O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

177
oshib boryapti. R.M. Òojiboyeva  va  hammualliflar (1980) tuxum
bo‘tqasi  hamda  tuxum  kukunidan  salmonellalarning  bir  necha
serovarlarini ajratib olishga muvaffaq bo‘lishdi. Salmonellozlar
baliq va baliq mahsulotlaridan kam yuqadi, ammo ayrim joylarda
ularning ahamiyati birmuncha muhimroqdir.
Òurli  xil  o‘simlik  mahsulotlariga  tuproqdan,  axlat,  go‘ng,
oqava suvlar, parranda axlati bilan ishlov berilganda salmonel-
lozlar o‘tishi mumkin, natijada, bu mahsulotlar salmonellalarni
tarqatish omili bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston sharoitida salmo-
nellozlar epidemik o‘choqlarida sabzavot va rezavor mevalarning
yuqtirish omillari sifatidagi roli 19,6 % hollarda aniqlangan.
Ochiq suv havzalari va oqava suvlarning turmush ehtiyojlari
va  ichish  uchun  ishlatiladigani  ham  odamlarga  salmonellalar
yuqishiga  sabab  bo‘lishi  mumkin.  Salmonellozlar  epidemik
o‘chog‘ida  olib  borilgan  tekshirishlar  natijasida  bu  kasalliklar-
ning 6,7 % hollarda ochiq suv havzalaridan tarqalishi aniqlangan.
So‘nggi yillarning ma’lumotlariga binoan salmonellalar tashqi
muhit obyektlari orqali odamlarga, ayniqsa, yosh bolalarga mai-
shiy yo‘l bilan yuqishi mumkinligi isbotlandi. Bunday yo‘l bilan
salmonellozlar  ko‘proq  yosh  bolalar  kasalxonalari,  tug‘uruqxo-
nalar sharoitida saqlanadi.
Ayrim mualliflarning ko‘rsatishicha, salmonellozlarning aero-
gen yo‘l bilan tarqalish ehtimoli bor. Salmonelloz kasalligi odam
organizmiga  og‘iz  orqali  tushgandan  keyin  yuzaga  chiqadi.
Kasallikning  paydo  bo‘lishi  salmonellalarning  serovariga,  ular-
ning soniga va odam organizmining immunobiologik holatiga
bog‘liq. Kasallikning yashirin davri 6—10 soatdan 2—3 kungacha,
ko‘pincha 12—24 soatga teng bo‘ladi.
Salmonellozlarning  oldini  olish  tadbirlari
Salmonellozlarning  oldini  olish  va  ularga  qarshi  kurash  qu-
yidagi tadbirlarning bajarilishini taqozo qiladi:
1. Òashkiliy chora-tadbirlarga salmonellozlarga qarshi kurash
ishlarini  tashkil  qilish,  profilaktika  muassasalari  xodimlari  bilan
veterinariya  xizmati  xodimlarining  o‘zaro  hamkorlikda,  salmo-
nellozlar haqidagi xabarni o‘z vaqtida bir-biriga yetkazib turish-
lari  va  epidemiologik  tahlil  qilishni  yo‘lga  qo‘yish,  tibbiyot  va
veterinariya mutaxassislarining malakasini oshirish, salmonelloz-
larga qarshi kurash bo‘yicha seminarlar tashkil qilish kiradi.

178
2.  Salmonellozlarning  tarqalib  ketishi  uchun  epidemiologik
ahamiyati bo‘lgan korxonalarda sanitariya va veterinariya nazoratini
o‘rnatish.  Bunday  nazorat,  asosan,  salmonellozlarning  tarqali-
shida ishtirok etadigan asosiy omillardan hisoblangan go‘sht va
go‘sht mahsulotlari, parranda go‘shti va tuxumlari salmonellala-
ridan zararlanishning oldini olishga qaratilgan.
2.1. Keyingi paytlarda respublika hududida parranda go‘shti va
tuxumidan salmonellozlar tarqalayotganligini nazarda tutib, par-
randachilik  sanoati  korxonalarida  ularning  sanitariya-epidemio-
logik holatini sanitariya shifokorlari, epidemiologlar va bakterio-
loglar birgalikda tekshirishlari kerak.
