Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ

9- Tema
Tema: Amir Temur da’wirida finans-pul siyosati.
Reje:
1.Amir Temurdin’ ha’kimiyat’ tepasiga kelishi
2.Amir Temurdin’ finans –pul siyosati
3.Amir Temur tominidan qujilg’an qilingan ten’geler.
Tayanish tu’sinikler
Finans, dashti qipchoq, kuragon, miri, fulsi,dinor, dirham
Jan’a pedtexnologiyaler bo’yicha dars o’tish metodi og’zaki bayon qilish, klaster usuli.
Amir Temur bin Tarag’ay 736 hijriy jili (milodiy 1336 jil 9-aprelda) Shaxrisabz shaxriga yaqin Xo’ja ilg’or qishlog’igada tug’ulgan. Otasi tarag’ay barlos urug’inin’ nufuzli bekleridan bo’lganligi za’ru’r ham har jili bir marta Ila daryosi bo’yidagi Olmaliq shaxriga xon ta’repinen chiqariladiganqurultoyga taklif qilinar edi. 1362 jilnin’ kuzida Tug’luq Temurxon Movorounnahrni uli Ilyosxo’jaga qoldirib o’z qaroprgohi Mo’g’iliston (Shig’isiy Turkiston)ga qaytib kelayotib, uliga yordamlashish za’ru’r Amir Temurni lashkarboshi etip qoldirdi. Lekin Amir Temur Ilyosxo’ja menen chiqisha olmay samarqandni tashlab ktabiwga majbulr bo’ldi.
Amir Temur Moha’mrounnaxrnin’ g’arbidagi Xorezm xarazmshohleridan Husayn, Yusuf ha’m Sulaymon So’fiylerga qarshi 1370-1390 jilleri besh marta a’skeriy yurish olib borib, Xorezmni o’z ma’mleketi tasarrufiga kiritdi.
Jazba dereklerda biz yuqorida tilga alg’an hududlerdagi shaharlerdan basqa Hindiston, Turkiya, Misr ha’m SHom patshahleri ham Amir Temur ati menen tilla, gu’mis ten’geler qujilg’an qilganligi ma`lum. Misali, Ibn Arabshox o’zinin’ "Amir Temur tariyxi” asarida "Turk sultoni Boyazidnin’ ustidan g’alaba qilgandan so’ng onin’ o’g’illeridan Rum patshahleridan biri Isilimdiyor Amir Temur huzuriga kelib, Amir Temurga itoat izhor etdi. Temur uni sevinch menen qarshi olib, Isilimdiyorni Rumdagi o’z martabasida barqaror etdi ha’m unga o’z teha’mrak-atrofdagi amirlerga Mahmudxon ha’m ulug’ Amir Temur Ko’ragon ati menen hutba o’qitib, pul qujilg’an qilishlerini amr etdi” - deb yozsa, SHarafuddin Ali Yazdiy "Zafarata"da: "Amir Temur Turk sultoni ustidan g’alaba qilgandan so’ng o’z elchilerini sonin’’ da’wirdagi Misr ha’m SHom patshahi Barquqnin’ uli Malik Nosirga jo’natdi. Malik Nosir Amir Sohibqironga muholifat bo’lish mumkin emasligini anglab, o’z taqdirinin’ omonligini tilab, Amir Temur atiga hutba o’qitib ten’geler qujilg’an qildi" - deb qayd etadi.
Ten’ge pullernin’ ma’mleket belgilab bergan andoza (standart) boyinsha, altin, gu’misnin’ sofligi ha’m awirlig’iga alohida etibor bergan holda qujilg’an qilinishi ma’mleket ta’repinen qattiq nazorat etip turiler edi. Ayni chog’da bul ten’gelerdagi mahalliy bezaklernin’ o’ziga hos nafisligi saqlanib qalg’an bo’lib, Hirot, Mashxad, Isfahon, Tabriz ha’m Bog’dodda qujilg’an qilingan ten’gelerda bul hususiyat yaqqol ko’zga tashlanadi.
Amir Temur o’zinin’ birinshi ten’ge pullerini 774/ 1372-73 jilleri Chig’atoy honlerinin’ andozasi bo’yicha qujilg’an qilgan bo’lsa ham, lekin 1380 jillerga kelib pul islohoti olib borilishi natijasida jan’a shakildagi pullerni o’z ati menen qujilg’an qildirdi.
Eski ten’ge pullerni bolsa g’aziynega qaytarib olib, olerdi’ eritgan. Jan’a andozadagi ten’ge pullerni qujilg’an kilganligi za’ru’r ham onin’ birinshi chiqargan pulleri turli joylerda topilgan dafina (g’aziyne)lerda juda kam uchraydi.Amir Temur ma’mleketida 1380 jilleri Samarkand ha’m Horazmda onda-sonda altin ten’geler qujilg’an qlingan bo’lsa ham, bul ten’geler bultun dunyodagi numizmatika kolleksionerleri za’ru’r kamyob nodir ten’ge bolsaplanadi.
Bul ten’gelernin’ old tomoniga (La ilaha illallohu Muhammadur rasululloh) degan iymon keltirish kalimasini yozdirdi. Ten’gelernin’ to’rt bulrchagiga bolsa to’rt halifa - Abul Bakr, Umar, Usmon ha’m Alilernin’ atlerini yozdirdi. Ten’genin’ orqa tomoniga bolsa (Suyurgatmishhon yorlig’ Amir Temur Kuragon akmonu) deb yozilgan.
O’zbekiston tariyxi ma’mleket muzeyinin’ numizmatika fondida saqlanayotgan N-401/1, Samarqand, 782/1380 y.; N-401/2-3, Samarqand, 783/1381; N-401/4-b, Samarqand, 784/1382; N-401/7-57, Samarkand, 785/1383; N-401/55-56, Samarkand, 786/1384 y.; N-401/ 57-61, Samarqand, 786/1384 y; N-401/62 raqqamli Samarqandda 788/ 1386 jillerda qujilg’an kilingan gu’mis mirilerda ham Suyurgatmishhon ha’m Amir Temur ati e'zilgan. Sulton Mahmudhon ha’m Amir Temur atidan qujilg’an kilingan gu’mis ten’ge ha’m miriler-nin’ oldi tomoniga{La ilaha illallohu Muhammadur rasululloh) deb, ten’gelernin’ orka tomoniga bolsa: (Sulton Mahmudhon e'rligi Amir Temur Kuragon akmanu)3, deb e'zilgan.
Biz to’mende Amir Temur ha’m Sulton Mahmudhon ati bilvi! Afgoniston, Eron, Irok ha’m Oqujilg’anayjon shahdrlerida tur l da’wirlerda qujilg’an kilingan ten’gelernin’ orka tomonidagi e' lerdan ayrim namunaler keltiramiz. Amir Temurdin’ geometrik ha’m har hil nafis naqshler menen bezatilgan ten’gelerga nazar tashler ekanmiz ko’z o’ngimizda bul ten’gelerga urilgan tamg’aler gavdalanadi. Bul tamg’aler uchta uchbulrchaksimon kishi halqalerdan iborat. Amir Temur Orayliq Aziya Huroson ha’m Iroq Eron jerlerini o’z saltanatiga qo’shib olishga ot surib qilich ko’targan bo’lsa ham lekin uni basqarish, iqtisodi, ilim ha’m madaniyatini yuksaltirishda turli kengash ha’m chora tadbirler qo’llagan, o’ziga hos strategiya ha’m taktika sohibi, diplomat islohotchi olijanob ha’mtanparha’mr ma’mleket arbobi bo’lganligini tariziy daliller isbotlaydi.