Ozbekistan Respublikasi Joqari ham Orta arnawli bilimlendiriw ministirligi shet tilleri fakulteti Awdarma teoriyasi ham ameliyati kafedrasi Gid joldasligi ham awdarmashiliq xizmeti qanigeligi Ilimiy jumis tiykarlari paninen Ilimiy jumisi

Ilimiy jumıstıń jańalıǵı: Qaraqalpaq tilindegi gónergen sózler arnawlı túrde kóp izertlenbese de, professor E.Berdimurat gónergen sózler hám olardıń túrlerin teoriyalıq jaqtan jeterli dárejede ashıp berdi. Degen menen, tilimizde gónergen sózlerdiń leksikalıq mánileri haqqında arnawlı miynet yamasa sózlik basılıp shıqpadı. Kópshilik gónergen sózlerdiń mánileri, hátte, IV tomlıq Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózliginen de tabılmaydı. Bul ilimiy jumıstıń jańalıǵı sonda: ol joqarıda aytılǵan ilimiy mashqalaǵa tolıqlay sheshim bola almasa da, roman oqıwshıları ushın belgili dárejede sózlik xızmetin atqaradı jáne gónergen sózler haqqında hám teoriyalıq hám ámeliy jaqtan sholıw bolıp xızmet etedi.
Izertlew metodları: salıstırıw, izertlew, komponentli, statistikalıq hám baqlaw metodları.
Jumıstıń dúzilisi: Kirisiw, ilimiy jumıs, juwmaq hám paydalanılǵan ádebiyatlar jumısı.

2.1. Gónergen sózler hám olardıń túrleri
Belgili bir waqittiń ótiwi menen óndiris quralları, hár túrli úy buyımları, kiyim-kenshekler qollanıwdan shıǵıp, olardıń ornına jańaları kelip qosıladı. Usınday turmısta qollanıwdan shıǵıp qalǵan zatlardıń atamaları kem qollanatuǵın gónergen sózlerge aylanadı. Mısalı: pazna, shıǵır, sharıq, qozaq, jegde, náhár, atalıq, ógiz arba.
Kúndelikli turmısta jiyi qollanıwdan shıǵıp qalǵan sózlerge gónergen sózler delinedi.
Gónergen sózler tariyxıy kórkem shıǵarmalarda hám xalıqtıń turmıs mádeniyatın kórsetetuǵın tariyxıy materiallarda qollanıladı. Gónergen sózler ana tilimizdiń sózlik quramınıń ádewir úlken bólegin quramasa da, ol biziń milliy miyraslarımızdıń biri. Olar san jaǵınan aytarlıqtay kóp bolmasa da, áhmiyeti jaǵınan tilimizde úlken orındı iyeleydi. Solay eken, olardı jiyi qollanbasaq ta, bilip júriwimiz kerek.
Qaraqalpaq ádebiyati klassikleri hám tariyxıy shıǵarmalardıń tiline názer awdarıń. Onda házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sózlik quramında siyrek ushırasatuǵın yamasa derlik umıtılıp baratırǵan sózlerdi kóresiz. Máselen: wáspi – tariyxı, gáwir – basqa dindegi adam, náhár – tamaq, otarba – poyezd, shaytan arba – velosiped, qanterek – kelisim, tulımshaq – qızlardıń eki shekesindegi bir tutam etip qoyatuǵın arnawlı shash bólegi.
Tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń belgili bir dáwirlerinde bunday sózler oǵada jiyi qollanılıp kelgen. Degen menen, olardıń bir toparı sáykes uǵımnıń góneriwi yamasa turmıstan shıǵıp qalıwı sebepli, házir siyrek jumsaladı. Joqarıdaǵı sózler, áne sonday gónergen sózlerden ibarat. Onda xalıqtıń, xalıq tiliniń ótmishi kórinedi. Solay da bunday gónergen sózlerdiń kópshiligi házirgi dáwirde de belgili stillik maqsetke sáykes sóylew jaǵdayında qollanılıw uqıplılıǵına iye. Máselen, mına qatarda gónergen sózlerdiń stillik xizmetine kewil awdarıń:
Yapırmay, ne degen nadanlıq. Házirshe otarba hám jaqpaydı (Sh. Seytov).
Házirgi ádebiy tilimzde otarba ornına poyezd sózi qollanıladı. Shayır bul qatarlarda poyezd sóziniń ornına otarba sózin dáwir elesin beriw maqsetinde arnawlı túrde stillik jobada paydalanǵan. Gónergen sózler ádebiy shıǵarmalarda personaj tilinde, dáwirge sıpatlama beriw maqsetinde stillik xizmet atqarıp keledi.