Bunday tekshiruvlarda ishlovchilar o‘rtasida salmonellozlar va
o‘tkir ichak infeksiyalari bilan kasallanish hollari, veterinariya va
bakteriologiya laboratoriyalarida olib borilgan tekshiruv natijalari
tahlil qilinishi, odamlardan, parrandalardan va atrof-muhit obyekt-
laridan  ajratib  olingan  salmonellalarning  serologik  va  biologik
variantlari hamda ularning xossalari solishtirib ko‘rilishi lozim.
2.2.  Respublikamizda  salmonellozlar  bilan  kasallanish  ko‘r-
satkichi  yosh  bolalarda  (ayniqsa,  2  yoshgacha)  ancha  yuqori
ekanligini hisobga olib, sanitariya-epidemiologiya xizmati xodim-
lari    sut,  sut  mahsulotlari,  bolalar  ovqatlarini,  parhez  va  ichish
uchun  suyuqliklar  tayyorlaydigan  oshxonalar,  oziq-ovqat  sexlari
va dorixonalarning ishlarini doimo nazorat qilishlari lozim.
3. Davolash-profilaktika ishlari va salmonellozlar paydo bo‘lganda
ularni bartaraf qilish uchun o‘tkaziladigan tadbirlar, asosan, salmo-
nellozlar bilan kasallangan va bakteriya tashuvchi kishilarni aniq-
lash, ularni hisobga olish, atrofdagi sog‘lom kishilardan ajratib qo‘-
yish, davolash, bolalar poliklinikalarida va kasalxonalarda salmonel-
lozlar tarqalib ketishining oldini olishga qaratilgan bo‘lishi lozim.
3.1.  Salmonelloz  bakteriofaglari  bolalar  kasalxonalarida  sal-
monelloz paydo bo‘lganda, salmonellozlarning tarqalib ketish xavfi
tug‘ilganda, atrofdagi bolalarga, onalarga va tibbiyot xodimlariga
epidemiologik ko‘rsatma asosida beriladi.
4. Salmonellozlarning oldini olishda aholi o‘rtasida sanitariya
maorifi ishlarini keng ko‘lamda olib borish tavsiya etiladi. Ayniqsa,
bunday  ishlarni  homilador  ayollar,  yosh  bolali  onalar,  bolalar
ovqatini  tayyorlash  va  tarqatish  bilan  band  bo‘lganlar,  bolalar
muassasalari, kasalxonalari xodimlari, go‘sht ishlab chiqaradigan
va uni qayta ishlaydigan korxonalar ishchilari, parrandachilik sa-
noati  xodimlari,  sut  va  sut  mahsulotlari  ishlab  chiqaradigan

179
korxonalar,  umumiy  ovqatlanish  tarmoqlari  ishchilari,  chiqindi
suvlarini  tozalaydigan  inshootlar  ishchilari  o‘rtasida  olib  borish
maqsadga muvofiqdir.
1. Salmonelloz o‘chog‘ini tekshirish kartasini to‘ldirib (171-shakl) va oziq-
ovqat mahsulotlaridan sinama olib, epidemiologik tekshirish.
2. Guruhli kasalliklarda hamma kasallangan kishilardan (kasallanmagan,
biroq  kasallangan  kishilar  bilan  birga  ovqatlanganlar  ham)  kasallikka  qadar
keyingi  2  kun  ichida  iste’mol  qilgan  mahsulotlari  haqida  sinchiklab  so‘rab
chiqiladi. Bunday so‘rashni o‘rganish uchun kollej yotoqxonasida yashaydigan
va oshxonada ovqatlanadigan  o‘z guruhingiz o‘quvchilariga jadval to‘ldiring.
Yeyilgan mahsulotlar va ular qabul qilingan vaqtni yozib bering:
r
/
T
i
m
s
i
,i
s
a
y
il
i
m
a
F
i
m
s
i
g
n
i
n
i
s
a
t
o
a
v
i
k
h
s
u
t
,
a
t
h
s
u
n
o
n
:i
n
u
k
-
1
t
a
q
v
o
i
k
h
c
e
k
,t
a
q
v
o
i
k
h
s
u
t
,
a
t
h
s
u
n
o
n
:i
n
u
k
-
2
t
a
q
v
o
i
k
h
c
e
k
,t
a
q
v
o
3. Epidemiologik masalalarni yeching.
Epidemiologik  masalalar
1. Salmonelloz yozda sayyohlar oromgohida avj olgan.  U yerda
8 guruhga bo‘lingan jami 200 sayyoh bor.
