O’zbekistan respublikasi

3. Dıqqattıń waziypaları hám túrleri

Dıqqat insan ómiri hám xizmetinde kóplegen hár túrli wazıypalardı orınlaydı. Ol zárúr bolǵan psixologiyalıq hám fiziologiyalıq processlerdi aktivlestiredi, qalǵanların bolsa pásiyettiredi, organizmge jetkerilip atırǵan axbarattıń oniń aktual mútájliklerine muwapıq túrde shólkemlestiriliwi hám maqsetke baǵdarlanǵanlıǵı menen tańlap ótkiziliwine járdem beredi, ruwxıy belsendiliktiń qanday da bir obekt yamasa xızmet túrinde tańlap hám dawamlı tárizde jámleniwin támiyinleydi.
Dıqqattıń tiykarǵi túrlerin kórip shıǵamız. Bularǵa tábiyiy hám jámiyetlik belgilengen, tikkeley hám baylanısqandıqqat, erksiz, erkli hám erklidan keyingi dıqqat, seziw hám intellektual dıqqat kiredi.
Dıqqattı shólkemlestiriwde insanniń belsendiligine kóre dıqqattı úsh túrge bóliw múmkin: erksiz, erkli hám erklidan keyingi dıqqatlar.
Erksiz dıqqat – bul sananıń seskendiriwshi sıpatındaǵı óz aldına ózgesheligine muwapıq túrde obektte jámlengenligi.
Erkli dıqqat – bul obektte xızmet talaplarına kóre baǵdarlanǵan, sanalı basqarılatuǵın jámlengenlik.
Erksiz dıqqat maqset qoyiw hám erk qatnasıwı menen baylanıslı emes, erkli dıqqat ushın bolsa erk basqarıwı hám maqsettiń bar bolıwı shárt. Ádette, erksiz dıqqattıń júzege keliwine fizikalıq, psixofizikalıq hám ruwxıy sebeplerdiń anıq toplamı menen is kóriwge tuwrı keledi. Olar bir-biri menen óz ara baylanısqan bolsada, shártli ráwishte tómendegi tórt dárejege bóliw múmkin .
Sebeplerdiń birinshi toparı sırtqı qózǵatuvshıózgesheligi menen, aldınnan bar, qozǵatıwshılar kúshi yamasa jedelligi menen baylanıslı. Máselen, siz bir isti qunt penen orınlap atırǵanıńızda, qońsı xanadaǵı yamasa kóshedegi jeńil shawqımdı esitpeysiz. Lekin tosattan aldıńızda puǵa túsken awır deneniń bolıp sesi esitiledi, bul erksiz dıqqatıńızdı ózine tartadı.
Erksiz dıqqat ushın qozǵatıwshılar ortasındaǵı keskin ayırmashılıq, sonday-aq, seskendiriwshi tásiriniń dawamıylıǵı, onińólshemleri hám forması, jańalıǵı sıyaqlı sıpatları da úlken áhmiyetke iye.[2]
Erksiz dıqqattı júzege keltiretuǵın sebeplerdiń ekinshi toparı sırtqı qozǵatıwshılardıń adamnıńishki jaǵdayına muwapıqlılıǵı, hám birinshi náwbette, oniń mútájliklerine say keliwi menen baylanıslı. Máselen, qarnı toq hám qarnı ash adamlar awqat haqqındaǵı sáwbetke túrlishe múnásiybet bildiredi.
Sebeplerdińúshinshi toparı shaxstıńUlıwma baǵdarlanǵanlıǵı menen baylanıslı. Bizdi kóbirek qızıqtıratuǵın hám qızıǵıwlar tarawımızdı, sonday-aq, kásiplik qızıǵıwlarımızdı shólkemlestiriwshiler, qaǵıydaǵa kóre, bilmey turıp dus kelip qalǵan bolsaq ta, itibarımızdı ózine tartadı. Demek,erksiz dıqqattı júzege keltiretuǵın sebeplerdiń tórtinshi toparın tásir etiwshi seskendiriwshi payda etetugın seziw-tuyǵılar quraydı. Biz ushın qızıqlı bolǵan, belgili emocional reakciyanı payda etetuǵınları erksiz dıqqattıńáhmiyetli sebepi bolıp esaplanadı.
