Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ

10-TEMA
qilingan ten’geler
Reje:
1. Ulug’bek Mirzo da’wirida qujilg’an qilingan ten’ge
2. Ulug’bek Mirzodan keyingi Temuriylernin’ ten’geleri
3. Xurosonda Husayn Boyqaro ta’repinen qujilg’an qilingan ten’geler.
Tema: Temuriyler da’wirida Moha’mrounnahr ha’m Xurosonda qujilg’an 4.Temuriyler ten’geleridagi ramziy belgiler.
Tayanish tu’sinikler
Holdolloh, mulkhu, Ali ai-Mortazoi, g’ozi, sabzovor, mashhad, astraobod, marv.

Jan’a pedtexnologiyaler bo’yicha dars o’tish metodi og’zaki bayon qilish, klaster usuli.
Amir Temurdin’ u’shinshi uli Mironshoh Mirzo bo’lib 1366 jilda tug’ilgan, unga avha’ml Huroson keyinchalik 1393 jilda shimoliy Eron, Bag’dod, Oqujilg’anayjon, Armaniston ha’m Gurjistonler berilgan edi. U 1408 jili Tabriz yaqinida Qora Yusuf menen bo’lgan jangda o’ldiriladi. Undan besh o’g’il – Abibakr Mirzo, Umar Mirzo, Xalil Sulton Mirzo, Iyjal Mirzo ha’m Syurg’atmish Mirzoler qoldiler.
1405 jili 18 fevralda Amir Temur ha’mfot etgandan so’ng uni sonin’’ jerga dafn etdiler.
Bul maqbara qurilishi tek Ulug’bek da’wiriga kelibgina tamomlandi ha’m temuriyler avlodinin’ xilxonasiga aylantirildi. Shohruh ha’m Ulug’bek Mirzoler ham sonin’’ joyga dafn qilingan.
Amir Temur o’zinin’ bul nabirasidan beha’mqt judo bo’lganligiga juda qattiq qayg’urib, onin’ atini mangu yod tabiw maqsadida Muhammad Sulton ati menen ten’geler qujilg’an ettirgan.
Bul ten’gelernin’ old tomoniga iymon keltirish kalimasi ha’m onin’ to’rt bulrchagiga chahoryorler, ya’ni to’rt halipa’nin’ ati, basqa bulrchakleriga bolsa ten’gelerni qujilg’an qilgan shahar ha’m jiller yozilgan. Misali: Samarqand, 805/1402-03 jil.- Sulton Mahmud Amir Temur Ko’ragon Amir Muhammad Sulton.
Muhammad Sulton Amir Temurdan oldin ha’mfot etganligidan, Amir Temur to’ng’ich uli Jahongir Mirzonin’ ekinshi uli Pirmuhammad Mirzoni o’z taztiga tayinladi ha’m uni ha’mfotidan ilgari o’z qarorgohiga hozir bo’lgan barcha shahzodaler, malikaler ha’m arkoni ma’mleketga e’lon qildi ha’m olerdi’ saltanatni basqarishda Pirmuhammad Mirzoga ko’maklashishga da’ha’mt etdi.
Jahongir Mirzonin’ uli Pirmuhammad o’sha paytlerda, Qobull, Qunduz, Bomiyon ha’m Qandahor walayatierinin’ hamda Hindistonga oliob o’tuvchi mashhur dovonler, ishinde’ Haybar dovoni joylashgan mintaqalerni o’z ichiga alg’an “kishi Hindiston”nin’ noibi edi.
Soxibqiron Amir Temur ha’mfotidan so’ng shahzodaler a’skeriy boshliqler ha’m arkoni ma’mleket o’rtasida parokandalik boshlandi. Shaxzodaler toju-taxt talashib o’zaro qonli janglerga kirishdiler.
1406 jil taxtnin’ haqiqiy merosho’ri bo’lgan Pirmuhammad Mirzo Hurosonda Shoxruh Mirzo qo’shinleri menen o’zaro birlashib Xalil Sultonga qarshi kurash boshlaydi. Jang paytida Pirmuhammad Mirzonin’ amirleri hiyonat etip jang maydinini tashlab ketadiler. Natijada Xalil Sulton jangda g’olib chiqib, Pirmuhammad Mirzo Balhga, Shohruh Mirzo qo’shinleri bolsa Hurosonga qochadi.
Xalil Sdulton ha’kimiyat tepasiga chiqgandan so’ng, qujilg’an qilingan gu’mis ha’m mis pullerga o’z ati menen birga Muhammad Jahongirnin’ atiga “xon” so’zini qo’shmay qujilg’an qildirdi. Ten’gelernin’ old tomoniga: iymon keltirish kalimasi ha’m onin’ to’rt bulrchagiga birinshi halifa ati ha’m ten’ge (miri)lerni qujilg’an qilgan shahar, sanaler yozildi.
Ulug’bek Mirzo Amir Temurdin’ nabirasi ha’m Shohruh Mirzonin’ uli bo’lib, u 1394 jil 22 martda Batis Erondagi Sultoniya shahrida tug’ilgan. Onasi Gavharshod oqa turk amirleridan G’iyosiddin Tarxonnin’ qizi edi.
