O’zbekistan respublikasi

Qabıl etiwde predmet hám fon, anıq hám jeke óz ara múnásiybetler

Átirap -álem deneleri birdey qabıl etilmeydi . Bir waqıtları ayqın , «aldınǵı qatarǵa» súrilgen jaǵdayda, basqaları «arqaǵa ótip ketken» halda, túsinigiz jaǵdayda payda boladı. Bolǵan muwapıq ráwishte qabıl etiw denesi, yamasa obekti, hám bizge, bir waqıttıńózinde óz tásirin ótkeriwshi, lekin arqa planǵa ótip ketken basqa denelerden ibarat bolǵan fon ajıratıladı. Máselen, kitap fondınan qálegen bir kitaptı alatuǵın bolsaq, biz basqa kóplegen kitaplardı qabıl etemiz, lekin qabıl etiw predmeti, obekti bolıp, bizge usı waqıtta zárúr hám biz izlep atırǵan kitap bolıp esaplanadı.
Dáslep figura (dene ) hám fon ortasındaǵı parıq súwretlew ónerinde júzege kelgen. Psixologiyada usı mashqala erkin mashqala sıpatında daniyalıq psixuog E. Rubin tárepinen kórip shıǵılǵan edi. Jalǵz jaǵdaydaǵı, aldınǵa shıqqan itibardı ózine qaratatuǵın hádiyselik maydan bólegine figura, onı orap turıwshılardıń hámmesi bolsa fon dep aytıladı.
Sonı aytıp ótiw lazım, dene hám fonnıń salıstırmalılıǵı – bul dinamikalıqalıq salıstırmalılıq. Ayne waqıtta fonǵa tiyisli bolǵanlar belgili waqıttan soń denege hám, kerisinshe, dene fonına aylanıwı múmkin. Buǵan dáliyl sıpatında súwrettegi ekilengen kórinislerdi keltiriw múmkin.²⁴[3]
Deneni fonnan ajıratıp alıw, olar ortasındaǵı parıqtıń dárejesine baylanıslı boladı. Dene hám fon bir-birinen qanshelli kóp parıq qılsa, dene fonnan sonshelli ańsat ajıraladı. Usınday, fon hám dene ortasındaǵı reńler, ásirese, bir-birinen keskin parıq qılıwshı reńler boyın sha kóz qaras áhmiyetli bolıp tabıladı. Máselen, klass taxtasında por menen jazılǵan sóz ayqın kórinedi, oqıtıwshı tárepinen Oqıwshı dápterinde ol jazatuǵın sıya menen dúzetilgen qáte bolsa Ulıwma sezilmewi múmkin. Eger dene uqsas deneler qorshawında bolsa, onı ajıratıp alıw qıyınshılıq tuwdıradı. Eger dárya basqa dáryalardıń aǵımları menen oralǵan bolsa, karta boyın sha oniń aǵımın baqlap bolmaydı .
Deneni fonnan ajıratıp alıwdı, birinshiden, deneniń anıq obrazı bolǵan obekt haqqında maǵlıwmatqa iye bolıw ańsatsatlastıradı. Ekinshiden, deneni fonnan ajıratıw dene formanıńústinen sızıp shıǵıw yamasa denelerdi qu menen ayırıw imkaniyatın jeńillestiredi. Úshinshiden, deneni fonnan ajıratıp alıw uqsas xızmet tájiriybesin arttırıwın jeńillestiredi.
Deneni anıqlıǵınsha qabıl etiw menen birge, onińóz aldına bólimlerin de qabıl etemiz. Bul eki tárep te óz ara tıǵız baylanıslılıqta boladı: anıqlıqtı qabıl etiw oniń bólimlerin qabıl etiw menen belgilenedi, anıqlıqtıńózi olardıń qabıl etiliwine tásir etedi.[1]
Barlıqqa belgili deneniń qanday da bir bólegin ótkizip jibersek yamasa onı natıwri analiz qılsaq, yamasa haqiyqatta oǵan tiyisli bolmaǵan bólegin oniń bólegi sıpatında qabıl etsek, deneniń qabıl etiliwi keskin ózgerip ketedi. Bunday ziyatlarda deneni óz halınsha qabıl qılalmaymız. Máselen, basqa sózler menen uqsas bolǵan hám óz aldına jazılǵan sózge bir qarawda («shal», «mal» hám basqa sózler menen uqsas bolǵan «pu» sózi), eger háriplerden biri anıq emes etip jazılǵan bolsa, onı natiwri Oqıwımız múmkin («pu» sóziniń ornına - «gu»).