Erksiz dıqqatdan parıqlı ráwishte erkli dıqqattıń tiykarǵı ózgesheligi, oniń sanalı maqset tárepinen basqarılıwı hám erk kúshi menen baylanıslılıǵında bolıp tabıladı. Erkli dıqqattıń tiykarǵı wazıypası psixik processler keshiwin aktiv basqarıw bolıp esaplanadı. Erkli dıqqat erksiz dıqqattan sıpat jaǵınan parıqlanıwına qaramay, erkli dıqqat, sondayaq, seziw-tuyǵılar, qızıǵıwlar, adamnıńaldın arttırılǵan tájiriybesi menen baylanıslı. Lekin, erkli dıqqat bulardıń kórsetetuǵın tásiri tikkeley emes, kerisinshe, tikkeley boladı.
Dıqqattıń jáne bir túri bar. Erkli dıqqatqa uqsas, maqsetke baǵdarlanǵanlıq ózgesheligine iye bolıp, hám dáslep erk kúshin talap etedi, lekin keyinshelli adam iske «kirip baradı»: xızmettiń nátiyjesi emes, balkim, oniń mazmunı hám procesi ham qızıqlı bolıp, úlken áhmiyetke iye bolıp baslaydı. Bunday dıqqat N.F. Dobrinin tárepinen erklidan keyingi dıqqat dep ataldı. Máselen, Oqıwshı qiyin arifmetikalıq máseleni sheshe turıp, dáslep, oǵan belgili kúshti sarıplaydı. Másele qıyın, Oqıwshı aljasıp baslaydı. Ol óziniń, erkin iske salǵan halda, máseleni sheshiwge májbúrleydi. Áne, máseleni sheshiwge birinshi urınıw nátiyje berdi, sheshiwdiń tuwrı usılı belgilep alındı. Másele aydınlasıp baradı. Másele Oqıwshınıń itibarın bánt ete baslaydı. Ol endi, qızıqlı máselege kirip ketedi. Dıqqat erklidan erksizǵa aylandı.
Haqiyqiy erksiz dıqqatdan parıqlanıp, erklidan keyingi dıqqat sanalı maqsetler menen baylanısqan jaǵdayda qaladı hám sanalı qızıǵıwlar tárepinen qulap-quwatlap turıladı. Sonıń menen birge, erkli dıqqattan parıqlı ráwishte bunda erk kúshi derlik bolmaydı yamasa Ulıwma joq.[1]
Dıqqattıń kórip shıǵılǵan úsh túrli turi insan xizmeti ámeliyatında óz ara birbirine ótiwler menen tıǵız baylanısıp ketedi hám biri ekinshisine tayanadı.
Tábiyiy dıqqatózinde axborot jańalıǵın tasıwshı, ol yaki bulsırtqı hám ishki xoshametlewlerge salıstırǵanda tańlap juwap qaytarıwdıń tuwma qábileti kórinisine adamǵa tuwılıwı menen aq beriledi. Tabiyiy dıqqat xizmetin tamiyinleytuǵın tiykarǵi mexanizm bujawlı refleks dep ataladı.
Jámiyetlik belgilengen dıqqat ómiri dawamında tálim hám tarbiya nátiyjesinde qáliplesedi, minez-qulıqtıń erk tárepinen basqarılıwı, obektlerge tańlap sanalı ráwishte juwap qaytarıw menen baylanıslı boladı.
Tikkeley dıqqat adamnıń mútájlikleri hám aktual qızıǵıwlarına say keletuǵın hám ózi baǵdarlanǵan obektten tısqarı, hesh bir nárse tárepinen basqarılmaydı.
Tikkeley emes dıqqat arnawlı qurallar, máselen, ima-isharalar, sózler , kórsetkish belgiler, deneler járdeminde basqarıladı.
Seziw dıqqatı abzallıǵına kóre, sezimler de ishki-sezim organlarınıń tańlap tásir kórsetiw xizmeti menen baylanıslı.
Intellektual dıqqat pikirdiń baǵdarlanǵanlıǵı hám jámlengenligi menen baylanıslı.
Seziw dıqqatında sana orayında qanday da bir seziw kóz qarası jaylasqan boladı, intellektual dıqqatta bolsa qızıǵıw obekti bolıp ideya xızmet qıladı.[2]