O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti “Ҳalq ijodiyoti” fakulteti
YANGI DAVR SAN’ATI: AN’ANAVIYLIK VA
Download 382.18 Kb. Pdf ko'rish
|
inson kapitalini rivojlantirishda sanat va madaniyatning roli
|
2.3.YANGI DAVR SAN’ATI: AN’ANAVIYLIK VA
TRANSFORMATSION JARAYONLARDA SAN’AT VA MADANIYAT- NING DOLZARB MASALALARI "Yigirmanchi asrga kelib o’zbek teatr san’ati yangitdan - yurtimiz va jahon miqyosida shakllangan, davrlar sinovidan o’tib kelayotgan an’ana va tajribalar asosida vujudga kelgani va kamol topganini e’tirof etish zarur. Xususan, poytaxtimiz va viloyat teatrlarida namoyish etilayotgan dunyo sahna san’atining
47
mumtoz namunalari o’z vaqtida nafaqat yurtimiz, balki chet el tomoshabinlarini ham xayratda qoldirgani bu fikrni isbotlaydi" 14 . Prezident Islom Karimovning ushbu fikrlarini to’laqonli asosli bilib, O’zbek milliy teatr san’ati bugun o’z taraqqiyotining yangi bosqichiga ko’tarilayotgan davrini boshidan kechirmoqda, desak yanglishmaymiz. Chunki, bu taraqqiyot bosqichi 1991 yildan - O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishilgan kundan boshlab yuz bera boshladi. Mustaqqillik har bir soha, har bir jabhada yangitdan istiqlol g’oyalari bilan sug’orilgan islohatlarini amalga oshira boshladi. Bu islohotlar ichida inson kamoloti va uning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasi alohida o’rin tutadi. San’at insonlarni go’zalikka chorlovchi, birlashtiruvchi vositadir. San’at shunday bir ijtimoiylikki har davrda ham uning bosh maqsadi inson tarbiyasidir. "Bugun, Vatanimiz, yurtimiz XXI asrga qadam qo’yib, o’zining buyuk kelajagi sari intilayotgan, bu yo’ldagi barcha xarakatlarimiz iymon-e’tiqod to’yg’usi bilan yo’g’rilib, kuchayib borayotgan bir paytda, o’z tarixiy ildizlarimizni, shu jumladan, sanatimiz, milliy teatrimiz tarixini chuqur anglash, undan saboq olish haqida gapirishimiz har jihatdan o’rinli bo’ladi, deb o’ylayman" 15 , deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.A.Karimov. Shu sababdan ham hozirgi kunda san’at va madani- yatga katta e’tibor berilmoqda. Teatr san’atining qudrati shundaki, u dramaturg, aktyor, rejissyor, rassom, sozanda, raqqos va boshqa ko’plab sahna arboblarining ijodiy mehnatini bir butun qilib birlashtiruvchi jamoaviy ijodkordir. Ammo mana shu ko’p sonli ijodkorlar orasida bir zot borki, u sahna san’atining, sahna madaniyatining tabiatini, mohiyatini belgilaydi. U ham bo’lsa aktyordir. "Sahnaning yagona shohi va sultoni bu iste’dodli artistdir", - degan edi K.S.Stanislavskiy. Teatr nazariyachilarining ta’kidlashicha aktyorlik san’atida dastlab masxaralar, qiziqchilar, qo’g’irchoqbozlar, qissaxonlar yetakchilik qilishgan. Ular o’zida ham ijodkorlik, ham ijrochilik, ham ijodiy rahbarlik, ham sahnaviy
14 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. –B.144. 15 Karimov I.A. “Milliy teatrimiz iftixorimiz”. Toshkent shahrida Akademik Drama teatri yangi binosining ochilish marosimida so’zlagan nutqi. 2001 yil 30 avgust.
