O’zbekistan respublikasi

4. Dıqqattıń qásiyetleri

Dıqqat, onı erkin psixik hádiyse sıpatında xarakterlewshi bir qatar qásiyetlerge iye. Dıqqattıń tiykarǵi qásiyetlerine barqararlıq, jámlew, bólsheklew, bóliniw, shalǵıw hám dıqqat kólemi kiredi.
Dıqqattıń barqararlıǵı belgili waqıt dawamında bir qıylı obektte pikirdi jámley alıw qábiletinen ibarat. Tájiriybe izertlewleri dıqqattıń erksiz dáwiri u tebreniwlerge beyimliligin kórsetti. Bunday tebreniwlerdiń dáwirleri N.N. Lange boyın sha, ádette, 2-3 sekundqa, artıǵı menen bolsa 12 sekundqa teń boladı. Máselen, eger saattıń shıńǵırlawına qulaq tutıp, onda pikirdi jámleytuǵın bolsaq, u jaǵdayda u bir esitiledi, bir esitilmey qaladı. Dıqqat tebreniwi nızamǵa tiykarlanǵan bolıp, fluktuaciya dep ataladı. Máselen, dıqqat fluktuaciyasın ápiwayı tájiriybede kórsetiw múmkin: kesik piramida beriledi: eger oǵan belgili bir waqıt dawamında tikilip turılsa, u izbe-iz ya batqan bolıp kórinedi (8.1 rasm).
Házirde dıqqat barqararlıǵınıńáhmiyetli shárti bolıp, u jámlengen deneniń jańa tárepleri hám baylanısların ashıp beriw imkaniyatı xızmet qılıwı dáliyllendi. Dıqqat barqararlıǵın ólshew ushın óz aldına háriplerdiń tártipsiz izbe-izliginen ibarat.
Dıqqattı jámlew astında dıqqattıń denede jámlengenlik jedelligi yamasa dárejesi túsiniledi. A.A. Uxtomskiydiń pikirine kóre, dıqqattı jámlew bas miy qabıǵındaǵı kúshli qozǵalıs oshaǵı xizmetinińózgesheligi menen baylanıslı.
Dıqqattı bólistiriw astında adamnıń bir waqıttıńózinde bir neshe xızmetlerdi orınlaw qábileti túsiniledi. Turmıs tájiriybesine kóre, adam sanalı psixik xızmettiń tek bir túrin orınlay aladı, bir waqıttıńózinde bir neshesin orınlaw subektiv seziwi bolsa izbe-iz tezlik penen bir xızmet túrinen ekinshisine ótiw aqıbetinde júzege keledi.[2]
Dıqqattı bólistiriw dárejesi bir qatar shárayatlarǵa: birlestirilgen xızmet túrleri ózgesheligine (olar bir jınıslı hám hár túrli bolıwı múmkin), qıyın ekenligine (ruwxıy zorıǵıwdı talap etetuǵın dárejege), belgili hám ádettegidey dárejesine (xızmettiń tiykarǵi usılların iyellep alıw dárejesine) baylanıslı.
Dıqqattıń bólistiriliwin úyreniw maqsetindea SHulte (qızıl-qara reń li kesteler) kesteleri qollanıladı.
Dıqqattıń bóliniwi – bul dıqqattı bir obektten ekinshisine sanalı hám ańlanǵan halda ótkiziw. Bóliniw menen eki túrli baǵdarǵa iye bolǵan processler baylanıslı, bular: dıqqattı iske túsiriw hám úzip qoyiw. Bóliniw erkli bolıwı múmkin, onday jaǵdayda oniń tezligi – bul subekttińóziniń qabıl etiwi ústinen erkli baqlawı dárejesiniń kórsetkishi hám dıqqattıń bóliniwi menen baylanıslı erksiz bolıwı múmkin, bul ya ruwxıyattıń biyqararlıǵı dárejesiniń kórsetkishi bolıp xızmet qıladı, ya kútilmegen kúshli qozǵatıwshılardıń payda bolıwınan derek beredi.
