O’zbekistan respublikasi

2. Seziwlerdińklassifikaciyası, seziwlerdiń túrleri, seziw tarawindaǵi nızamlıqları .
Seziwler qaysı aǵzalar járdeminde payda bolıwına qarap, tómendegi túrlerge, yaǵniy kóriw, esitiw, iyis seziw, dám biliw, teri, muskul–háreket, organikalıq seziwlerge ajıratıladı. Olar seziw aǵzaları qay jerde jaylasqanlıǵına qarap táriyiplenedi.
Jáhán psixologiyası pániniń sońǵı jetiskenlikleri hámde atamalarına qaray seziwler tómendegishe klassifikaciya qılınadı. Usı táriyiplerdiń dáslepki kórinisi ingliz alımı CH.SHerringtcanaǵa tiyisli bolıp tabıladı. Ol receptordıń qay jerde jaylasqanlıǵına qarap, seziwlerdi úsh túrge bóledi.
Sırtqı ortalıqtaǵı qubılıs hám hádiyselerdińózgesheliklerin sáwlelendiriwge beyimlesken hámde retseptorları deneniń sırtqı bóleginde jaylasqan seziwler, yaǵnıy ekstroretseptiv seziwler;
Ishki dene aǵzaları jaǵdayların sáwlelendiretuǵın hámde retseptorları ishki dene aǵzalarında, toqımalarda jaylasqan seziwler, yaǵnıy interoretseptiv seziwler.
Denemiz hám gewdemizdiń jaǵdayı hámde háreketleri haqqında maǵlıwmat
(axborot, xabar) beretuǵın muskullerde, mushelerde jaylasqan seziwler, yaǵnıy proprioretseptiv seziwler.
Seziwlerdiń táriypi hám bul haqqındaǵı izertlewlerdi analiz qılamız. Dáslepki pikirlesiwlerde interoretseptiv seziwler ol haqqında rus psixologi A.R.Luriya izertlew jumısın alıp barǵan. Oniń pikirinshe, interoretseptivseziwler negizgi, túp mánisindegi seziwler emes, balkim, emociyalar menen seziwler ortasındaǵı aralıq seziwler sıpatında júzege shıǵadı. Psixologiya páninde mine usı seziwler tolıq úyrenilmegenligi sebepli onı “belgisiz seziwler” dep atalǵan. Bul tiykarınan ishki organlardıń keselliklerinde júzege keletuǵın jaǵdaylardı diagnostika etiw de óz aldına áhmiyetli bolıp esaplanadı. ¹³ Interoretseptiv seziwler insanniń keypiyatına, emocional reakciyaları ózgeriwinde kózge taslanadı, balada bolsa is–hárekettiń keskin ózgeriwine sebep boladı. Sebebi bala dene aǵzalarındaǵı ishki jaǵdayın ańlaw, seziw imkaniyatına iye emes. Sonıń ushın ondaǵı is-hárekettińUlıwma ózgeriwi sıyaqlı belgilerinen bunı seziw múmkin .
Interoreceptiv seziwler organizmdegi ishki processlerdi óz ara orın almastırıw teń salmaqlıqtı támiyinlep turıwdıń tiykari bolıp esaplanadı. Bul processti bir sóz benen aytqanda, organizmdegi processlerdi óz ara orın almasıp turıwınıń gemostazı (barqarar ligi) dep ataladı. Sonday-aq, usı seziwler insanda júzege keletuǵın puls, sharshaw, affekt jaǵdayların joq etiw, payda bolǵan sezimlerdi qanaatlandırıw menen baylanıslı wazıypanı orınlaydı. Nátiyjede ishki dene aǵzalarinıń xizmetin izden shıǵarıw jaǵdayı júz beriwi múmkin .
Interoretseptiv seziwlerdiń fiziologiyalıq mexanizmleri intero-sepsiya menen birgelikte K.M.Bikov, V.N. CHernigovkiyler tárepinen tereńúyrenilgen. Olardıń pikirine kóre, bul nárselerdiń bárshesi shártli reflektor xizmeti mexanizmlerinen kelip shiǵadı. Proprioceptiv seziwler gewdeniń fazodaǵı jaǵdayı haqqında signallar menen támiyinlep turadı. Olar insan háreketiniń basqarıwshısı bolsa planıp hám afferent tiykarın quraydı.
Pereferik retseptorlar muskuller, dize hám buwınlarda jaylasqan bolıp, arnawlı denesheler formasına iye.
Deneshelerde júzege keletugın qozǵatıwshılar muskulleriniń háreketke keliwi nátiyjesinde hám buwınlar jaǵdayınıńózgeriwi , nerv talshıqları járdeminde, arqa miydiń arqa bólegindegi aq suyıqlıǵına jetkiziledi. Proprioretseptorler háreketiniń afferent tiykarı ekenligin A.Orbeli tárepinen, haywanlarda P.K.Anoxin, adamlarda bolsa N.A.Bernshteynler tárepinen úyrenilgen .[1]
Psixologiyalıq maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, gewdeniń aspandaǵı jaǵdayı, sezgirligi statik seziwlerde óz sáwleleniwin tabadı. Oniń orayı ishki qulaq kanallarında jaylasqan bolıp, olar óz ara bir-birine perpendikulyar boslıqta tutas jaǵdayda jatadı [1].
Máselen, bas jaǵdayınıńózgeriwi tómendegi sxemada kóriw múmkin:

1. 
   enduimfa suyıqlıǵına baylanıslı qozǵalıs;
   
2. 
   esitiw nervi;
   

v) vestibulyar nervi;
g) bas miy qabıǵınıń sheke bólegi;
d) miy apparatina ótedi;
Vestibulyator seziw apparati kóriw menen tikkeley baylanısta bolıp, kosmostı mósherge alıw (orientirlew) processinde qatnasadı.