Obektke tiyisli bólekler Ulıwma qabıl etilmese yamasa anıq emes qabıl etilse, yamasa áyne payıtta qabıl etilmey qalatuǵın bolsa da, ysıǵan qaramastan, deneni tanıp bilemiz. Bul jaǵday har bir dene tek oǵan tán bolǵan tanıs belgilerge iye bolǵanlıǵınan júz beredi. Máselen, óz aldına háripleri túsirip qaldırılǵan sóz keltiremiz «..z..lı.». Darhal bul sózdi, álbette , taba almaysız, sebebi oniń tanıs belgileri bolǵan háriplerr túsirip qaldırılǵan. Endi oqıp shıǵıwǵa urınıp kóremiz: «góz.l.ıq». Solay etip, óz aldına bóleklerdiń qabıl etiliwi anıqlıqtıń qabıl etiliwine tásirin kórip shıqtıq.
Óz aldına bóleklerdiń qabıl etiliwi anıqlıqtıń qabıl etiliwine qanday tásir kórsetiwi múmkin ekenligi haqqında soraw tuwıladı. Bul tásir, tiykarınan, anıqlıqtı qabıl etiwde ondaǵı bazıbir bólimlerinińqabıl etpey atırǵanın sezbey qalıwımiz múmkinliginde baqlanadı. Máselen, kitap betinde ayırım túsirip qaldırılǵan, artıqsha háriplerdi, olardıń orın almasqanlılıǵın sezbey qalamız. Bunday jaǵday Oqıw tá’jiriybesiniń joqarı dárejesindegi hár bir sózdiń anıq bolıwinsha qabıl etiliwi baqlanadı, bul bolsa onińóz aldına bólimleriniń jarqın reńlerde qabıl etiliwine tásir kórsetedi.
Anıqlıq hám bólekler rqabıl etiwinińóz ara múnásiybeti dene menen tanısıwdıń túrli basqıshlarında birdey keshpeydi. Bunda adamlardıń individual ayırmashılıǵı áhmiyetli orın iyelleydi. Kópshilik adamlarda qabıl etiwdiń bas lanǵish dáwiri anıqlıqtı óz aldına bóleklerge ajıratpay turıp, qabıl qılıwdıńústinligi menen xarakterlenedi. Bazı bir adamlarda oniń kerisi baqlanadı, birinshi náwbette, denenińóz aldına bólimleri parıqlanadı.[1]
Individual ayırmashılıqqa tán ráwishte qabıl etiwdiń ekinshi dáwiri de túrlishe keshedi. Aldın denenińUlıwma forması anıq bóleklerge bólinbegen halda qabıl etilsa, keyinshelli, obekt bólimleri barǵan sayın anıǵıraq qabıl etiledi. Kerisinshe, eger aldın deneniń bólimleri ajıratılǵan bolsa, anıqlıqqa ótiw ámelge asırıladı.
Anıqlıq hám bólimleriniń qabıl etiwi tek individual ózgesheliklerge emes, sonday-aq, ótmishtegi tájiriybe hám beyimlilikke baylanıslı boladı. Máselen, jeterli túrde Oqıw tájiriybesine iye bolǵanımız ushın tekstti kóz juwırtıp, kóp jaǵdaylarda qáteliklerge itibar bermey, tez oqıy alamız. Lekin, eger teksttegi qáteliklerdi tabıwıńız kerek bolıp qalsa, mánisine túsinip jetpeseńiz de, sózlerdiń jazılıwına óz aldına itibar qaratasız. Solay etip, qabıl etiwdi shólkemlestiriwde beyimlilik úlken áhmiyetke iye bolıp tabıladı.
Barlıq adamlar óz qızıǵıwshılıqları, sonday-aq, bir qatar basqa ózgesheliklerine kóre, bir-birinen parıq qılsa da, qabıl etiwde individual kóz qaraslarbar ekenligin aytıp ótiwimiz kerek (10.2 súwret).
Qabıl etiwdegi individual ayırmashılıqlar júdáúlken bolsa da, bul ayırmashılıqlardıń anıq bir adam ushın emes, adamlardıń anıq toparına tiyisli bolǵan belgili tiplerdi ajıratıp kórsetiw múmkin. Qabıl etiw tiplerine: jasalma (anıq) hám analizli (nátiyjelerdi anıqlaw), túsindiriwshi hám táriyiplewshi, obektiv hám subektiv tipler kiredi.