Mirzo Ulug’bek Samarqand saltanatida 40 jil (1409-1449)kukmronlik qilgan. Bul da’wirda Turon mamlakatida ilm ilim ha’m madaniyat gulladi, savdo-sotiq ravnaq topdi.
Mirzo Ulug’bek da’wirida garchi Samarqand ha’m Bulhoroda kuymush ten’geler qujilg’an qilingan bo’lsa ham, oler o’z ati menen emas, balki padaribulzrukvori Shohruh Mirzonin’ ati menen chiqarildi. Ulug’bek Mirzo otasi Shohruh Mirzo bafotidan keyingina o’z atidan gu’mis pullerni qujilg’an qilishga kirishdi. Bulnday gu’mis pullerni qujilg’an qilish ishleri Samarqand ha’m Xirotda ikki jilu yetti oygina davom etdi. Shonin’ za’ru’r ham Ulug’bek Mirzo ati menen qujilg’an qilingan gu’mis ten’geler kam uchraydi ha’m noyob bolsaplanadi.
bozorda savdo muomalasida yuritilgan mis pullerni tartibga keltirish maqsadida 1428-1429 jilleri pul islohoti o’tkazib, mis pullerni jan’a ko’rinishdagi shaklda qujilg’an qildi. Bizda ma’lum bo’lgan shig’is derekleri ichida Ulug’bek Mirzonin’ pul islohoti o’tkazilganligi haqqinda hech qanday ma’lumot uchramaydi. Lekin onin’ da’wirida moha’mrounnahrda qujilg’an qilingan mis pullerni chuqur u’yreniw bul da’wirda pul islohoti o’tkazilganligini tasdiqlaydi.
Padarko’sh Adullatif Mirzo o’z inisi Abdulaziz Mirzoni ham qatl ettiradi. Lekin ko’p o’tmay Abdulatif Mirzo Ulug’bek Mirzonin’ amirleridan biri Bobo Husayn bahodir ta’repinen o’ldirildi. Padarko’shnin’ jazosi anasonin’’nday bo’ladi, deb onin’ boshini Ulug’bek madrasinin’ peshtoqiga osib qo’ydiler.
Abdulatif Mirzo otasidan do’ng Samarqand saltanatida 6 oy hu’kimranliq’ qilgan bo’lsa ham u o’z atidan pul chiqarishga ulgurdi. Bul ten’gelerga o’z ati menen birga bobosi Shohruh Mirzo atini ham qo’shib qujilg’an qildirdi.
Abdullo Mirzo Samarqand taxtida bor-yo’g’i bir jil hu’kimranliq’ qildi ha’m sonin’’ ha’mqt ichida o’z atidan ten’ge puller qujilg’an etip ulgurdi. Bul ten’ge pullernin’ old tomoniga odatdagiday iymon keltirish kalimasi ha’m dastlabki to’rt halipa’nin’ ati yozilgan bo’lsa, onin’ orqa tomoniga (as-Sulton al-azam al-hoqon al-odil Mirshid ad-din Sulton Abdullo bahodir holdolloh Mulikihu ha’m Sultanahu); qujilg’an Samarqand fi sanati 854/1451 deb yozilgan
Abdusaid Mirzo 1451-1469 jilleri Moha’mrounnahr ha’m Hurosonda, Sulton Ahmad, Sulton Mahmud, Sulton Boyso’ng’ur ha’m Sulton Ali Mirzoler Moha’mrounnahr shaharlerida, Samarqandda o’z atleridan gu’mis ten’geler qujilg’an qildirganler.
Abdusaid Mirzo ten’gelerinin’ orqa tomoniga:
(qujilg’an al-sulton al-azam Sulton Ahmad Ko’ragon xaldalloh mulikihu ha’m sultanahu) deb yozilgan.
Abdusaid ha’mfotidan so’ng uli Sulton Ahmad Samarqandda 1469-1494 jilleri hu’kimranliq’ etip, o’z atidan ten’ge puller qujilg’an qildi. Bul ten’gelernin’ orqa tomoniga (al-Sulton al-azam Sulton Ahmad Ko’ragon haldolloh taolo mulikihu ha’m sultanahu; qujilg’an Samarqand) deb yozdirgan.
1495 jili onin’ ekinshi uli boyso’ng’ur 18 yoshida Samarqand toju taxtiga ega bo’ldi ha’m 1497 jilga qadar hu’kimranliq’ etip o’z atidan ten’ge puller chiqardi. Boyso’ng’ur pullerinin’ orqa tomoniga (as-Sulton al-azam haldolloh mulikihu ha’m sultanahu) deb yozdirgan. Ten’genin’ orayliq qismida doira ichida Sulton Boyso’ng’ur g’ozi;(901/1495-86)deb yozilgan bo’lsa, ten’gelernin’ old tomoniga: (la ilaha illollohu Muhammadu Rasulilloh), atrofiga bolsa to’rt halipa’nin’ ati ha’m sifatleri – Abul Bakr as-Siddiq, Umar al-Farrux, Usmon zun-nurayn, Ali al-Mortazoi – deb yozilgan. Sulton Ali ten’gelerinin’ orqa tomoniga:(as-Sulton al-azam al- Muzaffar Sulton Ali bahodirhon haldolloh taolo mulikihu ha’m sultanahu); qujilg’an Samarqand. 904/1498 deb yozilgan.