O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

i
q
s
o
b
h
s
i
q
u
Y
it
k
e
y
b
o
i
h
c
m
a
l
r
i
B
r
a
ll
i
m
o
q
il
a
r
O
r
a
ll
i
m
o
-
v
o
l
n
u
k
a
Y
r
a
ll
i
m
o
i
h
c
-
a
z
il
a
n
a
K
n
a
g
a
m
n
a
l
u
a
g
a
y
i
s
t
a
n
o
x
t
a
j
o
h
,
r
a
l
a
h
s
h
s
a
P
q
o
r
p
u
t
-
q
i
z
O
v
o
,t
a
q
,t
o
v
a
z
b
a
s
v
u
s
-
a
k
e
f
e
D
t
,
a
y
i
s
h
s
i
s
u
q
a
g
a
y
i
s
t
a
z
il
a
n
a
K
n
a
l
u
n
a
g
a
m
r
a
ll
‘
o
k
,
a
n
o
x
t
a
j
o
h
-
a
z
il
a
n
a
K
-
l‘
o
k
,
a
y
i
s
t
v
u
s
,
r
a
l
t
a
q
v
o
-
q
i
z
O
y
i
h
s
i
a
M
r
a
l
m
u
y
u
b
r
a
ll
‘
o
Q
-
v
o
-
q
i
z
O
,
r
a
ll
‘
o
q
,t
a
q
-
u
b
y
i
h
s
i
a
m
r
a
l
m
u
y
Ba’zi  turdagi  mikroorganizmlar  o‘z  xo‘jayini  organizmi-
ning bir necha organ va sistemalarida joylashishining epidemio-
logik ahamiyati aniqlandi. Lekin bunday hollarda kasallik qo‘z-
g‘atuvchilarining  tur  sifatida  saqlanib  qolishi  asosiy  joylashishi
bilan bog‘liq bo‘ladi. Qo‘zg‘atuvchilarning boshqa joylarda joy-
lashishlari qo‘shimcha joylashish joyi, deb yuritiladi.
Yuqish  mexanizmi  to‘g‘risidagi  ta’limot  kasallik  qo‘zg‘atuv-
chilarining asosiy yashash muhitiga qarab, aniq  ajratilmagan pay-
tida ishlab chiqilgan edi. Shuning uchun zoonoz kasalliklar cha-
qiruvchilarining  yuqish  mexanizmi  odam  organizmida  joylashi-
shiga qarab o‘rganilgan.
Bu kasallik manbayi bilan kasallikka moyil organizm o‘rtasida
bilvosita va bevosita  muloqot paytida amalga oshadi. Bir avlod o‘rtasida
gorizontal  yuqish  mexanizmidan  tashqari,  yuqumli  agentning
onadan bolaga homila davrida o‘tish mexanizmi mavjud bo‘lib, bu
mexanizm vertikal yuqish mexanizmi, deb ataladi.
Zooantroponoz  kasallik  qo‘zg‘atuvchilarining  yuqish  mexa-
nizmini ko‘rib chiqish uchun ularni ikki tabaqaga bo‘lish lozim:
1) hayvonot dunyosi ichida tabiiy yuqish mexanizmini ta’min-
lovchi va shu bilan epizootik jarayonning  uzluksizligini, parazit-
ning tabiatda saqlanib qolishini ta’minlaydigan;

