Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ

Tayanish tu’sinikler
Shash, evkratid, termiz shoh, chaganiyon, oromiy, so’g’d.
Jan’a pedtexnologiyaler bo’yicha dars o’tish metodi og’zaki bayon qilish, klaster usuli.

Dastlabki da’wirlerda ten’geler O’rta Aziyanin’ tek Grek aholisi arasindagina yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bul paytda tub aholi hali pul-toha’mr muomalasi yuritishga ulgurmagan edi deb hisoblaydi, ten’geshunas olim E.V.Zeymal. Bul jarayon miloddan avha’mlgi III a’sir, ya`ni ikki g’a’rezsiz’ Parfiya ha’m Grek Baqtriya patshahligi payda bo’lgan da’wirda boshlangan deb tahmin qilish, har holda haqiqatda xilof bo’lmasa kerak. Biraq bul patshalikni birinshisida etakchi rolni Janubiy Turkmanistonda yashovchi kuchmanchi parkler qabilasidan chiqqan odamler uynasa, ekinshi o’rinda oliy nasab grekler turishgan. Yuz jildan sal ziyod, ya`ni miloddan avha’mlgi III a’sirdan to II a’sirnin’ u’shinshi choragigacha hukm surgan Grek-Baqtriya patshaligi ten’gelerinin’ aksariyati medal'er (medal yamasa ten’ge quyish yamasaha’mrb tabiw san`ati - ten’geha’mrbhonasi) san`atinin’ nodir namunasi deb bolsaplanadi.Grek-Baqtriya patshaliginin’ ten’ge sistemasi standartga

asoslangan edi, ten’geler asosan gu’mis ha’m misdan, ba`zan tillodanha’mrb etilerdi. Oler arasinda Evkritnin’ 20 staterli (160g) altin ten’geleri, ya'ni antik dunyo da’wirinin’ eng yirik altin ten’geleri bar bolg’an. Bulnday ten’gelerdan ikkitasi haqqinda ma`lumot bor. Biri A.Semznovnin’ gapiga qaraganda, Bulhoro amiri g’aziynesida saqlangan, ekinshisi Parijda saklanadi.Grek-Baqtriya gu’mis ten’geleri, asosan bir andozada bo’lib o’ng tomonida hukmdor patshanin’, tersida bolsa u o’ziga pir etip alg’an ma`buldlernin’, misali Zevs, Gerakl, Poseydon, Apollon, Dioskurlernin’ su’wreti tu’sirilgen edi.
Grek-Baqtriya ten’geleri tehnikaviy ijrosi jihatidan ha’m hususan, patshahlernin’ siymosini aks ettirishdagi ko’rkem ifoda usulleri jihatidan eng balad saviyadaha’mrb etilgan Ellada ten’geleridan ustun turadi, Ayyemgi Gresinda Grek-Baqtriya ten’geleri Sitsiliyanin’ denadrahma hamda tetradrahmasi menen bir qatorda antik da’wir ten’geha’mrb tabiw ishinin’ eng nodir namunasi hisoblanardi. Olerdi’ng fikricha: "Ten’geha’mrb qilishishi o’z ko’rkem konunleri ha’m talableriga bolsa g’a’rezsiz’ san`atdir."Grek-Baqtriya ten’gelerinin’ o’lchov birlikleri haqqinda gapirsak, Misali, Grek-Baqtriya Evtidem ten’gesi eramizdan avha’mlgi 235-200 jiller. misdan tayyorlangan diametri - 19 mm, awirlig’i - 3,5 gramm.
Eramiznin’ III-IV a’sirleri O’rta Aziya tariyxida ijtimoiy siyosiy sohalerida keskin o’zgarishler da’wiri bo’ladi, Ayyemgi dunyonin’ so’ngi eng ulkan ha’mha’mbardast ma’mleketleri Kushan ha’m Partiya inqirozga yuz tutdi, olerdi’ng bulring’i jerleri jan’a qudratli Sosoniyler ma’mleketiga qo’sxilib ketdi. Endi bul jerlerda Sosoniy shohleri ta’repinen tayinlangan noibler - Kushanshohler hu’kimranliq’ qila boshladiler.Sosoniy Kushanshohlernin’ ten’geleri ikki turkumga bo’linadi Sosoniy - Kushan ha’m Kushan - Sosoniyler ten’geleriga bo’linadi. Birinshi turkumga tiyisli ten’gelernin’ o’ng tomonida hukmdor Kushanshohnin’ yon tomonida kukragi menen olingan su’wretiha’mrb etilgan, ters tomonida bolsa muqaddas Mehrob yonidaha’mrdushtiy dininin’ bosh ma'buldasi Ahuramazda jan’a shohga hukmdorlik belgilerini topshirayotgan manzara yamasa peshtoqler ostidagi taxtga o’tirgan shoh tasvirlangan.
Ekinshi turkumga mansab ten’geleri Kushan shohi Ha’msudeha’m ten’geleri andozasi menenha’mrb etilerdi. Eramizdan avha’mlgi dastlabki a’sirlerdan boshlab to eramiznin’ birinshi a’sirlerigaha’mrb etilgan Sug’d ten’geleri bul jihatdan diqqatga sazovordir. Bul da’wirnin’ behisob, turli - tuman Sug’d ten’gelerini bir necha turkumga bullish munkin.
1.Antioh I. Selevkiyler ten’geleriga taqlidanha’mrb etilgan ters tomonida otnin’ boshi su’wreti tu’sirilgen gu’mis hamda mis ten’geler. Milloddan avha’mlgi II-I a’sirler hamda eramiznin’ I a’siri.
2.Selevkiyler yamasa Aleksandr drahmasiga borib taqaluvchi, Gerakl ha’m Zevs su’wreti tu’sirilgen biraq sug’d yozuvi bor gu’mis ten’ge.
3.Chopib ketayotgan ot ha’m tik turgan tangri su’wreti tu’sirilgen (ikki alohida - alohida tur) Girkod gu’mis ten’gesi.
4. Tirandoz su’wreti hamda sug’d yozuvleri (legenda) tu’sirilgen gu’mis ten’geler.
5.Grek tilidagi yozuvleri xiralashgan, pala - partish sug’d yozuvleri bor. Evtidem tetradraxmaleriga taqlidanha’mrb etilgan ten’geler.
Sug’d ten’gelerinin’ aksariyat qismi tug’ri shakldagi, yuzi o’ymali, awirlig’i ha’m diametri o’rtamiyona gu’mis tugarakleri (Ev­tidem ten’geleriga taqlidanha’mrb etilgan ten’geler bunnan mustasno) dan iborat.
Ayyemgi zamon ten’gelerida ten’ge qujilg’an qilish tehnikasi inkirozga yuz tutgani tasodifiy voqea emas. Bul voqea O’rta Aziya madaniyatinin’ bir qator sohalerida tanglik boshlangan ha’mqtda tug’ri keladi. Ba`zi bir tadkikotcxiler bulni ayyemgi ijtimoyi inforrmasiyanin’ umumily tanglikka yuz tutganinin’ ifodasi deb hisoblaydi.