Kechki ovqatdan keyin 1—2 soat o‘tgach, faqat bir guruhda-
gilar kasallangan. Hamma umumiy oshxonada ovqatlangan. Ka-
sallanish ro‘y  bergan  kuni kasallik  qayd qilingan  guruh  ekskur-
siyada kutilmaganda to‘xtab qolib, kundalik tartibda ko‘zda tu-
tilganidek, soat 14.20 da emas, balki taxminan 17.00 da ovqat-
langan. Bu guruhning ovqati oshxonada saqlangan va dasturxonga
qo‘yish oldidan isitilgan.
Avj olishning epidemiologik tabiatini aniqlash uchun qanday
tekshirishlar  o‘tkazish  lozim?
Sodir bo‘lgan kasalliklarning oldini olish uchun nimalar qilish
zarur?
2. K. ismli fuqaro botulizm bilan kasallanib qolgan, 40 yoshda.
O‘sha kun va ertasiga botulizm kasalligi K.ning xotini va ikki bo-
lasi, K. oilasining qo‘shnilari — er-xotin va K. oilasining boshqa
tumanda  yashaydigan  uch  qarindoshida  aniqlangan.  Kasallan-
ganlarning hammasi 12 kishi bo‘lib, bayram dasturxoni atrofida
o‘tirishgan. Bayram dasturxonida har xil taomlar, jumladan, baliq
konservalari,  tort,  muzqaymoq  bo‘lgan.
!
MUSTAQIL ISH

180
Xonadonda tayyorlangan taomlar orasida konservalangan qo‘-
ziqorinlar bor edi. Ularni K. oilasi bir oy oldin konservalab qo‘y-
gan va issiq joyda saqlagan.
Kasallik avj olishining epidemiologik tekshirish rejasini tuzing.
Hozircha sog‘lom bo‘lgan bayram qatnashchilari kasallanishining
oldini olish bo‘yicha chora ko‘rish kerak.
3. Avgust oyida bolalar bog‘chasining bir guruhidagi bolalar va
xodimlar  o‘rtasida  ovqatdan  zaharlanish  avj  olgan,  oziq-ovqat
xonasi  bolalar  bog‘chasi  uchun  umumiy  bo‘lgani  holda  boshqa
guruhlarda kasalliklar kuzatilmagan.
Aniqlanishicha, kasalliklar paydo bo‘lishidan 3—4 soat oldin
bolalar  va  xizmatchi  xodimlar  kremli  tort  yeyishgan.  Bu  tortni
bolalardan  birining  onasi  bir  kun  ilgari  pishirgan  bo‘lib,  tort
oshxonada  25°C  haroratda,  taxminan,  16  soat  saqlangan.  Òort
qoldiqlari va kasallanganlarning qusuq massasidan tillarang stafilo-
kokk kulturasi ajratilgan.
Avj olishni epidemiologik tekshirish rejasini tuzing.
1.  Kishilar  orasida  eng  ko‘p  tarqalgan  kasallik  keltirib  chiqaradigan  sal-
monella  serotiðlarini  bayon  eting.  Salmonellalarning  atrof-muhitga
chidamliligi  qanday?
2. «Noilojlikdan so‘yish» nima, «shartli yaroqli go‘sht»chi?
3. Odam salmonella tashuvchi bo‘lishi mumkinmi, u qancha muddat da-
vom  etadi?
4. Yangi tayyorlangan taomni tez tarqatib bo‘lmaganda, uni nima qilish kerak?
5. Salmonelloz bo‘lgan hayvonlar go‘shtiga qanday ishlov berish lozim?
6. Xom  mahsulotlar va issiqlik bilan ishlov berilgan mahsulotlarni (masa-
lan,  go‘sht)  kasallik  yuqishidan  saqlash  yo‘llari  qanday?
7.  Salmonellalardan  tashqari,  qanday  mikroorganizmlar  ovqatdan  zahar-
lanishni  keltirib  chiqarishi  mumkin?
8. Botulizm qo‘zg‘atuvchilari va Clostridium repfringensning atrof-muhitga
chidamliligi  qanday?