Qaraqalpaq tilinde gónergen sózler ańlatatuǵın túsiniklerge qatnasına qaray hár qıylı bolıp keledi. Olardıń bir qatarı jámiyet rawajlanıwınıń belgili bir dáwirinde ómir súrgen, biraq házir turmıstan shıqqan túsiniklerdiń, máselen, kiyim-kensheklerge, úy-ishi zatlarına (jegde, túrme, xalqı, boqjama, jipek, jul) baylanislı atamalar bolsa, ekinshisi mámleketlik basqarıw islerine baylanıslı túsiniklerdiń ataması (qusbegi, datqashı, bolıs biy, oyaz) atamaları, al úshinshisi házir de ómir súrip kiyatırǵan túsiniklerdiń dáslepki atamaları sıpatında (jarliq, hámir-buyrıq) ushraydı.
Olar til biliminde, kóbinese istorizmler hám arxaizmler dep eki toparǵa ajıraladı. Biraq usı kúnge shekem tilshi ilimpazlar bul eki toparǵa kiretuǵın sózlerdi túrlishe túsinip kiyatir. Bul nárse istorizimlerdi arxazimlerden ajıratıw máselesin shatastırıwǵa alıp kelmekte.
Máselen, geypara ilimpazlar istorizmler menen arxaizmlerdi gónergen sózler dep ulıwma atap, istorizmler sáykes túsiniklerdiń turmıstan shıǵıwı menen qollanılıwdan ayırılǵan sózler, al arxaizmler anaw ya mınaw túsiniktiń basqa bir ataması dep qarasa, ekinshi birewleri eski dáwirdegi jámiyetlik belgili bir túsiniklerdi ańlatıp, sońǵı waqıtları qollanılmay qalǵan sózlerdiń barlıǵın istorizmlerge jatqaradı, kúndelikli turmısta diniy túsiniklerge, eski ádet-úriplerge baylanıslı sózlerdi arxaizmler dep ataydı. Al úshinshi birewleri gónergen sózlerdiń barlıǵı arxaizmler degen termin menen ataydı, sáykes túsiklerdiń góneriwi, umıtılıwına baylanıslı qollanılıwdan qalıp baratırǵan sózlerdi arxaizimniń birinshi toparı, yaǵnıy istorizimler, bir túsiniktiń gónergen ataması sıpatında ushırasatuǵın sózlerdi uslublıq arxaizmler, arxaizimniń uslublı qollanılıwı dep anıqlaydı.
“Durısında gónergen sózlerdiń tariyxıy dáwirler dawamında belgili bir túsiniklerdiń atamaları retinde qollanılıp, keyin jámiyetlik turmıstıń rawajlanıwına baylanıslı shıǵıp qalǵan bólegin istorizimler, al ornına jańa sóz payda bolǵanlıqtan shıǵıp qalǵan predmet, qubılıs, túsiniklerdiń burınǵı atamaların arxaizmler dep ataǵandı maqul kórdik”, – deydi professor Esemurat Berdimuratov.
Gónergen sózler qatlamınıń basım kópshiligi istorizmler quraydı. Olar turmıstıń hár qıylı tarawları boyısha zat hám qubılıstıń atamaların óz ishine aladı. Mısalı:
1. Óndiris qurallarınıń atamaları: gúnde, moyıntırıq, pazna, qos, sharıq, gúnde, sazan, qozaq, máki, kelep aǵash, pilte.
2. Qarıw-jaraq atamaları: sadaq, sawıt, qara mıltıq, oqjay, qalqan.
3. Diyqanshılıqqa baylanıslı: qızıllaw, masaq, túyeklew, otaq, gúzlik biyday, ǵoza paya.
4. Hákimshilik islerine baylanıslı atamalar: xan, bolıs, biy, atalıq, qazı, jállat, qusbegi.
5. Klasslıq, sociallıq ayırmashılıqlarǵa baylanıslı atamalar: xanzada, shaxzada, qul, toqal, báybishe, shorı.
6. Oqıw orınlarınıń atın kórsetetuǵın sózler: medrese, gimnaziya.
7. Diniy túsiniklerge baylanıslı sózler: sadaqa, beyish, dozaq, pátiya, qurban.
8. Kiyim-kensheklerge baylanıslı: kiymeshek, túrme, jegde, aydınlı, qamar, sáwkele, tóbelek, beshpent.
Dástur retinde paydalanılatuǵın jasanıw zatlarınıń atların kórsetetuǵın shashbaw, árebek, bilezik, xalqa usaǵan sózlerdi de mine usı toparǵa kirgiziwge boladı.