106
10-jadval
Antroponoz kasallik qo‘zg‘atuvchilarining aerozol
yuqish mexanizmi
h
s
it
‘
O
i
r
a
l
h
c
i
q
s
o
b
h
s
i
q
u
Y
i
r
a
lt
i
o
r
a
h
s
1
2
3
i
h
c
v
u
h
s
a
t
k
il
l
a
s
a
k
i
k
o
y
r
o
m
e
B
a
d
n
a
g
r
u
t
a
d
a
f
o
s
a
m
n
i
q
a
y
n
a
li
b
,
h
s
il
o
s
a
f
a
N
h
s
i
h
s
a
l
p
a
g
i
h
c
m
a
l
r
i
B
i
h
c
m
o
t
(
l
o
z
o
r
e
a
)
i
s
a
z
a
f
s
a
f
a
N
h
s
il
o
,
h
s
i
r
i
s
k
A
l
a
t‘
o
y
g
n
i
n
l
o
z
o
r
e
A
o
r
d
a
y
i
h
c
m
o
t
i
s
a
z
a
f
s
a
f
a
N
h
s
il
o
i
h
c
v
u
h
s
a
t
k
il
l
a
s
a
k
i
k
o
y
r
o
m
e
B
.
1
h
s
i
r
it
q
u
y
a
d
y
o
j
n
a
g
l‘
o
b
i
h
c
v
u
h
s
a
t
k
il
l
a
s
a
k
i
k
o
y
r
o
m
e
B
.
2
h
s
i
n
a
l
r
a
r
a
z
n
i
y
e
k
n
a
d
n
a
g
t
e
k
a
d
i
r
a
l
a
n
o
x
a
q
h
s
o
b
g
n
i
n
o
n
i
B
.
3
h
s
i
n
a
l
r
a
r
a
z
b
i
r
it
‘
o
i
h
c
m
a
li
k
k
I
g
n
a
h
c
(
l
o
z
o
r
e
a
)
i
s
a
z
a
f
s
a
f
a
N
h
s
il
o
h
s
il
‘
o
b
li
s
o
h
l
o
z
o
r
e
a
il
g
n
a
h
C
h
s
i
n
a
l
r
a
r
a
z
a
d
i
h
c
i
q
s
o
b
2) odamlar uchun xos bir yoki bir necha mexanizm yordamida
hayvonlar  kasalliklarini  chaqiruvchilar  kasallikka  moyil  bo‘lgan
odam organizmiga tushib, uning kasallanishiga olib keladi. Kasallik
chaqiruvchilarining tur saqlanib qolishi nuqtayi nazaridan, bu —
organizm «boshi berk ko‘cha» sifatida bo‘ladi.
Hayvonlar dunyosida kasallik qo‘zg‘atuvchilar, asosan, fekal-
oral, transmissiv va vertikal mexanizmlar orqali yuqadi. Kasallik
eng ko‘p fekal-oral mexanizm, kamroq hollarda esa, transmissiv
va kontakt yo‘l bilan yuqadi.
Kasallik  qo‘zg‘atuvchilari  bir  organizmdan  ikkinchi  orga-
nizmga yuqish omillari yordamida o‘tadi. Kasallik chaqiruvchila-
rining kasallik manbayidan moyilligi bo‘lgan organizmga o‘tishini
ta’minlovchi tashqi muhit elementlari yuqish omillari, deb ataladi.
Bunday  omillardan  bir  nechasining  yig‘indisi  yuqish  yo‘llarini
tashkil qiladi.
Òashqi muhitning qator elementlari tabiatda tirik mavjudotlar
va  odamlar  jamiyatidagi  o‘zaro  munosabatlar  jarayonida  ko‘-
pincha  epidemik  jarayonning  rivojlanishida  ishtirok  eta  borib,

107
muayyan  kasalliklar  uchun  maxsus  omillar  bo‘lib  qoldi.  Òurli
yuqish mexanizmlari uchun tiðik bo‘lgan yuqish omillarini ko‘rib
chiqamiz.
Ichak yuqumli kasalliklaridagi fekal-oral yuqish  mexanizmida
eng ko‘p ishtirok etadigan omillar:
• suv (quduq, ko‘l, ariq, daryo, ichimlik suvi, oqava va boshqa
suvlar);
• oziq-ovqat mahsulotlari, birinchi navbatda oqsil, uglevodli,
suyuq va yarim suyuq mahsulotlar (sut, go‘shtli yoki baliqli ta-
omlar,  kremli  tortlar,  kotletlar,  go‘shtli  qiymalar),  sabzavotlar,
mevalar,  non;
• tuproq;
• ifloslangan qo‘l;
• pashshalar;
• turli  xil  uy-ro‘zg‘or  buyumlari.
Havo-tomchi  orqali  yuqish  mexanizmida  yuqumli  kasallik-
larning  yuqishi  uchun  havo-tomchi  yo‘li  universal  omil  hisob-
lanadi.
Yuqumli kasalliklarning aholi guruhlari o‘rtasida tarqalishi. Har
bir alohida kasallik turi ma’lum hududda aholining turli guruhlari
orasida bir xil tarqalmaydi. Masalan, Òoshkent shahrida A virusli
gepatit kasalligi bilan 1989—1990-yillarda, asosan, yasli yoshidagi
bolalar  kasallangan.
Shahar va qishloq aholisi o‘rtasidagi kasallanish darajasi ham
turlicha bo‘ladi. Kasallanish ko‘rsatkichlaridagi farq turli kasb-
dagi kishilar o‘rtasida bo‘lib, asosan, jamoalarning uyushgan va
uyushmaganligiga bog‘liq bo‘ladi. Yuqumli kasalliklar tarqali-
shiga kommunal xo‘jalik va sanitariya-gigiyena sharoitlari hamda
boshqa omillar ta’sir qiladi. Aholining turli guruhlari orasida ka-
sallik ko‘rsatkichlarining har xil bo‘lishi har bir guruhga tegishli
odamlar  turli  darajada  kasallik  yuqtirish  xavfi  ostida  bo‘lishi  va
odamlar orasida kasallikka moyillikning turlicha bo‘lishi bilan
ham tushuntiriladi. Masalan, qizilcha bilan, asosan, bolalarning
kasallanishi  infeksion-immunologik  munosabatlar  bilan  izohla-
nadi.  Faolligi  yuqori  bo‘lgan  aerozol  yuqish  mexanizmi  odam-
larning bolaligida qizilcha bilan kasallanishiga sabab bo‘ladi. Ka-
sallikni  boshidan  kechirgandan  so‘ng  qoladigan  immunitet  tu-
fayli katta yoshdagi odamlar bolalar bilan birga kasallik yuqtirishsa
ham,  ular  kasallanmaydi.  Dizenteriya  kasalligida  bolalarning