48
madaniyat fazilatlarini jamuljam eta olgan ajoyib iste’dod egalari bo’lishgan. Aktyorlik maktablari vujudga kelgan. Qo’qondagi Zokir qiziq, Buxorodagi To’la mashara maktablari shu jumladandir. Ammo o’zbek an’anaviy teatri asosan xajv va hazil, ya’ni komik yo’nalishda rivojlangan. Xalq aktyorlarining san’ati ham shunga bog’lik; holda bir tomonlama namoyon bo’lgan. Hamza, Mannon Uyg’ur, Muhiddin Qori Yoqubovning izchil ijodiy mehnati va riyozati tufayli O’zbek teatrining bag’rida iste’dodli san’atkorlarning ajoyib bir avlodi voyaga keldi. Mana shu avlodning peshqadami, mashhur aktyor Abror Hidoyatov edi. U o’zbek xalqining eng yaxshi fazilatlarini, xalq san’atining eng yaxshi xususiyatlarini o’ziga tarkibiy singdirgan, o’z ustida tinimsiz ish olib borgan, o’qish va o’rganishdan tolmagan, xalqchillik uchun kurashgan, istagan obrazda mukammallikka erisha oladigan bu san’atkor edi. Ushbu xislatlar birgina Abror Hidoyatovda emas, uning safdoshlari bo’lmish Sayfiqori Olimov, Rahim Pirmuhammedov, Abdulhaq Sultonov, Obid Jalilov, Mirshohid Miroqilov, Abduvahob Azimov, shuningdek Moskva drama studiyasida (1924-1927) Abror Hidoyatov bilan birga tahsil ko’rgan Muzaffar Muhamedov, yetim Bobojonov, Sa’dixon Tabibo’llaev, Sharif Qayumov, Hikmat Latipov, Lutfulla Nazrullaev, Fatxulla Umarov, Xoji Siddik Islomov va boshqalarda ham muayyan darajada qaror toptan edi. 1930 yilda esa Moskva studiyasini tugatib kelgan Jo’ra Qo’ldoshev, Bahodir Jamolov, Anvara Olimova, Po’latoy Rahmonova, Mamadali Haydarov, A’zam Hasanov, Hamidulla Narimonov, Afandixon Ismoilov kabilar O’zbekiston teatrlariga tarqalib, sahna san’atini professional izga solishga tushib ketdilar. Havaskorlikdan Mukarrama Turg’unboeva, Shukur Burxonov, Olim Xo’jaev, Nabi Rahimov, Abbos Bakirov, Amin Turdiev, Zaynab Sadrieva, Gavhar Rahimova, Qudrat Xo’jaev, Maryam Yoqubova, Qamara Burnasheva, Asror Juraev, Xadicha Aminova, Zaynab Samieva, Roziya Karimova, Muhsin Hamidov kabi o’nlab iste’dodlar teatr dargohiga dadil kirib keldilar.
49
O’ttizinchi yillarning ikkinchi yarmida o’zbek teatri san’atida "Hamlet", "Boy ila xizmatchi", "Otello", 'Gulsara", "Farhod va Shirin", "Layli va Majnun" kabi yirik, shoxona spektakllar yaratildi. Klassik dramaturgiya ham ko’z-ko’z qiladigan darajada zabt etildi. O’zbek teatrining yutuqlari xalqaro maydonda tan olindi, chet ellik mehmonlar tomonidan ham qayd etildi. Sobiq Hamza nomidagi teatrning (hozirgi O’zbek Milliy Akademik teatri) "Hamlet" spektakli "Shekspir ruhidagi ajoyib dramaturgi, undagi fojiani qalbdan his etib turasan kishi, - deb yozgan edi Yulius Fuchik, - tilni bilmaysanu, biroq Shekspirning har bir so’zini eshitib, tushunib turasan. Aktyor xatti-harakati, yurish-turishi, yuz ifodasi, qo’l harakatlari bilan ham gapiradiki, bu katta, zo’r sahna san’atidir. Bu qadar yaxshi qo’yilgan "Hamlet" yevropaning eng yaxshi teatrlari postanovkalari bilan raqobat qila oladi, xolbuki O’zbek teatri barpo etilganiga boryo’g’i o’n besh yil bo’ldi" 16 . Buyuk Britaniya parlament delegatsiyasi nomidan X.Jonson teatrning taassurotlar daftariga shunday deb yozgan edi: "Biz vatandoshimiz Shekspir tragediyasining bunday yaxshi kuyilganini hech qachon, hech qaerda, hatto Londonda ham ko’rmagan edik. Biz, ayniqsa, Otello bilan Dezdemona rolini o’ynagan artistlar mahoratiga qoyil qoldik" 17 . 1945 yilda O’zbek san’atida ulkan voqea yuzaga keldi. Drama, musiqali drama va qo’g’irchoq teatrlari uchun aktyorlar, rejissyorlar, hamda kino sohasi uchun aktyor va rejissyorlar, operatorlar, kinoshunoslar, teatrshunoslar, san’atshunoslar va dramaturglar kabi yuqori malakali sanat mutaxassislarini tayyorlovchi oliy o’quv yurti O’rta Osiyo Davlat teatr san’ati instituti tashkil etildi. Endi tom ma’noda haqqoniy aktyorlar va rejissyorlar, dramaturglar o’zbek teatr san’ati sohasida faoliyat yurita boshladi. Bir so’z bilan aytganda qo’lida diplomi bor, oliy ma’lumotli, ustoz ko’rgan bu sanat fidoyilari, nafaqat Toshkent shahrida balki, respublikaning barcha hududlarida teatrlarning ibratxona ekanligini, ma’naviyat va ma’rifat maskani ekanligini o’z ijodiy faoliyatida yurita boshladi. 1948 yili institut
16 “Звезда Востока’’ jurnali.1955 y., 7- son. 17 Qodirov M. Sahnamiz lochinlari. – Toshkent G’.G’ulom,1986. -B.10.