Bóliniwdiń nátiyjeliligi aldıngi hám keyingi xızmetti orınlaw ózgesheliklerine baylanıslı boladı (bóliniw kórsetkishleri jeńil xızmetten awır xızmetke ótiwde bir qansha kemeyedi, kerisinshe, asıp ketedi). Bóliniw nátiyjesi insanniń aldınǵı xızmetke bolǵan múnásiybeti menen baylanıslı: aldınǵı xızmet qanshelli qızıqlı hám keyingisi onshelli qızıǵıwshılıq oyanbaǵan bolsa, dıqqattıń bóliniwi sonshelli qıyınıraq keshedi. Bóliniwde nerv sistemasınıńózgeshelikleri, ásirese, nerv processleriniń qózǵalıwshańlıǵı tárepinen belgilengen individual kóz qaraslar bar.[2]
Dıqqat kólemi–subekttiń jeterli dárejede anıqlıq penen bir waqıttıńózinde qamrap alıwı múmkin bolǵan obektler sanı. Dıqqat obektinińáhmiyetli hám belgilewshi ózgesheliklerinen biri, onińóqıtıwda hám shınıǵıw orınlawda Ulıwma ózgermeydi. Dıqqat kólemin izertlew, ádette, individ tárepinen anıqlıq penen qabıl etiwshi, bir waqıttıńózinde usınılatuǵın unsurlar (sanlar, háripler, deneler hám t.b.) sanın analiz qılıw jol ı menen ámelge asırıladı.Bul maqsetlerde taxistoskoptan paydalanıladı–belgili sandaǵı qozǵatıwshılardı sonshelli tez, izertlenetuǵın kózlerin bir obektten basqasına alıp úlgermesten aldın usınıwǵa imkan beretuǵın ásbap, dıqqat kólemi – individual tárizde ózgeretuǵın úlkenlik, lekin, ádette, adamlarda oniń kórsetkishi 5 ± 2 ge teń boladı.
Dıqqattıń shalǵıwı–bul dıqqattıń bir obektten ekinshisine erksiz ótkiziliwi. Shalǵıw sırtqı qozǵatıwshılar tásirinde júz beriwi múmkin. Dıqqattı kóbirek tosattan payda bala tuǵın, ózgeriwsheń kúsh hám chastota menen tásir kórsetetuǵın dene hám hádiyseler shalǵitadı. Dıqqattıń ishki shaliǵıwı kúshli keshirmeler, jat sezimler hám adam usı waqıtta bánt bolǵan isine qızıǵıw hám juwapkershiliktiń bar emesligi tásiri astında payda boladı.[1]
Shalǵıtıwshı tásirlerge qarsılıq kórsetiw qábileti tosıqlarǵa beyimlesiwshilik dep ataladı. Adamlarda bul qabılettiń rawajlanıwı da nerv sistemasındaǵı parıq lar, ásirese, onińkúshi, sonday-aq, tosıqlarǵa qarsılıq kórsetiwin asırıwǵa qaratılǵan arnawlı shınıǵıwlar menen belgilengen kóplegen individual qaraslar baqlanadı.
Dıqqat ózgesheliklerin úyreniwde arqayınlılıq haqqındaǵı másele úlken áhmiyetke iye. Arqayınlılıq dep, ádette, eki túrli hádiysege aytıladı. Birinshiden, kóp jaǵdaylarda arqayınlılıq dep, insannińátirapındaǵılarǵa itibar bermesten, iske hádden tısqarı berilip ketiwiniń nátiyjesine aytıladı. Arqayınlılıqning bul turi ol yaki bulxızmette kúshli jámlengenlik nátiyjesinde júzege kelgenligi sebepli jasalma arqayınlılıq dep ataladı.
Arqayınlılıqning Ulıwma basqa bir túri insan dıqqatın hesh bir nársede uzaq waqıt jámley almaǵan jaǵdayta, hesh birinde uslanıp qalmastan, bárqulla bir obektten ekinshisine yamasa bir hádiyseden ekinshisine ótip turıwı baqlanadı. Arqayınlılıqning bul turi haqiyqiy arqayınlılıq dep ataladı. Haqiyqiy arqayınlılıqdan azap shegiwshi insanniń erkli dıqqatı júdá biyqararlıǵı hám shalǵip turıwı menen parıqlanadı.
Haqiyqiy arqayınlılıqtiń sebepleri hár túrli bolıp tabıladı. Bular nerv sistemasınıńUlıwma izden shıǵıwı, qan kesellikleri, kislorod jetispewshiligi, fizikalıq yamasa aqliy zorıǵıw, awır ishki keshirmeleri bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, dıqqat arqayınlılıqtıń sebeplerinen biri alınǵan qaraslardıń kópligi, sonday-aq, tártipsiz háwes hám qızıǵıwlar da bolıwı múmkin.