9. Botulizm klostridiylarida qanday sharoitlarda toksin hosil bo‘ladi?
10. Stafilokokk intoksikatsiyalarida infeksiya manbalari qanday?
2.14. Poliklinikada yuqumli kasalliklar
xonasining ishlash tartibi
1960-yildan  boshlab  poliklinikalarda  yuqumli  kasalliklar  xo-
nasi (YKX) tashkil qilindi. Uning asosiy vazifasi profilaktika va
epidemiyaga  qarshi  kurashish  bo‘yicha  o‘tkaziladigan  chora-
tadbirlar sifat samaradorligini oshirishga qaratilgan. Ichak kasal-
?
NAZORAT SAVOLLARI

181
liklari bo‘limi asosida ichak
infeksiyalari  xonasining
ko‘p  yillik  tajribasi  shuni
ko‘rsatdiki,  uning  funksi-
yalarini kengaytirib, boshqa
infeksiyalar bilan kurashish
vazifasini yuklash mumkin.
Bugungi  kunda  bu  xona-
ning  muhimligi  yanada
ortdi. Chunki yuqumli ka-
salliklarning turli ko‘rinish-
lari, shakllari ko‘payib bor-
moqdaki,  shifokorlarning  tashxis  qo‘yishi  qiyinlashib  qoldi.
Yuqumli kasalliklar xonasi — har kungi maslahat beruvchi mar-
kaz  hisoblanadi.  Bu  markaz  tashxis  qo‘yish,  yuqumli  kasallik-
larni davolash, dispanser kuzatuviga olish sifatini oshirishga xiz-
mat qiladi.
Yuqumli  kasalliklar  xonasini  yuqumli  kasalliklar  bo‘yicha
mutaxassis  boshqaradi.  U  epidemiologiyani  yaxshi  biladigan,
puxta tayyorgarlikka ega bo‘lishi lozim. Chunki u epidemiologik
to‘g‘ri tashxis qo‘yishi va profilaktik, epidemiyaga qarshi chora-
tadbirlar ishlab chiqishi talab qilinadi. Yuqumli kasalliklar xonasi
shifokori yuqumli kasalliklarga gumon qilingan bemorlarni poli-
klinikada, uyda tekshiruvdan o‘tkazadi (qachonki, mahalla shifo-
korlari tashxis qo‘yishda qiynalib qolishsa).
Yuqumli kasalliklar xonasi, asosan, dizenteriya bilan ish olib
boradi. Dizenteriyaga gumon qilingan bemorlar poliklinika qabuli-
dan keyin yuqumli kasalliklar xonasiga jo‘natiladi. Bu yerda bemor-
lar klinik, laboratoriya jihatdan chuqur tekshiruvdan o‘tkaziladi.
Yuqumli kasalliklar xonasida qayta kasallanganlar davo kursini
to‘liq olish uchun nazorat qilinadi. Shu yerning o‘zida surunkali
yuqumli kasalliklar ham davolanib, alohida dispanser hisobiga oli-
nadi. Har bir surunkali yuqumli bemorga 30-shakldagi hisob va-
raqasi to‘lg‘aziladi va shifokor ko‘rsatmalari yozib boriladi. Ushbu
ma’lumotlar  bemorning  ambulatoriya  xaritasiga  qayd  qilinadi.
Ayniqsa,  yuqumli  kasalliklar  shifokorining  uyda  qoldirilgan  be-
morlarni to‘liq davolanishdagi ahamiyati o‘rinli.
Yuqumli kasalliklar shifokori kundalik maslahat, bemorni da-
volashdan  tashqari,  mahalla  shifokorlarining  profilaktik  ishla-
rini,  shuningdek,  yuqumli  kasalliklarni  erta  aniqlash  va  tashxis
9-rasm. Bemorlarni qabul qilish xonasi.

182
qo‘yish  vazifasini  ham  amalga  oshiradi.  Yuqumli  kasalliklar
xonasining eng asosiy vazifasi yuqumli kasalliklarni doimiy ravishda
ham mahallada, ham poliklinikaga qarashli joylar bo‘yicha o‘rganib
borishdir.
Yuqumli  kasalliklar  xonasining  mutaxassisi  poliklinikada
yuqumli kasalliklarni doimiy ravishda hisobga olib, o‘tkazilgan sa-
nitariya-epidemiologik  tadbirlar  yuzasidan  Davlat  sanitariya-
epidemiologiya nazorati markaziga va tuman markaziy shifoxo-
nasining sanitariya-epidemiologiya  bo‘limiga  belgilangan  mud-
datlarda hisobot topshiradi.