Qabıl etiwdiń anıq tipi oǵan beyim bolǵan shaxslarda dene qaldırǵan Ulıwma kóz qaras, qabıl etiwdiń ulıwma mazmunı, qabıl etiwdińUlıwma ózgeshelikleriniń jarqın sáwleleniwi menen xarakterlenedi. Qabıl etiwdiń bunday tipi bolǵan adamlar maydashúydelerge azıraq itibar beredi. Olar kóbirek anıqlıqtıń mánisin ańlap aladı, kópshilik nátiyjeler bolsa itibarsiz qalıp ketedi.
Qabıl etiwdińizshillik tipine tán shaxslar, kerisinshe, bólekler hám nátiyjelerin anıq ajıratıp kórsetiwge beyim boladı. Olardıń qabıl etiwi, ásirese, usıǵan baǵdarlanǵan boladı. Ulıwma alǵanda, dene yamasa hádiyse, qabıl etilgenlerdińUlıwma áhmiyeti arqa kóriniske ótip ketedi, ayırım waqıtta bolsa, Ulıwma sezilmeydi. Olardıń hikayaları bárqulla anıqlamalarhám jeke bóleklerdi sáwlelendiriwge tolı boladı, oniń arqasında anıqlıqtıńáhmiyeti júdá kóp jaǵdaylarda joq bolıp ketedi.
Qabıl etiwdiń kórsetip ótilgen tipleri shetki jol ldızlarushın tán. Kóbinese, olar bir-birin tolıqtıradı, sebebi, eki tiptiń unamlı ózgesheliklerine súyenetuǵın qabıl etiw nátiyjeli bolıp esaplanadı.[2]
Qabıl etiwdińsúwretlew tipine tán bolǵan shaxslar, kórgen hám esitkenleri menen shegaralanadı, qabıl etilgen hádiysenińáhmiyetin túsindiriwge urınbaydı. Adamlar xizmeti, waqıyalar yamasa qandayda bir hádiyselerdiń háreketlendiriwshi kúshleri olardıń itibarınan shette qaladı. Kerisinshe, qabıl etiwdińtúsindiriwshi tipine tán bolǵan adamlar tikkeley qabıl etiwde beriletuǵınlar menen qanaatlandırmaydı. Olar hámme waqıt kórgen yamasa esitkenlerin túsindirip beriwge umtıladı. Minez-qulıqtıń bul tipi kóbinese qabıl etiwdińjasalma tipi menen uyǵınlasadı.[2]
Qabıl etiwdińobektiv tipine haqıyqatında júz berip atırǵan waqıyalarǵa qatal túrde muwapıqlıq tán bolıp tabıladı. Qabıl etiwdińsubektiv tipine tán shaxslar bolsa olarǵa berilgenlerden shetke shıǵadı hám ózlerinen kóp nárse qosadı. Olardıń qabıl etiwi denelerge salıstırǵanda subektiv múnásiybetke, aldınnan bar bolǵan bujawlarǵa tiykarlanǵan pikirlesiw múnásiybetin ayıpsız asırap bahalawǵa boysınadı. Bunday adamlar óz hikayalarında qabıl etkenlerin emes, balkim, bul haqqındaǵı ózleriniń subektiv kóz qaraslardı, sonday-aq, seziw-tuyǵuwları hám keshirmelerin jetkizedi.
Individual ayırmashılıqlar ortasında baqlawdaǵı parıqlaw úlken áhmiyetke iye. Baqlawshılıq – bul deneler hám hádiyselerdegi sezilersiz, óz-ózinde kózge taslanbaytuǵın, lekin qálegen noqatı qaraw kóz qarasınan áhmiyetli yamasa ózgeshelikke iye bolǵan belgini seziw tájiriybesi. Baqlawshılıqqa tán bolǵan belgi sezilersiz, lekin áhmiyetli belginiń qabıl etiw tezligi. Baqlawshılıqtaǵı ayırmashılıqlar shaxstıńózine tán ózgesheliklerine baylanıslı. Áne usınday, qızıǵıwshılıq baqlawshılıqtıń rawajlaniwına kómek beriwshi princip bolıp esaplanadı.[1]
Qabıl etiwdi aldınnan mólsherlengenlik dárejesine góre parıqlaw múmkin. Aldınnan gózlenbegen (erksiz) hám aldınnan gózlengen (erkli) qabıl etiwler bar. Erksiz qabıl etiwde qanday da bir deneni qabıl etiw maqseti yamasa wazıypasın qoymaymız, erkli qabıl etiw bolsa arnawlı gózlengen maqset yamasa wazıypaǵa baǵdarlanǵan. Qabıl etiw erkin xızmet sıpatında, ásirese, baqlawda anıq payda boladı, baqlaw aldınnan mólsherlengen, rejeli hám ol yamasa bul dárejede dawamlı qabıl etiw bolıp, qabıl etiw obektinde júz beretuǵın qanday da bir hádiyse yamasa ózgeristi anıqlaw maqsetinde ótkeriledi.[1]
Biraq, baqlawshılıq ta qabıl etiw sıyaqlı tuwma ózgeshelik bolıp esaplanbaydı.