50
A.N.Ostrovskiy nomi bilan yuritila boshladi. 1991 yil istiqlol sharofati bilan institutga atoqli o’zbek aktyori va rejissyori Mannon Uyg’ur nomi berildi va shu yildan boshlab xukumatimiz milliy qadiryatlarni tiklash, badiiy an’analarni taraqqiy ettirish, ayniqsa, teatr san’atini rivojlantirishga alohida e’tibor berib, doimiy raxnamolik qilib kelmoqda. Prezidentimizning 1995 yil 20 oktyabrdagi "O’zbekistonda teatr va musiqa san’atini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmoni, 1998 yil 26 martdagi "O’zbekiston teatr san’atini rivoj- lantirish to’g’risida"gi Farmoni, 1998 yil 22 mayda "O’zbekteatr ijodiy ishlab chiqarish birlashmasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida"gi Farmoni, 2001 yil 21 sentyabrda "Hamza nomidagi O’zbek davlat Akademik drama teatriga "Milliy teatr" maqomini berish to’g’risida"gi Farmoni, shuningdek, 2010 yilda Buxoro shahrida qad ko’targan "Boqiy va navqiron Buxoro" monumenti, hamda Buxoro davlat teatri yangi binosining ishga tushirilishi mamlakatimizda ma’naviy taraqqiyotga davlat miqyosida e’tibor qaratilayotganligining yorqin isboti hamda olib borilayotgan islohatlarning ijobiy natijasidir. Ushbu islohatlarni ijobiy hal etishning yana bir natijasi sifatida 2012 yil 4 iyunda muxtaram Prezidentimiz I.A.Karimov xalqimiz, millatimiz taraqqiyotiga ulkan hissa qo’shuvchi "O’zbekiston Davlat san’at va madaniyat institutini tashkil etish to’g’risida"gi 1771-sonli Qarorga imzo chekdilar. Avvalo, mazkur qarordan ko’zlangan maqsad Respublikamizda madaniyat va san’at sohasida teatr, kino, televideniya, xalq ijodiyotini rivojlantirish borasidagi zamonaviy talablarga, xalqimizning tobora ortib borayotgan intellektual, estetik va madaniy ehtiyojlariga javob beradigan yuksak malakali mutaxassislarni tayyorlash darajasi hamda sifatini takomillashtirish va tubdan oshirish, shuningdek, mazkur yo’nalishdagi oliy ta’lim muassasalarida yaratilgan mavjud moddiy-texnik bazadan yanada samarali foydalanishdir. Mazkur institutning eng asosiy vazifalaridan bir bu malakali va mahoratli aktyorlar tayyorlash vazifasidir. Bu vazifani amalga oshirish uchun quyidagi masalalarni hal etish lozim:
51
- aktyorlik san’ati sohasi bo’yicha ta’lim yo’nalishlari va muta- xassisliklarning takomillashtirilgan davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqish va unga asosan zamonaviy talablarga javob beradigan mutlaqo yangi o’quv rejalari hamda dasturlari ishlab chiqilishini ta’minlash; - bo’lajak aktyorlarni tayyorlahda milliy maktab an’analarini saqlab qolish va uni yoshlarga o’rgatish; - talabalarni vatanparvar, milliy istiqlol g’oyalari asosvda tarbiyalash; - o’quv jarayonida yangi pedagogik texnologiya usullaridan keng foydalanib, dars mashg’ulotlarini noan’anaviy tarzda samarali o’tish: - xorijiy til, jumladan ingliz tilini qunt bilan o’rgatishga, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, elektron axborot resurslari, jumladan, Internetdan keng foydalangan holda, ta’lim jarayonining yuqori darajada olib borilishi; - kurs ijodiy dasturlarida o’zbek va jaxon mumtoz asarlarini, zamonaviy dramaturgiya