YKXning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Uchastka shifokorlarining yo‘llanmasi bo‘yicha kelgan in-
feksion kasallikka shubha qilingan bemorlarni qabul qilish. Bunda
YKX  xodimlari  laboratoriya  tekshiruvlari  uchun  material  oladi,
masalan, ich terlama, paratiflar, salmonellozlar, brutsellozga va
boshqalarga shubha qilinganda ekish uchun qon olish, toshmali
terlama,  brutselloz,  tulyaremiyaga  shubha  qilinganda  serologik
tekshirish,  ayrim  biokimyoviy  testlar  (infeksion  gepatit)  uchun
tekshirish ana shular qatoriga kiradi. Rektoromanoskopik tekshi-
rishlar ham o‘tkaziladi.
2.  YKX  shifokori  infeksion  bemorlarga  uyda  davo  qilishda
uchastka shifokorlariga konsultativ yordam ko‘rsatadi. Infeksion
kabinetlarda  ayrim  surunkali  infeksion  kasalliklari  bo‘lgan  be-
morlar davolanishi, tashuvchilarni sanatsiya qilish mumkin. Shunga
ko‘ra,  bepul  davolash  uchun  dori-darmonlar  va  bakterial  pre-
paratlar  olinadi,  ularning  saqlanishi  ta’minlanadi,  profilaktik  va
davo preparatlarini hisobga olib, ular haqida hisobot beradi.
3.  YKX  shifokori  infeksion  patologiya  masalalari  bo‘yicha
uchastka xodimi malakasini oshirish sohasida ma’lum ish olib bo-
radi, jumladan, konferensiyalarda infeksion bemorlarni diagnos-
tika qilish va davolashda yo‘l qo‘yilgan xatolar muhokama qi-
linadi. Uchastkaga yangi ishga kelgan xodimni YKXda stajirov-
kadan  o‘tkazgan  ma’qul.  Shifokor,  shuningdek,  kasalxona  xo-
dimlarini profilaktik tekshiradi.
4.  O‘choqlarda  uchastka  xodimlarining  epidemiyaga  qarshi
ishlarini:  bemorlarni  aniqlash,  kontaktda  bo‘lganlarni  tibbiy  ji-
hatidan kuzatish va tekshirish, ularga profilaktik preparatlar yubo-
rish va boshqalarni tekshiradi.
5. YKX shifokori o‘zi xizmat ko‘rsatadigan hududda infeksion
kasallanishni o‘rganadi va tahlil qiladi. YKX boshchiligida kasal-

183
lanish yuqori bo‘lgan mikrohududlarda maxsus tadbirlar ko‘riladi,
masalan,  hovlima-hovli  aylanib  chiqiladi,  yalpi  laboratoriya
tekshiruvlari, emlash va faglash o‘tkaziladi.
6. Infeksion kasalliklar, tashuvchilik, epidemiyaga qarshi tad-
birlarni  hisobga  olish  va  85-infeksiya,  85-griðp,  86-davolash
shakllari bo‘yicha tegishli hisobot tayyorlash ishning muhim to-
moni  hisoblanadi.  Shoshilinch  xabarnoma  kartalari  (58-shakl),
infeksion  kasalliklarni  hisobga  olish  jurnali  (60-shakl),  angina,
griðp  va  o‘tkir  respirator  kasalliklar  uchun  esa,  statistik  talon
(25-v  shakl)  hisobga  olish  shakllari  sanaladi.
7. Infeksion  kasalliklar  (ich  terlama,  paratiflar,  dizenteriya,
vabo,  salmonellozlar,  virusli  gepatit,  brutselloz,  bezgak)  bilan
kasallanib  o‘tgan  va  tashuvchi  shaxslar  ustidan  dispanser  kuza-
tuvini tashkil qilish tekshirishning muhim bo‘limi hisoblanadi.