Jańa tuwılǵan náreste átirap-ortalıqtı denelerdiń anıq kórinisi qabıl ete almaydı. Balanıńátirap –ortalıqtan denelerdi dáslepki ajıratıp alıw hádiysesin oniń bul denelerdi aqtarıp qarap atırǵanın seziw múmkin .
B.M. Teplovtiń pikirine kóre, balada denenińpredmetliligi belgileri erte gódeklik dáwirinde (2-4 aylıqta) deneler menen háreketlerdiń qáliplesiwi payda bala baslaydı. 5-6 aylıqqa kelip, balada qulanıp atırǵan denede kóz qarasınıńjámleniwi jaǵdaylarınıń kóbeyiwi baqlanadı. Baqshaǵa shekem bolǵan dáwirden mektepke shekemgi dáwirge ótiwde oyın hám konstruktiv xızmet tásirinde balalarda kóriw analizi hám sinteziniń quramalı túrleri, sonday-aq, qabıl etiw obektin kóriw maydanında qıyalan bóleklerge bólip, hár bir bólekti óz aldına, soń olardı anıqlaǵan halda izertlewdi óz ishine aladı.[2]
Tálim alıw procesinde mekteptegi bala qabıl etiwi belsene túrde rawajlanadı, bul processler bir neshe basqıshlarda ámelge asadı. Birinshi basqısh deneden paydalanıw procesinde obrazdıń múnásip túrde shólkemlestiriliwi menen baylanıslı boladı. Keyingi basqıshta balalar qu hám kóz háreketleri járdeminde denelerdiń kosmoslıq ózgeshelikleri menen tanısadı. Náwbettegi, psixikalıq rawajlanıwdıń bolıp dárejelerinde balalar azǵana waqıtta da artıqsha háreketlersiz qabıl etiw obektleriniń belgili qásiyetlerin tanıp alıw, usı qásiyetler tiykarında olardı bir-birinen ayırıw ózgesheligine iye boladı.
Qabıl etiw rawajlanıwınıńáhmiyetli shárti miyne bolıp, ol balalarda jámiyetlik paydalı miynet formasında, máselen, úydegi waziypalardı orınlaw boyın sha, sonday-aq, sızıw, quraw, muzika, Oqıw hám basqaları menen shuǵıllanıwda payda boladı. Bala ushın oyın da qatnasıw da úlken áhmiyetke iye.[2]
Úlken adam menen salıstırǵanda, jas bala qabıl etiwinińózgeshelikleri qanday hám olar qalay payda boladı? Bala denelerdiń kosmoslıq qásiyetlerin bahalawda júdá kóp qáteliklerge jol qoyadı. Balalarda, hátte, kóz benen sızıqlı shamalaw úlkenligine qaraǵanda jaqsı rawajlanbaǵan. Máselen, sızıq uzınlıǵın qabıl etiwde balanıń qátelikleri úlken adamdikine qaraganda, shama menen bes márte kóp bolıwı múmkin. Waqıt qabıl etiwi jáne de kóbirek qıyınshılıq tuwdıradı. Bala «erteńge», «keshe», «aldın» hám «keshirek» sıyaqlı túsiniklerdi júdá qıyınshılıq penen iyelleydi. Balalar denelerdiń kórinisin qabıl etiwde de qıyınshılıqlarǵa dus keledi. Solay etip , bala qabıl etiwinińózine tán ózgeshelikleri bala biliminiń jetispewi hám onshelli úlken bolmaǵan ámeliy tájiriybe menen belgilenedi. Waqıttıńótiwi menen bul mashqalalar sheshiledi hám úlken mektep jasına kelip, balalar qabıl etiwi úlken adam qabıl etiwinen Ulıwma parıqlanbay qaladı.