108
kasallik yuqtirish xavfi yuqori bo‘ladi. Chunki katta yoshdagi ki-
shilarga kasallik faqat fekal-oral mexanizmi orqali yuqsa, bola-
larga esa, yaqin  muloqotda ham yuqadi.
Yuqumli kasalliklarning turli guruhga tegishli aholi o‘rtasida
turlicha  tarqalishini  tushuntirishda  ma’lum  kasallikda  epidemik
jarayonning  biologik  rivojlanishini  va  aholi  guruhi  ahvolini  ifo-
dalovchi shart-sharoitlarni hisobga olish kerak bo‘ladi.
fekal-oral
aerozol
transmissiv
muloqot
vertikal
obligat-
transmissiv
fakultativ- transmissiv
notransmissiv
sapronozlar
Antroponozlar
Zoonozlar
Sapronozlar
2-chizma.  Yuqumli  (parazitar)  kasalliklar  qo‘zg‘atuvchilarining
filogenetik va ekologik yaqinliklari tasnifi.
↓
Infestatsiyalar
Gelmintozlar
Protozoolar
Mikozlar
Spiroxetozlar
Bakteriozlar
Rikketsiozlar
Virusli  infeksiyalar
Mikoplazmalar

109
Ba’zi  yuqumli  kasalliklarda  epidemik  jarayonning  biologik
rivojlanishidagi farq tufayli aynan bir guruhga tegishli aholi boshqa
guruhdagi aholiga nisbatan ko‘proq kasallanishi mumkin.
Yuqumli  kasalliklarning  vaqt  bo‘yicha  taqsimlanishi.  Yillar
mobaynida kasallanishning yillik miqdoriy ko‘rsatkichlarda ifoda-
lanishi  kasallanishning  ko‘p  yillik  o‘zgarishi  deyiladi.  Epidemik
jarayonning  o‘ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  —  kasallanishning
vaqt bo‘yicha turlicha taqsimlanishi. Kasallanishning vaqt bo‘yicha
turli xil taqsimlanishi profilaktikasi uchun samarali tadbirlar o‘tka-
zilmaydigan kasalliklarda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Kasallanishning ko‘p yillik o‘zgarishi uchun  epidemik an’ana,
davriylik (sikl) va epidemik  ko‘tarilish va tushish xosdir.
Epidemik  an’ana.  Kasallanishning  ko‘p  yillik  o‘zgarishida
epidemik jarayon jadalligi o‘zgarishidagi asosiy yo‘nalish epidemik
an’ana, deb ataladi. U kasallanishning o‘sishi, kamayishi va mo‘-
tadil (barqaror) bir darajada turishini ko‘rsatadi. Epidemik an’ana-
ning  uch  ko‘rinishi  epidemik  jarayonni  boshqaradigan  rivojla-
nish sharoitini epidemiyaga qarshi tadbirlar o‘tkazish bilan bog‘liq
holda namoyon qiladi.
Kasallanishning  davriyligi.  Epidemik  jarayonning  ko‘p  yillik
o‘zgarishida doimiy ravishda ma’lum oraliq bilan epidemik ja-
rayon  davriyligining  qaytarilib  turishi  kasallanishning  davriyligi,
deb ataladi. U yoki bu turdagi yuqumli kasalliklarning eng ko‘p
tarqalgan yillari keyingi kasallik kam uchragan yillar bilan alma-
shinib turadi va bu davr qayta boshlanadi. Davriylik barcha yuqumli
kasalliklarga xos xususiyatdir.
Davriylikning  o‘sish  va  kamayish  davrlari  turli  kasalliklarda
turlichadir. Kasallanishning o‘sishi va kamayishi orasidagi yillar
2—5 yildan 5—15 yilgacha va bundan ko‘p muddatlarga to‘g‘ri
keladi.  Epidemik  jarayon  kechishining  davriyligi  havo-tomchi
mexanizmi  bilan  yuqadigan  antroponoz  kasalliklarda  yaqqol
ko‘rinadi.  Bu  hol  infeksionimmunologik  munosabatlar  tufayli
yuzaga keladi.
Kasallanish yuqori darajada bo‘lganida aholi o‘rtasida immu-
niteti  bo‘lgan qatlam yuzaga keladi. Bu immunitet kasallanishning
kamayishiga  olib  keladi.  Yangi  tug‘ilib  voyaga  yetgan  avlodda
immunitet  bo‘lmaganligi  sababli  kasallanish  ko‘paya  boshlaydi.
Lekin kasallanishning davriyligini faqat shu omillar bilan tushun-