Kasallanib o‘tganlarni dispanserlash  uchastka shifokorlari zim-
masiga  yuklanadi.  Yuqorida  sanab  o‘tilgan  kasalliklardan  tuzal-
ganlarni statsionardan poliklinikaga mehnatga layoqatsizlik vara-
qasini  yopmasdan  (ishlovchilar  uchun)  yoki  kasallikni  boshdan
kechirganlik haqidagi ma’lumotnoma bilan yuboriladi. Poliklinikada
dispanserlashga  kelgan  har  bir  kishi  tekshirilishi  lozim  va  unga
dispanser kuzatuvining nazorat xaritasi to‘ldiriladi (30-a shakl).
Dispanserlanadiganlarning turmush sharoitlari bilan tanishish
g‘oyat  muhim,  buning  uchun  patronaj  kuzatuv  olib  borilib,  u
keyinchalik ham takrorlanadi.
Òo‘plangan  ma’lumotlar  asosida  dispanser  kuzatuvi  rejasi
tuziladi: dispanserlanadigan kishi maxsus grafik bo‘yicha tibbiyot
mutaxassisiga  qatnaydi.  Bunday  qatnashlarda  klinik  tekshiruv
o‘tkaziladi,  zarur  bo‘lgan  hollarda  laboratoriya-instrumental
tekshirish ham olib boriladi. Òekshirish ma’lumotlariga asoslanib
davo tayinlanadi. Hamma davo muolajalari maxsus hisobga olish
xaritasiga va bemorning ambulator xaritasiga yozib boriladi. Ay-
rim  hollarda  kasallanib  o‘tgan  kishi  uning  bajaradigan  ishidan
vaqtincha yoki doimiy chetlatiladi va ma’muriyat bilan birga uni
ishga joylashtirish masalasi hal qilinadi.
Dispanser kuzatuvi davrida sanitariya maorifi ishini olib bo-
rish lozim. Yuqumli kasalliklar harakati to‘g‘risida yuqumli kasal-
liklar  xonasi  shifokori  85-davolash  shaklidagi  hisobotni  sanita-
riya-epidemiologiya nazorati markaziga topshiradi.
Har chorakda poliklinika mutaxassislari tomonidan o‘tkazil-
gan profilaktik ishlar, emlash bo‘yicha  hisobot topshiriladi. Umu-

184
miy  profilaktik  chora-tadbirlar  to‘g‘risidagi  ma’lumot  87-da-
volash shaklida beriladi. Profilaktik emlashlar to‘g‘risida  86-davo-
lash  shaklida  har  oy  ma’lumot  taqdim  qilinadi.  Shuningdek,
yuqumli kasalliklar xonasi shifokori har doim mahalla shifokor-
lariga ko‘maklashadi.
1. YKX  jihozlarini  ko‘zdan  kechirish.
2. YKXda yuritiladigan tibbiy hujjatlarni o‘rganish.
3. Bemorlarni qabul qilishda qatnashish, laboratoriya tekshiruvi uchun ma-
terial olishda ishtirok etish.
4.  Davolash muassasasining ma’lumotnomasi va kasallanib o‘tgan kishini
so‘roqlash asosida «Dispanser kuzatuvining nazorat xaritasi»ni to‘ldiring.
Ich  terlama  yoki  salmonelloz  rekonvalessentlari  xususida  dispanser
kuzatuvining  joriy  rejasini  tuzing.
5.  Darsdan tashqaridagi vaqtdan foydalanib, dispanser kuzatuviga kelgan
shaxslarni patronaj qiling. Olingan natijalar haqida o‘qituvchiga ma’lu-
mot bering.
1. YKXning  asosiy  vazifalari  qanday?
2. YKXda qanday tibbiy hujjatlar to‘ldiriladi?
3. Ayrim  infeksion  kasalliklarni  boshidan  kechirgan  shaxslarni  dispan-
serizatsiya qilishdan maqsad nima?
4. Kasallik qaytalanishiga qarshi davoning epidemiologik ahamiyati qanday?
5. Ich  terlama,  vabo,  dizenteriya,  salmonellozlar  bilan  kasallanib  o‘tgan
kishilarni  dispanserizatsiya  qilish  qoidalari  qanday?
?
NAZORAT SAVOLLARI
!
