O’zbekistan respublikasi

Neyron- nerv sistemasiniń tikarǵi birligi. Insan denesi hám basqada súyek kletkalari, bulshiq et kletkalar dep kletkalari turli turden ibarat. Hár bir túrdińóz aldina waziypasi bar bolip, birlik payda qiliw kishkene kletkalardi mln lap tapqan . Bir dene bólegi elektr xabarlar beriwshi nerv kletkalari ushin tayinlandi. Biziń nerv sistemamiz nerv kletkalartdan ibarat. Oniń bárshe filiallari menen bir nerv kletkasi neyronlari delinedi. Bul neyronlardiń nerv sistemasiniń juwmaqlaw dúzilisine hám funksional birligi esaplanadi. Bir shaxstiń nerv sistemasinda neyronlar sani 200 mlrd 100 bahalanbaqta. Olar tiykarinan bir qiyli boladi, biraq belgili waziypalar ushiin mólsherlengen túrli uzinliqlar, forma dárejede kórinedi. Hár bir neyrondaǵI ishinde DNK dan genetic kórsetpeler aliwshi hár bir RNK molekulalari mln lap bar. Miy aq há kúlreń zattan ibarat. Kúlreń zartta nerv kletkalariniń toplamlarinan payda boladi, aq zat bolsa nerv talshiqlarinan payda boladi. Jaqin waqitqa shekem kúl reń zatta tiykarinan júriw hám juǵiriwǵa bolǵan kónlikpe payda qiliw mene n baylanisar edi. Házirgi kúnlerde alimlar hám bir nizamshiliqti aniqladi- jańa ayaq oyin súwretlew múmkin hám olardi úyrenip, atqariwǵa uqipli insanlardiń miyi aktiv bolar eken. Miy yarim sharlariniń waziypalari kórgizbeli tárizde tómendegishe súwretlew múmkin.⁷

Shep yarim sharlar	Oń yarim shar
Xronologik tártip	1.belgili waqit
Adamatlarisózlerhámtimsallardie slepqaliw	2. súwretlerdianiqwaqiyalardieslepqaliwadamlardijú zlerinentaniw
Karta sizilmalardi Oqıw	3.aniq ortaliqti qabil qiliw
Sózdiń aktivligi mánige qaraǵanda	4.sezim halatin qabil qiliw
Álemdikewilli, jeńilhaldakóriw	5.álemdi qara reńlerde kóriw
Toliǵinsha qabil etiw	6.aniq hám obrazli qabil qiliw

