O’zbekistan respublikasi

2. Dıqqattıń fiziologiyalıq tiykarları hám psixologiyalıq teoriyaları .
Dıqqat basqa psixikalıq processler qatarı belgili fiziologiyalıq hádiyseler menen baylanıslı. Belgili baǵdardaǵı óz aldına qozǵatıwshılardı ajıratıw hám processler keshiwiniń fiziologiyalıq tiykarın bazı bir nerv oraylarınıń qozǵalısı, basqalarınıń bolsa tormızlanıwın quraydı. Adamǵa tásir kórsetip atırǵan seskendiriwshi retikulyar formaciya tárepinen ámelge asırılatuǵın miy aktivlesiwin júzege keltiredi.[1]
Retikulyar formaciyanıń «iske túsiriw» mexanizmleri ishinde bujawlı reflekstióz aldına aytıp ótiw lazım, bul refleks adam hám haywan organizmlerinińátirap - ortalıqtıń barlıq ózgerislerine salıstırǵanda tuwma reaksiyasi bolıp tabıladı. Máselen, xanada sıtırlaǵan ses esitiliwi menen aq, pıshıq balası shorshıp túsip, ses kelgen taman kózlerin qadaydı. Sabaqta Oqıwshılar pikirlerin jámlegen halda shıǵarma jazıp atır. Birden klass esigi qıya ashıladı hám berilip jazıp atırǵan Oqıwshılar erksiz esikke qaraydı.
Dıqqattıń fiziologiyalıq mexanizmleri júdá qıyın. Máselen, belgili waqıt aralıǵında bárqulla tásir kórsetip atırǵan qozǵatıwshılar arasında qanday da bir jańa seskendiriwshini ajıratıp alıw ushın belgili mexanizmler zárúr. Psixologiya boyınsha ádebiyatlarda, ádette, mexanizmlerdiń qozǵatıwshılardı filtrlewshi eki tiykarǵı: periferik hám oraylıq toparları kórip shıǵıladı. Periferik mexanizmlerge ishki-sezim organların sazlawdı kirgiziw múmkin. Kúshsiz sesti esitken adam ses kelgen taman qaraydı, usı waqıttıńózinde say keletuǵın múshe perdesiniń tásirsheńligin asırǵan halda onı tartadı.[1]
D.E. Brodbenttiń pikirinshe, dıqqat – maǵlıwmattıń kirip keliwinde, yaǵnıy periferiyada tańlap ótkeriwshi filtr. Eger adam bir waqıttıńózinde túrli maǵlıwmattı eki qulaǵı menen qabıl etken bolsa, lekin qulanbaǵa tiykarlanıp, tek shep qulaǵı menen qabıl qılıwı zárúr bolǵan jaǵdayda, oń qulaqqa uzatılǵan maǵlıwmat Ulıwma qabıl etilmegenligin anıqladı. Keyinshelli periferik mexanizmler axborottı fizikalıq ózgesheliklerine kóre tańlap ótkiziwi anıqlandı.
Dıqqattıńoraylıq mexanizmleri bir qıylı nerv oraylarınıń qozǵalısı, basqalarınıń tormızlanıwı menen baylanıslı. Nerv qozǵalısınıń kúshi menen baylanıslı bolǵan sırtqı tásirlerdi ajıratıw tap usı dárejede júz beredi. Kúshli qozǵalıs penen bir waqıtta júz bergen kúshsiz qozǵalıstı sıǵıp shıǵaradı hám psixikalıq xızmettiń muwapıq baǵdarda keshiwin belgileydi. Lekin bir waqıttıńózinde tásir kórsetip, bir-birin kúsheyittiriwshi bir yamasa eki qozǵatıwshılardıń qosılıw múmkinshiligi de bar.[2]
Dıqqattıń fiziologiyalıq tiykarları haqqında sóz etkeninde, jáne eki áhmiyetli hádiyse: nerv processleriniń irradiaciyası hám dominantlik haqqında aytıp ótiw lazım. CH. SHerrington tárepinen belgilengen hám akademik I.P. Pavlov tárepinen keń qulanılǵan nerv processleriniń induksiyasi nızamına tiykarlanıp, bas miy qabıǵınıń qanday da bir tarawında júzege keletuǵın qozǵalıs basqa tarawlarınıń tormızlanıwına sebep boladı (birdey induksiya) yamasa miy usı tarawınıń tormızlanıwı menen almasadı (izbe-iz induksiya). Irradiaciya hádiysesi júz beretuǵın bas miy qabıǵı tarawında qozǵalıs ushın qolay shárayatlar jaratılǵanlıǵı ushın dárejeler ańsat islep shıǵarıladı, jańa shártli baylanıslar nátiyjeli tárizde ornatıladı. Bul fiziologiyalıq processler dıqqattı támiyinleydi.¹⁰