namunalarini sahnalashtirishga, zamonaviy qahramon obrazini yaratish muammolarini yechishga harakat qilish; - madaniyat va sanat kollejlari, akademik litseylar bilan hamkorlik o’rnatilib, tajribali pedagoglar tomonidan tashkil etilayotgan "Mahorat sinfi" mashg’ulotlarini yuksak darajada o’tkazish; - ta’lim jarayoniga an’anaviy maktab saboqlarini o’rgangan, mutaxassislik fanlarini a’lo darajada o’zlashtirilgan, dunyoviy bilim va ko’nikmalardan boxabar mutaxassilarni jalb etish. Shuningdek, yuksak darajadagi aktyorlarni tayyorlashda yana bir amalga oshiriladigan eng muhim vazifalardan biri bu qabul jarayonida mahoratli abiturientlarni tanlab olish va talabalik mas’uliyatini uqtirishdir. Bu masalani hal etishda avvalo institut jamoasi san’at va madaniyatga ixtisoslashgan akademik litsey va kollejlar bilan hamkorlikni kuchaytirish lozim. Bu jarayonda institut pedagoglari Respublikamizdagi mavjud 19 ta san’at va madaniyat kollejlariga xizmat safariga yuborildi. Institut pedagoglari kollejlarda
52
institutdagi ta’lim yo’nalishlari, institut jamoasi va olib borilayotgan ijobiy ishlar to’g’risida taqdimot o’tkazishdi. Shuningdek o’z sohalarida "mahorat sinfi" mashg’ulotlarini tashkil etishdi. Bo’lajak aktyorlarni tayyorlashda milliy maktab an’analarini saqlab qolish va uni yoshlarga o’rgatish borasida malakali va tajribali pedagoglar yosh pedagoglar uchun ochiq darslar tashkil qilinmoqda. Shuningdek har bir professor-o’qituvchiga pedagoglar va magistrlar tajriba almashish maqsadida biriktirilib berilgan bo’lib, shu asnoda ustoz-shogird an’analari davom ettirilmoqda. Aktyorlik san’ati sohasi bo’yicha ta’lim yo’nalishlari va muta- xassisliklarining takomillashtirilgan davlat ta’lim standartlarini ishlab chiqildi va unga asosan zamonaviy talablarga javob beradigan mutlaqo yangi o’quv rejalari hamda dasturlari ishlab chiqilib tegishli idoralardan tasdiqdan o’tdi. Lekin shunga qaramay mazkur o’quv rejadagi tanlov va qo’shimcha fanlar qayta o’rganilmoqda. Shu qatori o’quv rejasiga ijod psixologiyasi fani qo’shilishi rejalashtirilmoqda. Shuningdek o’quv rejasidagi amaliy chet tili faniga ajratilgan soatlarni ko’paytirish ham maqsadga muvofikdir. Mahoratli aktyorlarni tayyorlash uchun yana bir muhim masala bu, ijodiy imkoniyatlar yaratuvchi binodir. Bu borada ham talaygina ishlar amalga oshirilib o’z nixoyasiga yetish arafasida. Ya’ni sobiq madaniyat institutining ba’zi bir binolari tulaqonli zamonaviy talablarga mos ravishda rekonstruksiya qilindi. Yana zamonaviy ruhda aktyor va rejissyorlar tayyorlashga mo’ljallangan ikkita bino qad rostladi. Joriy o’quv yilining ikkinchi yarim yilligida barcha kurs talabalari malakaviy amaliyot o’tashmoqda. Shu jumladan, to’rtinchi kurs talabalari ishlab chiqarish amaliyotida o’z bilim va mahoratlarini sinovdan o’tkazishmoqda. Biz hozirdan bitiruvchilarning bo’lg’usi ish joyi bilan uch tamonlama shartnoma imzolab, o’sha tashkilotga ishlab chiqarish amaliyotiga jo’natdik. Bu esa talabani bo’lg’usi ish joyi "atmosferasi" bilan yaqindan tanishishga, kelajakda ishga joylashganda noqulayliklar tug’dirmaslikka imkoniyat yaratadi.