9. Úy-xojalıq zatlarına baylanıslı: sabayaq, qarshın, kergi, sıpıra, tulıp.
10. Uzınlıq hám awırlıq ólshemlerine baylanıslı: tanap, qarı, onaǵarı, qırqaǵarı, onseri.
11. Eski xızmet túrlerine baylanıslı: palker, porxan, máskepshi, dárwish.
12. Óz dáwiri ushın belgili ról oynaǵan ádet úrip hám dástúrlerge baylanıslı: shımıldıq, sarqıt, aydar, tulımshaq.
Sońǵı dáwirde turmıs talaplarına baylanıslı qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına jańa túsiniklerdi ańlatatuǵın birneshe sózler kelip qosıldı. Olardıń bir qatarı az ǵana waqıt ómir súrdi de, keyin kúndelikli turmısta qollanılmaytuǵın boldı. Mısali; qallash, badıraq, awılatkom, qosshılar sayuzı, onlıq. Bul sózler házir istorzimlerge aylanıp ketti.
Qaraqalpaq tilinde gónergen sózlerdiń ekinshi toparın arxaizmler quraydı. Joqarıda kórsetip ótilgenindey, arxaizmler tildiń tariyxıy rawajlanıw dáwiriniń barısında anaw ya mınaw túsiniktiń atamasınıń ekinshi bir atama menen almasıwı nátiyjesinde qollanılıw jedelliginen ayırılǵan sózlerden ibarat. Máselen, kontrak, dogovor, shártnama degen sózlerdiń ańlatatuǵin túsinigi bir nárse haqqında kelisimdi ańlatıw hújjet degendi ańlatadı. Usı kúnge shekem dáslep kontrak, keyin dogovor dep atalıp kelgen bolsa házir shártnama ataması qollanılıp kiyatir. Demek, qanterek, dogovor sózleri arxaizmler esaplanadı.
Qaraqalpaq tilinde leksikalıq arxaizmler ádewir muǵdarda ushırasadı. Mısalı: jarlıq–hámir–buyrıq, jar–daǵaza, jasawıl–orınlawshı, dogovor–shártnama. Bul mısallardaǵı buyrıq, orınlawshı, shártnama degen sózler bolsa jarlıq, hámir, nóker, soldat, qanterek, dogovor usaǵan sózler arxaizmlerge kiredi.
Arxaizmler menen istorizmler bir-birinen túp–tamırınan ayırılatuǵin sózler bolıp tabıladı, olarǵa tek ekewiniń de gónergen sózler ekenligi ǵana ulıwmalıq sıpat bere aladı.
Arxaizmlerdiń istorizmlerden ayırmashılıǵı sonda: olar turmısta sáykes túsinikleri ómir súrip kiyatırǵan, biraq tildiń rawajlanıwı jaǵdayında óz ornın ekinshi atamalar menen almastırǵan sózler. Máselen, nóker, soldat degen sózler bir túsiniktiń atamalarınan ibarat, biraq olardan nóker, soldat degen túrleri qollanılıw jedelligin biraz joytıp, ásker túri jiyi qollanılıw uqıplılıǵına iye bolıp tur.
Qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatı wákilleri shıǵarmalarınıń tiline názer awdarsaq, olarda tilimizdiń házirgi rawajlanıw dárejesi kózqarasınan qaraǵanda tolıp atırǵan leksikalıq arxaizmlerdi ushıratamız:
1. Kún boyina bayir etip turaqli,
Men ketermen árman bilan jiraqli,
Qamis orip altaw-jetew oraqli,
Teris tóbe, Uzin qayir jaylawim.
(Kúnxoja, “Jaylawim”)
2. Bul dúnya óterseń aqırın pani,
Aldadiń qiyadan jol salip meniń.
Saw bolsa adamniń aǵalar deni
Bir basqa bir sawda boldi, yaranlar.
(Kúnxoja, “Ólim”)
Bul jerde bayır etiw sózi “mákan etiw” mánisinde, paniy sózi “jalǵan” mánisinde qollanılǵan. Kúnxoja jasaǵan dáwirde olardıń qay-qaysısınıń da sáykes sinonimlik qatarda bolǵanlıǵı sózsiz. Al házir bayır etiw, paniy sózleri qollanılmaydı. Bul gónergen sózlerdiń ornına “mákan etiw”, “jalǵan” sózleri jiyi paydalanıp kiyatır.
Solay etip, qaraqalpaq tilinde gónergen sózlerdiń eki toparı bar. Olar – istorizmler (tariyxıy sózler) hám istorizmler (eskirgen sózler).