110
tirish kifoya qilmaydi. Epidemiologik davriylikni parazitar tizim-
ning o‘z-o‘zini boshqarishi to‘g‘risidagi nazariya aniqroq qilib tu-
shuntirib bera oladi.
Kasallanishning  mavsumiyligi.  Yilning  ma’lum  bir  davrida
kasallanishning  doimiy  ravishda  ko‘tarilib  turishi  yoki  paydo
bo‘lishi mavsumiy kasallanish, deb ataladi. Kasallanishning mav-
sumiyligini tushuntirib berish uchun bir necha taxminlar taklif
qilingan.  Unga  ko‘ra,  mavsumiylikka  kasallik  chaqiruvchilari
virulentligining  mavsumiy oshib turishi, boshqa taxminga ko‘ra
esa,  odamlar  organizmi  rezistentligining  mavsumiy  pasayishi
bilan tushuntiriladi. Uchinchi xil taxminga ko‘ra, kasallanish dara-
jasining  yil  davomida  o‘zgarishi  yuqish  mexanizmining  faolla-
shishi bilan izohlanadi.
Kasallik  qo‘zg‘atuvchilari  yuqish  mexanizmining  faollashishi
epidemik jarayon tabiatidan kelib chiqadi. Bu xususiyat, ayniqsa,
chivinlar, kanalar, iskabtoparlar orqali yuqadigan transmissiv ka-
salliklarda yaqqol ko‘rinadi: kasallanish mavsum turidagi kasallik
tashuvchilarning faolligi oshishi bilan ko‘payadi.
Fekal-oral yuqish mexanizmi ichak kasalliklari uchun yozgi,
havo-tomchi  mexanizmi  bilan  yuqadigan  aerozol  kasalliklar
uchun qishki mavsumiylik xosdir. Bu xil yuqish mexanizmli turli
xil yuqumli kasalliklar mavsumiyligi har xil bo‘ladi. Agar bir xil
yuqish mexanizmli kasalliklar uchun bir xil umumiy mavsumiy
omil  ta’sir  qiladigan  bo‘lsa,  bu  kasalliklar  mavsumiyligining
har  xil  bo‘lishi  kasallikning  yashirin  davri,  yaqqol  namoyon
belgilar  bilan  kechadigan  turlari  nisbati,  kasalliklarning  kasallik
qo‘zg‘atuvchilarini tashqi muhitga chiqarish davri kabi sharoitlarga
bog‘liq bo‘ladi.
Ko‘pincha  mavsum  davrida  kasallik  qo‘zg‘atuvchilarining
yuqish mexanizmi faollashishi mikroorganizmlar virulentligining
oshishi va aholining immunologik tuzilishidagi o‘zgarish bilan mos
ravishda amalga oshadi. Bu hol aerozol yuqish mexanizmli kasal-
liklar  uchun  xosdir.  Uzoq  davrgacha  bu  xildagi  kasalliklarning
yilning  sovuq  davrida  mavsumiy  ko‘payishi  shamollash  tufayli
organizm reaktivligining pasayishi bilan bog‘lab kelindi. Keyin-
chalik bu mavsumiy kasallik odamlarning yopiq binolarda uzoq
vaqt birga bo‘lishi va kasallikning yuqishi hamda yuqish mexa-
nizmining  faollashishi  bilan  tushuntirildi.  Bu  masala  yanada