MUSTAQIL ISH

185
3-bob.  NAFAS  YO‘LI  INFEKSIYALARI
3.1. Griðp. Paragriðp. Adenovirusli infeksiyalar
Griðpning  etiologiyasi.  Griðp  eng  ko‘p  tarqalgan  infeksion
kasalliklardan biridir. Yaqin vaqtlargacha griðp kasalligi, ya’ni
viruslar orqali yuqadigan griðp yuqori nafas yo‘llarining katari
bilan  almashtirilib,  bir-biridan  farq  qilinmagan.  Griðp  kasal-
ligiga  filtrlanuvchi  virus  sabab  bo‘ladi.  Bu  virus  juda  yuqumli
bo‘lib, tashqi sharoitga chidamsizdir. Virus quritish va quyosh
nurlarining ta’sirida tez halok bo‘ladi. Griðp viruslari o‘zining
antigen  tarkibi  bilan  ajralib  turadigan  bir  qancha  tiðlariga
bo‘linadi. Virusning A va B tiðlari, ayniqsa, yaxshi o‘rganilgan.
Biroq,  griðp  virusining  yana  boshqa  serologik  tiðlari  borligi
haqida ham ma’lumot bor.
Epidemiologiyasi. Òarixiy manbalarga qaraganda, griðpning
3  marta  pandemiyasi  qayd  qilingan.  Birinchisi  1889—1890-yil-
larda, ikkinchisi 1918—1919-yillarda, uchinchisi 1957-yilda bo‘lib
o‘tdi. Pandemiya vaqtida aholining 50—70 % kasallangan. Griðp
infeksiyasi burun-halqum va tomoq shilliq qavatlari orqali orga-
nizmga kiradi, so‘ng asosan nafas yo‘llariga joylashib olib, o‘ziga
xos yallig‘lanish jarayonini vujudga keltiradi. Griðp viruslari tash-
qariga nafas yo‘llarining shilimshiqlari bilan chiqib turadi. Griðp
turli shakllarda o‘tadi. Biroq, griðpning hamma xillari uchun na-
fas yo‘llarining kataral yallig‘lanishi bilan birga qattiq intoksi-
katsiya,  ya’ni  organizmning  zaharlanishi  va  ayniqsa,  markaziy
asab sistemasining  zaharlanishi xarakterlidir. Griðpning yashirin
davri 1—2 kun bo‘ladi.
Yuqish  manbayi  griðpning  aniq-ravshan  yoki  belgisiz  shakli
bilan kasallangan odam yoki virus tashib yuruvchi bo‘lishi mum-
kin. Griðp kasalligi, asosan, havo tomchilari orqali tarqaladi. Griðp
bemor bilan bevosita aloqada bo‘lish natijasida va kontakt yo‘l
bilan ham yuqadi, shuningdek, u idish-tovoqlar, dastro‘mol, so-
chiq orqali va qo‘llardan ham yuqishi mumkin.

186
Kasallikka moyillik. Odam infeksiyaga moyil bo‘ladi, u griðpni
tezda  yuqtirib  oladi.  Griðp  viruslarining  konsentratsiyasi  katta
bo‘lsa,  odamlar  bir-biri  bilan  yaqin  muomalada  kontaktda
bo‘lganlari tufayli kasallanish 100 % ga ham yetadi. Shaharlardan
uzoqroq joylardagi aholining ko‘pchiligi griðp kasalligi bilan ko‘p-
roq va og‘irroq kasallanadi. Griðp paydo bo‘ladigan individual
immunitet uzoq davom etmaydi. Biroq, shubhasizki, griðp bilan
bir marta og‘rigandan keyin ko‘pchilikda biroz bo‘lsa-da, immu-
nitet paydo bo‘ladi.
Griðp kasalligining tarqalishi sanitariya-gigiyena sharoitlariga
bog‘liq. Òurarjoy sharoitlari yomon, aholi zich joylashgan bo‘lsa,
infeksiya manbayi bilan bo‘ladigan kontakt ham ko‘p bo‘ladi va
viruslar tezda atrofga tarqalib kasallik ko‘payib ketadi. Griðp epi-
demiyasi  har  qanday  iqlim  sharoitida  va  yilning  hamma  mav-
sumlarida vujudga kelishi mumkin.
Griðp  eng  ko‘p  tarqalgan  infeksiyalardan  biri  bo‘lib,  katta
epidemiyalarga va hatto pandemiyalarga sabab bo‘ladi.
Griðpga qarshi kurash. Òomchilar orqali tarqaladigan boshqa
infeksiyalarga qarshi kurashga nisbatan ancha qiyin, chunki griðp