Amerikali alimlar (R. Xayr htb) er adamlar hám hayallar túrlishe pikir júritiwlerin aniqladi. Miy anatomiyasin payda etiw arqali er adamlar kóbiirek kúl reń zatti, hayallar aq zatti aktivlestiriwleri málim boldi. Basqasha aytqanda, dúnya qaras waqtinda kúshli jinis hayallarǵa qaraǵanda kúl reń zattan 6,5 márte kóbirek, suliw jinis wákilleri bolsa aq zattan 10 márte kóbirek paydalanar eken.
Jinisiy tańlaw awlad qaldiriw ushin belgili bir jinis ortasindaǵi basqa jinis ushin bolatuǵin gúres waqti. Bul mexanizm evolyuciyasiniń tezlesiw processine túrtki bolǵan sebeplerden biri.
Jinis tańlaw ádette, tábiyiy tańlawda júz beredi. Zamanagóy eteloglardiń pikirinshe, muxabbat tuyǵisi hám ózin ozi qurban qiliw jinisiy tańlaw nátiyjesinde kelip shiqqan. Evolyucion estetika. Eger evolyucion etika ilimiy jónelis atina iye bolip úlgergen bolsa, evolyucion estetika keń dárejede tarqalmaǵan.
Dúnya qaras haqqinda túsindirme. Dúnya qaras psixik processtiń eń joqari dárejesi esaplanadi. Oniń tiykarǵi qásiyetleri bul háreket hám tezlik. Ol reflekslik hám túrtki boliwshi qásiyetke iye. “Mehir túsinik” . Insan dúnya qarasi hám miy rawajlaniwi ortasindaǵi baylanisliq.
Adamniń hár bir psixik hallati processi, jaǵdayi hám qásiyetleri pútkil orayliq nrev sistemasiniń aktivligi menen baylanisli. Nerv kletkasi, nerv sistemasiniń tiykarǵi dúzilmesi neyron deyiledi. Akson- talshiqlardińushi tarmaqlanǵan bolip ol signallardi basqa neyron yaki bulshiq etlerge jetkeredi. Dendrit – Neyronniń tarmaqlanǵanúlken ósimsheleri bolip signallardi qabil qiladi. Kletkalarǵa impulis jetkeredi. Senaps aksonniń signal uzatiwshi bólegi hám bul signaldi qabil qiliwshi Dentrittiń tutasqan bólegi. Senaptik araliq- akson hám signal qabil qiliwshi neyron ortasindaǵi kishi ortaliq. Hár bir neyrondi belgili ráwishte almasiw processi payda bolip beloklar sintezlenedi, nerv impulislari toplanǵan halda ótkerilip turiladi.
Neyron denesiniń ortasha 0,01, bas miyindegi neyronlardińUlıwma sani 100 mlrd payda etedi.
Rawajlanip kiyatirǵan miyge tábiyat joqari dárejede bekkemlilik hám nátiyjede kóp muǵdarda artiqsha neyronlar payda qiladi. Olardiń shama menen 70% ti balaniń tuwiliw dáwirinde nabit boladi.
Bul process tuwilǵannan soń hám ómir dawaminda dawam ete beredi. Kletkalardiń bunday nabit boliwinan irsiyat tárepinen berilgen boladi. Neyron júdá iyiliwsheń , iyiliwsheńliktiń mánisi sonnan ibarat nabit bolǵan nerv kletkalariniń waziypalari olardińóz ómirbqiyliǵin saqlap qalǵan hám topar juwapkershiligine júklenedi, olardińólshemleri úlkeygeni esabinan joǵaltilǵan waziypalardiń orni toltiriladi. Maǵliwmatlarǵa qaraǵanda bas miydegi neyronlardiń 90% ne yaǵniy nabit bolmaǵan sha kesellik belgileri aniq bolmay, insan salamat kóriniwdi saqlap qalar eken yaǵniy bir tiri nerv kletkasi 9 nabit bolǵan kletkaniń orni n basiwi múmkin eken. Lekin nerv sistemasiniń iyiliwsheńligi ǵarriliq waqtina shekem zeyindi tiniq halatta saqlap qaliwdiń jalǵiz mexanizmi emes. Tábiyattin zapasindaǵi jáne bir joli - er jetken sút emiziwshilerdiń bas miyinde jańa nerv sistemalarin payda qiliw yamasa neyrogenez waqiyasi da bar. E ger nerv sistemasi bólinbeytúǵin bolsa jańa neyronlar qay jerde payda bolǵan? Olar er jetken organizmniń orayliq kletkalarinan payda bolǵan.
Dúniya qaras psixikaniń eń joqari dárejesi bolip, tek ǵana insanǵa tán. Sana socialliq tariyxiy sharayatta adam miynet iskerliginiń quraliwinda til járdeminde basqa adamlar menen hár dayim múnásebette boliw nátiyjesi. Bul mánide sana oyshillar aytip ótkendey socialliq ónim.
Sana niń júzige keliwdiń tiykarǵi shárti, baylanisi til . Psixikaniń eń tómen dárejesi bul sanasizliq. Sanasizliq- bul sonday psixikaliq processler hám waqiyalar jiyindisi. Onda insannińóz háreketlerine juwap bermeydi, ańlamaydi. Bunda tús kóriw, ayirim potologik hádiyseler alaqlaw, gallyusiynaciya usaǵanlar kiredi.
Orayliq nerv sistemasiniń tar baylanista ekinshi baylanis dizimi yaǵniy endokrin dizimi jaylasqan. Endokrin diziminiń temir zatlari ximiyaliq garmonlardi islep shiǵaradi. Bul garmonlar deneniń bir toqimasinda islep shiǵariladi. Hám qan aǵimi menen basqa toqimalarǵa quyiladi hám olarǵa tásir qiladi.