O’zbekistan respublikasi

1. Seziwler haqqında Ulıwma túsinik. Seziwlerdiń nerv-fiziologiyalıq tiykarları.
Bizge belgili qorshap turǵan ortalıqtaǵı qubılıs hám hádiyselerdiń júdá kóplegen belgileri hám ózgeshelikleri bar. Máselen, nárselerdiń reńi, dámi, iyisi, qattı yamasa jumsaqlıǵı, gedir-budır yaki tegisligi, temperature hám taǵı basqaları. Áne usı qubılıs hám hádiyselerdiń hár túrli belgi, ózgesheliklerin biz hám túrlishe seziw organlarımız arqalı sanamızda sáwlelendiremiz. [1]
Sırtqı ortalıqtan biziń denemizge milliard qozǵawshılar hújim qıladı. Biziń qarańǵı ishki dúnyamızda bolsa sırlı miyimiz isleydi. Bul fakt bolsa psixologiyanıń joqarı mıń jıldan artıq fundamental mashqalasın keltirip shıǵaradı. Máseleni sheshiwde bunnan júz jıl aldın psixologiya pán sıpatında rawajlandı: Átirapımızdı qorshap turǵan obektler miyimizge túsedi?
Zamanagóy tilde bolsa onı tómendegishe talıqlasaq boladı: sırtqı ortalıq haqqındaǵı kóz-qarasımızdı qalay dúziw kerek; lagerdegi ottıń janıwınan shıqqan tútinniń aktiv neyron shınjırlarına aylanıwı? Qalay etip biz tiri neyroximiydan ottıń tolqının, temperaturasin hámde ot tútininiń iyisin sezemiz? Miyimizde dúnyanıń súwretin sáwlelendiriwimiz ushın, sırtqı dúnyanı fizikalıq energiyasın biliwimiz hám onı nerv signalları formasında kodlawımız, hám bul process dástúriy seziw delinedi. Sońın ala bolsa biz bunı alıp óz seziwlerimizdi shólkemlestiriwimiz hám talıqlawımız, hám bul process dástúriy qabıl etiw delinedi. Biziń kundelikli ámeliyatımızda seziw hám qabıl etiw úzilmes bir processke aytıladı. 5-6 - baplarda biz eki bólimniń birlesken procesin kórip shıǵamız.[1]
Biz bul baptı sensor retseptorlerden baslap, joqarı dárejedegi maǵlıwmatlardı, qollanbalardı kórip shıǵamız. Kirisiw bólimindegi sensor analiz, psixologiyada maǵlıwmatlardı sxema boyın sha tómennen joqarıǵa qarap islew dep ataladı. Seziw processiniń buzılıwı hár jerde bolıwı múmkin, bul sensor retseptordan baslap perseptiv interpretaciyaǵa shekem tamam boladı. Máselen, insan kózinde katarakta menen tuwılsa onıń kózleri jaqtılıqtı kórmeydi, bul processte eń quramalı mexanizm islese de kóriw maǵlıwmatlardı bile almaydı. Miyi jaraqatlanǵan kesellerde de qanday da bir seziw hám qabıl etiw shınjirları bar. Miy qabıǵınıń sheke bólegi buzılǵanda, insan kelbetin tanıw juwapkershiligi joq boladı hám bul kesellik prosopagnoziya dep ataladı. Onda seziwleri normal, lekin qabıl etiwi normal emes . Ol maǵlıwmatlardı kórip qabıl ete aladı hám insandı júz kórinisin xarakterlep bere aladi, lekin onı taniy almaydı. Oǵan biytanıs kelbetti kórsetkende ol buǵan itibar beredi. Oǵan tanıs kelbetti kósetkende, avtonom nerv sistemesı reaksiyasına sonı kórsetedi ol qáweterlenedi hám terley baslaydı, lekin bul insan kimligin aytıp bere almaydı. Ol óz kelbetin aynada kórgende, jáne usı aljasıqqa keledi. Miydiń buzılǵanlıǵı sebepli, ol maǵlıwmatlardı sxema boyınsha joqarıdan tómenge qarap isley almaydı – toplanǵan bilimlerdi sensor maǵlıwmatlar menen
baylanıstıra almaydı. ¹¹[3]
Dógerek-átirapimizdaǵi qubılıs hám hádiyselerdiń hár túrli belgi hám de ózgeshelikleri barlıq waqıtta da biziń seziw aǵzalarımızǵa tásir etip turadı. Nátiyjede bizde hár túrli seziwler payda boladı. Sonday-aq, nurlardıń kózimizge tásir qılıwı natiyjesinde kóriw seziwi, hár túrli tezlik hám kúshleniwdegi hawa tolqınlarınıń qulaǵımızǵa tásir etiwi nátiyjesinde esitiw seziwi, dem alıw waqtında hawa menen birge murın boslıǵına kirgen hár túli mayda bóleksheleriniń tásiri nátiyjesinde iyis seziwi, qanday da bir nárseni qolımız yaki denemizge tiyip tásir etiwi nátiyjesinde teri (taktil – qanday da bir nárseniń terimizge tiyiwi) yaki basım seziwi hám usı sıyaqli seziwler hár dayım payda boladı.
Demek, seziw dep, átirapımızdaǵı qubılıs hám hádiyselerdiń seziw aǵzalarımızǵa tikkeley tásir etiwi nátiyjesinde olardıń ayırım belgi hám ózgesheliklerin miyimizde sáwleleniwine aytamiz.
Seziw biliw processleri ishinde ápiwayı psixologiyalıq process bolıp, sırtqı ortalıqtaǵı qubılıs hám hádiyselerdi sáwlelendiredi. Sırtqı ortalıqtan keletuǵın qozǵatıwshılardıń ayırım retseptorlarǵa tikkeley tásir etiw arqalı ayırım belgi hám ózgesheliklerin hám organizm ishki jaǵdayın sáwlelendiredi. Bizge belgili, insannan seziwdiń dáslepki basqıshı ishki sezimnen baslanıp, keyinshelli ol logikalıq biliwge ótedi. Seziw ham ápiwayı psixologiyalıq process bolǵanı menen oniń júzege keliwi ózózinen payda bolmaydı. Olarǵa tiykarınan tómendegiler kiredi: Seziw aǵzalarina tásir etetuǵın qubılıs hám hádiyseniń bolıwı .
Sezetuǵın apparat, yaǵniy analizatordıń bar bolıwı . Máselen, hawanıń suwıqlıǵın, temirdiń qattılıǵın, qardıń jumsaqlıǵı hám basqaların sezemiz.
Seziw qabıl etiw menen baylanıslı boladı, lekin qubılıs hám hádiyseni qabıl etiwden aldın onı seziw kerek, sonıń ushın seziwler materiyanıń seziw aǵzalarımızǵa tásiri nátiyjesi bolıp tabıladı. Seziw maǵlıwmatlardı qabıl etip, tańlap, toplap, har bir sekundta xabarlar aǵımın qabıl etip hám qayta islep miyge jetkerip beredi. Nátiyjede dógerek - átiraptaǵı sırtqı dúnyanı hám organizm óz ishki jaǵdayın adekvat “say” sáwlelendiriwi payda boladı. Seziw aǵzalari sırtqı ortalıqtıń insan sanasına alip kiretuǵın jollardıń biri.