111
chuqurroq  o‘rganilganda,  odamlarning  «aralashib  ketish»  omi-
lining ahamiyati borligi aniqlandi.
Kasallikka chalingan va unga moyil bo‘lgan odamlarning ara-
lashib ketishida kasallik chaqiruvchilari faqat bir kishidan ikkinchi
kishiga o‘tib qolmay, balki uning virulentligi ham oshadi. Bu esa,
kasallikning (manifest) belgili shakli ko‘payishiga va yuqish mexa-
nizmi faollashishiga olib keladi.
Shunday  qilib,  yuqumli  kasalliklar  mavsumiyligi  yilning
ma’lum bir davrida doimiy ravishda qaytarilib turuvchi ijtimoiy va
tabiiy  hodisalarning  yuqish  mexanizmini  faollashtiruvchi  ta’siri
natijasidir. Ko‘pincha kasallikning yuqish mexanizmi faollashishi
kasallik qo‘zg‘atuvchilarining virulentligi oshishi va organizmning
kasallikka moyilligi o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘ladi.
U yoki bu turdagi yuqumli kasallik yilning ma’lum davrida
epidemik ravishda ko‘tarilib turishi odamlar kasallanishi uchun
yetarli sharoit yaratuvchi ijtimoiy va tabiiy-biologik shart-sha-
roitlardan hisoblanadi. Masalan, kanalizatsiyaning buzilishi va
ichimlik suviga qo‘shilib ketishi, oziq-ovqat tayyorlash bilan bog‘-
liq  bo‘lgan  ishlarga  ichburug‘  kasalligi  tashuvchisining  tushib
qolishi va boshqalar bunga misol bo‘la oladi.
6-rasm. Ichak solityorining tarqalishi:
1 — sigir; 2 — oraliq xo‘jayin; 3 — solityor; 4 — odam.
1
2
3
4

112
1. Emlash vositalarini organizmga kiritish usullarini bayon eting.
2. Dezinfeksiya, dezinseksiya, deratizatsiya nima?
3. Sterilizatsiya nima?
4. Immunitet deb nimaga aytiladi?
5. Sanitariya maorifi ishlari qaysi usullarda olib boriladi?
6. Aholini epidemiyadan himoya qilishning tashkiliy tuzilmasi nimalardan
iborat?
7. L.V. Gromashevskiy yuqumli kasalliklarni necha guruhga bo‘ladi?
8. Infeksion kasallik deb nimaga aytiladi?
9. Parazitizm qonuniyatlari nimalardan iborat?
10. Yuqumli kasalliklarning yuqish mexanizmlari necha davrni o‘z ichiga
oladi?
?
NAZORAT SAVOLLARI

113
II bo‘lim
XUSUSIY
EPIDEMIOLOGIYA

114
2-bob.  ICHAK  INFEKSIYALARIGA  QARSHI
EPIDEMIOLOGIK  CHORA-TADBIRLAR
2.1. Ich terlama
Ich  terlama va paratif A, B ichak infeksiyalari guruhiga kirib,
ularning  chaqiruvchilari  salmonellar  turiga,  ichak  bakteriyalari
oilasiga mansubdir.
Òarqalishi. Ich  terlama va paratiflar qadimiy kasalliklar bo‘l-
sa-da, ularning tarqalishi XIX asrda ma’lum bo‘lgan. Bu davrga
kelib, klinik shifokorlar ich terlama bilan boshqa isitmali kasal-
liklarning farqiga yetadigan bo‘lib qolishdi.
Parazitlarni  chaqiruvchilari  to‘g‘risidagi  aniq  ma’lumotlar
XX asrda ma’lum bo‘ldi. XIX asrda ich terlama kasalligi avj olib
rivojlana  boshladi.  Buning  asosiy  sababi — shaharlarda  mar-
kazlashtirilgan suv shoxobchalari, kanalizatsiya yo‘qligi, sanitariya-
gigiyenik sharoitning yomonligi edi. Ko‘pgina shaharlarda ich ter-
lama oddiy hol bo‘lib qoldi. Ich terlamaning katta epidemiyalari
XIX—XX asr  ikkinchi yarmida urush olib borayotgan davlatlarda
kuzatildi. Masalan, qo‘shni Òojikistonda 1996—1997-yillar da-
vomida minglab ich terlama bilan kasallanganlar ro‘yxatga olinib,
epidemiyaga qarshi chora-tadbirlar belgilandi.
O‘lim ko‘rsatkichi. O‘tgan 100 yillikda ich terlama kasalligidan
o‘lganlar (epidemiya vaqtida) 25—30 % ni tashkil qildi. Bu ko‘r-
satkich  o‘tgan  asrning  30-yillariga  kelib  10  %  ni  tashkil  qildi.
Hozirgi kunda, ya’ni antibiotiklarni ishlatish davrida, bu ko‘rsat-
kichlar keskin kamayib ketdi. O‘zbekistonda ham ushbu kasallik-
lar uchrab, Qashqadaryo, Sirdaryo, Jizzax, Surxondaryo viloyat-
larida ko‘proq ro‘yxatga olingan, lekin o‘lganlar qayd qilinmagan.
Yevropa  va  Amerika  davlatlaridagi  har  100000  aholiga
0,1—0,7 % o‘lim ko‘rsatkichi to‘g‘ri keladi.
Epidemiologiyasi. Salmonella guruhi harakatchan, grammanfiy
bakteriyalar  bo‘lib,  uzunligi  1  mkm.dan  3  mkm.ga  yetadi,  eni
0,5 mkm.dan 0,06 mkm. gacha. Morfologiyasi bo‘yicha bir-biri-
dan farq qilmaydigan mikroorganizmlardir. Ich terlama kasalligi

