ham bor. Nomarddan yordam so‘rama, yuzingga soladi.
Mendan unaqa ko‘p narsani tilanma.
Bermoq, tortiq qilmoq, hadya qilmoq, sovg‘a qilmoq.bu darajalanish qatori bermoq fe’lidan boshlangan bo‘lib, bermoq shunchaki kimgadir nimanidir berish ma’nosini ifodalasa, darajalanish qatori oshgan sayin, ma’noviy bo‘yoqdorlik oshib boryapti. Bularni quyidagi misollarda ham farqini ko‘ishimiz mumkin:
Kitob so‘rab kelgan ekan, berib yubordim. Bu qizni sizga tortiq qilamiz.
Arzimas bo‘lsa ham ushbu sovg‘ani sizga tug‘ilgan hunizga hadya qilamiz. Sarvinozga nima sovg‘a qilding?
O‘pmoq, bo‘sa olmoq. Bu qatordagi darajalanuvchi fe’llarda ham oddiy o‘pmoq ma’nosi va kuchliroq bo‘sa olmoq ma’nosini kuzatamiz.
Dadasi qizini peshonasidan o‘pib qoydi. U qizning ehtirosli lablaridan bo‘sa oldi.
Urishmoq, janjallashmoq.

⁶ O‘zbek tilining izohli lug‘ati,M, Rus tili, 2- tomlik, 131-bet.
Urishmoq fe’lining ma’nosi aloqani uzadigan darajada munosabatni yomonlashtirmoq ma’nosida kelganda janjallashmoq fe‟li bilan ma’nodoshlik hosil qiladi va darajalanish qatorining boshida turadi, chunki urishmoq nisbatan kuchsizroq munosabat ifodalaydi⁷.
Nega nuqul bir-birlaringizni dilini og‘ritib, urishasizlar. Bo‘ldi qilinglar, janjallashmanglar!

Sharhlamoq, tushuntirmoq, tushuncha bermoq, izohlamoq.

Bu darajalanish qatorining boshlanishidagi sharhlamoq fe’li biror narsaning mazmuni, mohiyatini ochib berish, tushuntirib berish⁸ ma’nosida qo‘llanganda bu so‘zlarga ma’nodoshlik hosil qiladi. Bu qatordagi boshqa ma’nodosh fe’llarga nisbatan kuchsizroq ma’no ifodalaydi.Dadasining supada yotib qolganini ham qiz o‘zicha sharhladi⁹ Bu mavzuning murakkabligini tushuntirib berdi.
Bu mavzuda tushuncha berdi.
Gap nima haqida borayotganini, mavzuning jiddiyligini menga izohlab berdi.