53
Moxir mutaxassis bo’lib yetishishning yana bir yo’li bu kasbga fidoiylikdir. O’zbek aktyorlik san’atiga tamal toshini kuygan buyuk aktyorlarimizdan biri Shukur Burxonov bu borada quyidagi fikrlarni bildiradi: "Men ijodimda, - deydi san’atkor, - uch narsaga amal qilaman. Birinchisi - o’z kasbiga muxabbat va sadoqat. Ikkinchisi - temir intizom, fidoyilik. Uchinchisi - xalqqa yaqin bo’lish, xalqni bilish, uni tushunishga harakat qilish. Xa, albatga. Mahoratli aktyor tayyorlashda nafaqat talaba, balki butun jamoadan o’z kasbiga muxabbat va sadoqat talab etiladi. Ana shundagina sanat va madaniyatimiz rivojida ulkan ishlarni amalga oshirishga qodir bo’lamiz.
Inson kapitali - olimlarning ta'biri bilan aytganda, uning ma'naviy, ahloqiy, estetik, dunyoviy va kasbiy bilimlarining inson tomonidan o'zlashtirish va qo'llay olish darajasidir. Inson kapitali - bu bilimlar zahirasi, ko'nikmalari va uni to'g'ri, maqsadli qo'llay olish imkoniyatlaridir. Uning o'ziga xosligi shundaki, u insondan ajralmagan holda qo'llaniladi. Shuning uchun ham u jismoniy kapitaldan farq qiladi. Ma'lum tashkilot yoki korxona uchun o'sha sohani yaxshi biladigan mutaxassisni o'zini emas, balki uning sohani bilish darajasi bilan baholab, uning bilimi, tajribasi, mahorati, xullas, shu korxona yoki tashkilotni kelajakdagi taraqqiyoti, rivoji uchun uning mehnatidan foydalaniladi va shunga yarasha haq to'lanadi. Shunday holatlar bo'ladiki, ba'zan inson o'zining kelajakdagi rejalarni amalga oshirish uchun, shu sohani mukammal o'rganishni rejalashtiradi va bunda kam ish haqqiga ham rozi bo'ladi. Ota-ona o'zlari qiynalib turgan bo'lsalar-da farzandlarining yaxshi o'qishlari, o'zi o'qiyotgan sohasini yaxshi o'rganishlari uchun ayamasdan qo'shimcha mablag'lar sarflaydilar. Bu sarf qilingan kapital kelajakda ular uchun katta daromad manbaini hosil qilishi mumkin bo'ladi. San'at va madaniyat sohasida ham bu manzarani ko'p kuzatish mumkin. Masalan, rejissyorlikka o'qiyotgan talaba faqat auditoriyada olgan bilimlari bilan cheklanib qolsa, u yaxshi mutaxassis bo'la olmaydi. U muntazam ravishda teatr- larga borib spektakllar ko'rib yursa, kitob o'qisa, yaxshi ustozga shogirdlikka tushsa,
54
o'z ustida tinmay ishlasagina u ko'zlangan maqsadga erishadi. Vaholanki, bularni barchasi mablag' sarf qilishga borib taqalishi mumkin. Masalan, xonandalar musiqa aranjirovka qilish, ovoz yozish, kliplar tayyorlash, mashxur aktyorlar yoki raqqosalarni jalb qilish, turli texnik jihatlar va h.k.z.lar katta harajatlar bilan bog'liq. Ammo shunday bo'lsa ham ular bu ishni kelajakdagi maqsadlarni ro'yobga chiqarish uchun qiladilar. Rejissurada ham xuddi shunday. Sahnalashtirish uchun kerakli bo'lgan barcha sohalarni yaxshi biladigan (masalan, senariy yozish, badiiy bezak, raqs, musiqa va boshqa) rejissyor ham qimmat, ham ishi ko'p. Amaliyotda ko'pincha inson kapitalini jamiyatning ta'limiy-malakaviy potensialining sinonimi sifatida ham qaraladi. Bir so'z bilan aytganda inson kapitali ishlab chiqarishni takomillashtirish, samaradorlik va mehnat unumdorligiga erishish va buning natijasida jamiyat