A.A. Uxtomskiy tárepinen alǵa súrilgen dominantlik tamanına kóre, miyde bárqulla belgili waqıt ishinde nerv orayları xizmetin belgilep beriwshi hám sonıń menen insan minez-qulqına belgili baǵdarlanǵanlıq baǵıshlanǵan qozǵalıstıń waqıtsha húkimdarlıq oshaǵı bar boladı. Dominantlik ózgesheliklerine tiykarlanǵan halda nerv sistemasına keletuǵın impulslar toplanadı hám jámlenedi, usı waqıttıńózinde basqa oraylar belsendiligi tómenleydi, oniń esabınan qozǵalıs kúsheyittiriledi. Bul jaǵdaylarǵa salıstırǵanda, dominantlik qozǵalısınıń tiykarǵı oshaǵı bolıp esaplanadı, bul bolsa óz náwbetinde dıqqat jedelligin bekkemleytuǵın nerv mexanizmin túsindiriwge imkan jaratadı.[1]
Solay bolsa da, nerv processleri induksiyası nızamına dominantlik táliymatı dıqqattıń, ásirese, ıxtıyarıy dıqqattıń mexanizmlerin tolıq túrde ashıp bere almaydı. Sanıń ushın, házirgi zaman iliminiń rawajlanıwı dıqqattıń fizilogiyalıq mexanizmlerin túsindirip beriwge urınıp atırǵan bir qatar koncepsiyalardıń payda bolıwına alıp keldi. Házirgi zaman izertlewshileri neyrofiziologiyalıq processlerge kóbirek itibar ajıratadı. Salamat adamlarda dıqqattıń zorıǵıwı shárayatlarında miydiń qálegen tarawında biomektrik belsendiliktińózgerisleri júzege keliwi anıqlandı. Bul belsendilikti mańlay tarawında jaylasqan neyronlardıńóz aldına turi, xizmeti menen baylanıstıradı. Neyronlardıń birinshi turi – «jańalıq detektorları» jańa xoshametlewler tásirinde aktivlesedi hám olarǵa úyrenip qalıw dárejesine kóre belsendilikti az aytadı. Olardan parıqlı ráwishte «kútiw» neyronları organizm aktual mútájlikti qanaatlandırıw qábiletine iye bolǵan obekt penen ushırasqanında ǵana qozǵaladı.
Solay etip, dıqqat bir-biri menen óz ara baylanısqan miy sistemalarınıń anıq sisteması aktivligi menen támiyinlenedi. Dıqqat fiziologiyalıq mexanizmleriniń júdá quramalı dúzilisi hám oniń tábiyatına salıstırǵanda qarama-qarsı noqatı kóz qaraslar dıqqattıń bir qatar psixologiyalıq teoriyalarınıń payda bolıwına alıp keldi.
Dıqqattıń teoriyaları arasında T.Ribo teoriyası keń tarqalǵan teoriya bolıp esaplanadı, oniń pikirinshe, dıqqat hár dayım sezimler menen baylanıslı bolıp, olar járdeminde júzege keledi. Oniń pikirinshe, erkli dıqqattıń jedelligi hám dawamıylıǵı dıqqat obekti assotsiatsiyalanǵan emocional jaǵdayınıń jedelligi hám dawamıylıǵı menen támiyinlengenligi sebepli, T. Ribo sezimler hám erkli dıqqat ortasındaǵı óz aldına tıǵız baylanıslılıqtı kóre bildi.[2]
Bunnan tısqarı, T.Ribo dıqqat bárha organizmniń fizikalıq hám fiziologiyalıq jaǵdaylarınıńózgerisleri menen birgelikte keshiwin uqtıradı. Bunda dıqqat tábiyatın túsindiriwde Ribo háreketlerge óz aldına orın ajıratadı. Oniń pikirinshe, dıqqattıń jámlengenlik jaǵdayı organikalıq reaksiyalar menen birge dıqqattı belgili dárejede tutıp turıwdıń zárúriy shárti sıpatında payda bala tuǵın dene, jol ’z, gewde, ayaq-qollar bólimleriniń háreketleri menen birgelikte keshedi. Qanday dabir obektte dıqqattı jámlew hám uslap qalıwǵa jetkiziletuǵın urınıw har dayım fiziologiyalıq tiykarǵa iye boladı. Bul jaǵdayǵa, Ribonıń pikiri boyın sha, múshe zorıǵıwı say keledi, dıqqattıń shalıǵıwı bolsa, múshe sharshawı menen baylanıslı boladı. Bunnan kelip shıqqan halda, erkli dıqqat sırı, Ribo noqatı teoriyasına kóre, háreketlerdi basqarıw qábiletinen ibarat. Sanıń ushın usı teoriya dıqqattıń motorika teoriyası dep atalıwı tosınnan emes.
Ribo teoriyasınan tısqarı, dıqqat tábiyatın izertlewge hár túrli basqa jantasıwlar da bar. D.N. Uznadze pikirinshe, dıqqat tuwrıdan-tuwrı beyimlesiwmenen baylanısqan. Oniń noqatı teoriyasına kóre, beyimlilik dıqqat jaǵdayın ishkeriden sáwlelendiredi. Beyimlesiw tásiri astında waqıya átirap –o rtalıqtı qabıl etiwde payda etiletiǵın belgili obraz yamasa kóz qarastıń ajıralıwı júz beredi. Bul obraz yamasa kóz qaras dıqqat obektine aylanadı, processtińózi bolsa obektivlestiriw dep ataladı.[2]
P.YA. Galperin ham dıqqattıń qızıqlı koncepsiysın usındı. Oniń koncepsiyası tómendegi tiykarǵi jaǵdaylardan ibarat:

1. 
   Dıqqat baǵdarlanǵanlıq-izertlew xizmetiniń jaǵdaylarınan biri bolıp, obraz, pikir, insan psixikasında belgili waqıtta da bar bolǵan basqa hádiyse mazmunına qaratılǵan psixik háreketten ibarat .
   
2. 
   Dıqqattıń tiykarǵı wazıypası – psixik obraz, háreket mazmunı hám basqaları ústinen baqlaw jasaw. Insanniń har bir háreketinde baǵdarlanǵanlıq, atqarıwshılıq hám baqlaw qılıw bólimleri bar. Mine usı aqırǵı bólegi dıqqat tárepinen ózlestiriledi.
   
3. 
   Belgili bir ónimdi islep shiǵarıwǵa qaratılǵan háreketlerden parıqlı túrde, baqlaw yamasa dıqqat xizmeti óz aldına nátiyjege iye bolmaydı.
   
4. 
   Dıqqat erkin akt sıpatında háreket aqılıy bolıp qalmastan, qısqartırılǵan jaǵdayda bolǵanda ǵana ajıralıp shiǵadi. Bunda hár qanday baqlawdı hám dıqqat sıpatında úyrenip bolmaydı. Baqlaw háreketin Ulıwma tárizde bahalaydı, dıqqat bolsa oniń jaqsı bolıwın támiyinleydi.
   
5. 
   Dıqqat psixik baqlaw xizmeti sıpatında úyreniletuǵın bolsa, bunday jaǵdayda dıqqattıń erkli hám erksiz belgili aktleri jańa aqılıy háreketler qáliplesiwiniń nátiyjesi bolıp esaplanadı.
   
6. 
   Erkli dıqqat reje tiykarında ámelge asırılatuǵın dıqqat bolıp, bul aldınnan dúzilgen reje yamasa úlgi boyın sha orınlanatuǵın baqlaw forması.
   

Juwmaqlap aytqanda, kóp sanlı teoriyalardıń barlılıǵına qaramastan, dıqqat mashqalası óz áhmiyetin joǵaltpaǵan. Dıqqat tábiyatı haqqındaǵı tartıslar dawam etpekte.[1]