115
chaqiruvchisi tashqi muhit sharoitlariga chidamli hisoblanadi va
odam organizmidan tashqarida ham uzoq muddatda o‘z hayotini
davom  ettiradi.  Muzlatganda  bir  necha  oylab  yashaydi,  25°C
haroratda 2 soat yashaydi. Axlatda 5 kundan 30 kungacha, chi-
qindi  o‘ralarida  30  kundan  50  kungacha,  choyshabda  2  hafta-
gacha,  jun  matolarda  80  kungacha,  pol  tirqishlarida  bir  necha
oylab yashaydi. Òurib qolgan suvlarda yarim yilgacha, qaynatilib
sovitilgan suvlarda bir yilgacha, quvur suvlarida uch oygacha ha-
yot kechiradi. Eng yaxshi yashash muhiti oziq-ovqat mahsulotlari
hisoblanadi. 18°C da rivojlanish xususiyatiga ega.
Kasallik  manbalari.  Ich  terlama  manbalari  kasal,  rekonva-
lessentlar va surunkali bakteriya tashuvchilari hisoblanadi. Ka-
sallik chaqiruvchilari organizmlarning axlat, siydik, qusuq hamda
emizuvchi ayollarning  suti orqali tashqi muhitga tushadi. Ich terlama
tayoqchalari kasalligi 1—2—3-haftalari 50—76 % gacha axlat orqali
chiqadi. Siydikdan kech muddatlarda 30 % kasallardan chiqadi.
Eng asosiy manba — surunkali bakteriya tashuvchi hisoblanadi.
O‘tish yo‘llari va omillari. O‘tish yo‘llari xilma-xil bo‘lib, suv,
oziq-ovqat mahsulotlari, qo‘l, idish-tovoqlar, bemor axlati va chi-
qindilari bilan ifloslangan narsalar orqali o‘tadi.
Epidemiologik  xususiyatlari
1. Yosh tanlashi. Bir necha o‘n yillar ilgari ich terlama bilan
yoshlar kasallanardi. Masalan, XIX asrning oxirida Peterburgda
71,6  %  ni  15—19  yoshdagilar  tashkil  qildi.  O‘lganlardan  1,81
marta ko‘p erkaklar o‘limini tashkil etdi. Hozirgi kunda ham yosh
bolalarning kasallanishi ro‘yxatga olinmoqda.
Klinikasi. Yashirin davri 7 kundan 25 kungacha, aksari 14 kun
davom etadi. Kasallik kechishi davomida quyidagi davrlarni o‘z
ichiga oladi:
A. Prodromal davr, ya’ni birlamchi belgilar paydo bo‘lish davri.
B. Kasallik belgilarining rivojlanish davri.
D. Kasallik belgilarining  avj olish  davri.
E. Kasallik  belgilarining so‘nish davri.
F. Kasallikdan sog‘ayish davri.
Har  bir  davrning  o‘ziga  xos  xususiyati  bo‘lib,  kasallikning
klinik kechishini izohlab beradi.
Profilaktikasi:
• sanitariya-gigiyenik tadbirlar;
• suv  ta’minoti  —  suv  quvurlarini  kengaytirish;

116
• oziq-ovqat korxonalarida sanitariya madaniyatini oshirish;