taraqqiyoti, rivojlanishi uchun turtki bo'ladigan omillaridan biri ekanligini anglashimiz muhimdir. Sahnalashtirish san'atida ham xuddi shunday. Kerakli materialni tanlash va sahnalashtirish orqali inson o'zi uchun kerakli bo'lgan ko'p ijobiy natijalani qo'lga kiritishi mumkin. Sahnalashtirish uchun asar tanlanayotganda faqat dramatik, tayyor pesalarga emas, balki adabiyotning barcha turlariga murojaat qilish ham mumkin. Buni badiiy asarlarni instsenirovka qilish orqali bajarsa bo'ladi. Ko'pgina dramatik bo'lmagan asarlarni sahnaga qo'yishga ehtiyoj tug'ilganda instsenirovka usuli qo'l keladi. Instsenirovka - lotinchadan olingan bo'lib, biror asarni sahnaviy qilib o'zgartirish, sahnaga qo'yish uchun moslashtirish degan ma'noni bildiradi. Lug'atlarda, instsenirovka - adabiy asarlarni teatr uchun qayta ishlash, deb berilgan. 18
moslashtirilgan holda yoziladi. Instsenirovka qilinganda quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 1. Asar to'liq o'qib chiqilib, uning mazmuni va mohiyati o'rganiladi; 18 S.E.S.A. Proxorov tahriri ostida.M., 1990y,500 bet 55
2. Asardagi muallif tomonidan berilgan so'z, ta'riflar, xullas ifodalash – qahramonlarga bo'Iib beriladi; 3. Asardagi qahramonlar aniqlanadi, ularga so'z, matnlar bo'lib beriladi; 4. Monolog va dialoglarga ajratiladi; 5. Sahnalashtirishning barcha qonuniyatlariga tayanadi; Instsenirovka qilinayotganda asarning ichki mazmunini to'g'ri tushunish kerak. Aks holda instsenirovka qilingan asarning mazmuni buzilishi mumkin. Bir qancha sahna asarlari instsenirovka qilish orqali sahna yuzini ko'rgan. Masalan, Pirimqul Qodirovning "Yulduzli tunlar" romani ham inssenirovka qilinib, rejissyor Bahodir Yo'ldoshev tomonidan sahnalashtirilgan. "Kelinlar qo'zg'oloni" asarining ham avvalgi shakli "hikoya" bo'lgan. U ham instsenirovka qilinib sahnalashtirilgan. Inssenirovka mavzusiga to'xtalganimizning boisi - ko'pgina hollarda oli- ygohlar, tashkilodarda "zakaz" bilan senariylar yozishga to'g'ri keladi, masalan, in- stitutlar aro "Quvnoqlar va zukkolar" ko'rik tanlovini olaylik. Ko'rik tanlovda berilgan shartlar uchun tayyor dramatik asarlar deyarli yo'q. Bunday holatlarda adabiy asarlarni inssenirovka qilish usullariga tayanish mumkin. Yoki, Alisher Navoiyning tavallud topgan kuniga bag'ishlab, "She'riyat mulkining sultoni" deb nomlangan tadbir o'tkazilishi kerak bo'lsa ham ifodalashning turli vositalaridan foydalanib, instsenirovka qilingan holda senariylar yaratishga to'g'ri keladi. San'atning asosini tarbiya tashkil etadi. Sahnadan turib aytilgan har so'z tomoshabin uchun qonuniyatga aylanib qoladi, ya'ni tomoshabin qahramonni gaplariga ishonadi, undan o'ziga kerakli ma'naviy madad oladi. Yoshlarni tarbiyalashda davlatimiz tomonidan turli vazifalar belgilangan. Ana shulardan bittasi teatr san'ati tomonidan amalga oshiriladigan ishlar haqida yuqorida qayd etgan edik. Haqiqatdan ham tarbiya vositalari ichida teatr san'atining roli boshqa san'at turlariga qaraganda ancha kattadir. Chunki teatrni tomoshabin bilan aktyorlarning yuzma-yuz uchrashuvini amalga oshiruvchi vositachilardan biridir, deb aytish mumkin.
56
"Ta'lim-tarbiya sohasining yaxlit, uzluksiz tizimini shakllantirish va mus- tahkamlash, jumladan, umumiy o'rta ta'limdan boshlab o'rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy ta'limgacha bo'lgan barcha bosqichlarda yuksak bilimli va malakali kasb tayyorgarligiga ega bo'lgan avlodni tarbiyalash jarayonini takomillashtirish ishlari izchil davom ettirildi"'. Shuning uchun sahnalashtirish san'atida ham insonni har tomonlama kamol toptirish uchun kerakli materiallarni tanlash muhimdir.
57
Xulosa Ta’lim sohasining mamlakat aqliy salohiyatini yuksaltirish omili ekanligi, globallashuv sharoitida inson resurslarining iqtisodiyotni rivojlantirish va raqobatbardoshligini oshirish asosiy omiliga aylanganligi, iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi texnologik o’zgarishlar ko’proq inson kapitalining jamg’arilishi natijasidir. Shu bois, mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirish va uning iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashda ta’lim tizimining o’rni beqiyosdir. Hozirgi globallashuv davrining murakkab sharoitida insonning bilimi va qobiliyati raqobatbardoshlikning, iqtisodiy rivojlanishning, mehnat unumdorligining o’sishi va samarali boshqarishning asosiy omilidir. Janu- biy-Sharqiy Osiyo davlatlari yuqori texnologiya va inson kapitalining o’sishi uchun mablag’lar ajratish hisobiga qisqa muddat ichida yuksak iqtisodiy rivojlanishga va aholi turmush darajasining o’sishiga erishishdi. Shuning uchun yosh mustaqil O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarning tezkor ijro etilishi, ta’lim tizimi rivojlanishiga va yuqori malakali mutaxasislar tayyorlashga alohida diqqat qilinishini talab qiladi. Bu talab yuksak intellektual potensialga ega bo’lgan inson, o’zgaruvchan bozor iqtisodiyotiga tezroq moslasha olgani uchun ham yanada dolzarbdir. Umuman ijtimoiy qadriyatlar, ijtimoiy ong, ijtimoiy talablarni doimiy ravishda shakllantirib va amalga oshirib borilsa, ta’lim sifati ham, inson kapitali ham so’zsiz oshib boraveradi. 1991 yildan - O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligiga erishilgan kundan boshlab, har bir soha, har bir jabhada yangitdan istiqlol g’oyalari bilan sug’orilgan islohatlarini amalga oshira boshladi. Bu islohotlar ichida inson kamoloti va uning ma’naviy-ma’rifiy tarbiyasi alohida o’rin tutadi. San’at insonlarni go’zalikka chorlovchi, birlashtiruvchi vositadir. San’at shunday bir ijtimoiylikki har davrda ham uning bosh maqsadi inson tarbiyasidir. "Bugun, Vatanimiz, yurtimiz XXI asrga qadam qo’yib, o’zining
58
buyuk kelajagi sari intilayotgan, bu yo’ldagi barcha xarakatlarimiz iymon-e’tiqod to’yg’usi bilan yo’g’rilib, kuchayib borayotgan bir paytda, o’z tarixiy ildizlarimizni, shu jumladan, sanatimiz, milliy teatrimiz tarixini chuqur anglash, undan saboq olish haqida gapirishimiz har jihatdan o’rinli bo’ladi, deb o’ylayman" 19 , deb ta’kidlaydi Prezidentimiz I.A.Karimov. Shu sababdan ham hozirgi kunda san’at va madani- yatga katta e’tibor berilmoqda. Jamiyatda madaniyat qanchalik murakkablashib boyib borsa, uning insonga va jamiyatga ta’siri mukamallashib va nisbiy mustaqilligi kuchayib boradi. Masalan, antik jamiyat allaqachon o’tmish, tarixga aylangan bo’lsada, uning madaniyati hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda. Shuning uchun madaniyatga jamiyatning mahsuli, faoliyat uslubi sifatida qaralsada, har bir jamiyatni u yoki bu konkret madaniyatning shakllanish manbai tarzida ham qarash mumkin. Madaniyat doimo inson bilan chambarchas bog’liq bo’ladi va usiz yashay olmaydi. Madaniyat qadiryatlarning eng yirik zahirasi, tajribalar xazinasi bo’lib qoladi. Insoniyat av- lodlari undan foydalanadilar va unga o’z hissalarini qo’shadilar. Shaxs madaniyat bilan quyidagi sohalarda munosabatda bo’ladi: birinchidan, madaniyat ta’sir etish ob’ekti sifatida uni o’zlashtiradi: ikkinchidan, madaniy qa- diryatlarni tashuvchi va ifodalovchisi sifatida Shaxs konkret madaniy muhitda faoliyat ko’rsatadi; uchinchidan, madaniy ijodiyot sub’ekti sifatida madaniyatni rivojlantiradi. Madaniyat va shaxsning o’zaro munosabatlari, uning shaxs hayotida tutgan o’rni to’g’risidagi mulohazalarimizga xulosa qilib, shuni aytish mumkinki, tabiat stixiyali qonuniyatlar asosida rivojlanib borsa, insonning ichki dunyosi, ichki “tabiati”ni shakllantirish maqsadli, yo’naltirilgan asosda tashkil etilishi mumkin, bunda madaniyat insoniyatga shunday imkoniyatni yaratuvchi muhim vositalardan biri bo’ladi. Madaniyat tiplari tarixiy davrlarga qarab o’zgarib turadi. Davrlarning almashinishi bilan madaniyatda ham sifat o’zgarishlari yuz beradi. Konkret tarixiy davrda yashagan kishilarning dunyo to’g’risidagi tasavvurlari, bilimi, ma’naviy
19 Karimov I.A. “Milliy teatrimiz iftixorimiz”. Toshkent shahrida Akademik Drama teatri yangi binosining ochilish marosimida so’zlagan nutqi. 2001 yil 30 avgust. 59
qadriyatlari to’g’risida atroflicha ma’lumotga ega bo’lishimiz uchun biz shu davrning madaniyatiga murojaat qilishimiz lozim. “Inson eng oliy darajadagi tar- ixiy mavjudotdir. Inson tarixiy davrda, tarixiy davr insonda mujassam” (N, Ber- dyaev). Negaki, har qanday davrning xususiyat va darajasi madaniyat rivoji bilan o’lchanadi. Kishi qanchalik ziyoli bo’lsa, u shuncha ko’p tushunadi va o’zlashtiradi, uning dunyoqarashi va qabul qilish doirasi shunchalik kengayadi. Kishining madaniy saviyasi qanchalik tor bo’lsa, u hamma yangiliklarga va “eski”likka nisbatan shunchalik befarq bo’ladi. O’zining eski odatlari bilan yashaydi. Dunyoqarashi tor bo’lib, hamma narsaga shubha bilan qaraydi. Madaniyatning yana muhim vazi- falaridan biri bu - kishida ijodiy qobiliyatni rivojlantirishdir. Madaniyat faqatgina moddiy va ma’naviy qimmatlar yig’indisidan iborat emas, balki ijodiy faoliyatdir. Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimov «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida» kitobida ta’kidlanganlaridek, uzoq davom etgan qattiq mafkuraning taziqiga qara- may, O’zbekiston xalqi avloddan-avlodga o’tib kelgan o’z tarixiy va madaniy qa- diryatlarini hamda o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi. Mus- taqilligimizning dastlabki kunlaridanok, ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oya ulkan bebaho ma’naviy va madaniy merosni ti- klash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi. Xalqimizga uning ma’naviy va madaniy boyliklarini qaytarish borasida ko’plab ishlar amalga oshirildi. Dastlabki, eng muhim qadam “O’zbek tili haqidagi”qonunning qabul qilinishi bo’ldi. Bu bilan O’zbek tilidagi xalqning bebaho madaniy va milliy boyligi maqomi tiklandi. Istiqlol yillarida ayniqsa, teatr va musiqa san’ati rivoj topdi, madaniy aloqalar kengaydi, madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyati takomillashdi, muzeylarning ijtimoiy - ma’rifiy ahamiyati oshdi, milliy adabiyot ravnaq topdi. Shu asnoda asosiy e’tibor repertuar masalasini hal etish, tomoshabinlarni bezdiradigan sahna asarlari o’rniga ularning ma’naviy-ijtmoiy ehtiyojlarini qondiruvchi spektakllarni fuqarolar hukmiga havola etishga asosiy e’tibor qaratildi. Hozir O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan 36 ta 60
dramatik, musiqali drama va komediya, opera va balet, qo’g’irchoq teatrlari ana shunday vazifalarni bajarmoqdalar. Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq musiqa san’ati bo’yicha qator ko’rik-tanlovlar o’tkazila boshlandi. Xususan, 1992 yil mart oyida Toshkent shahrida milliy soz ijrochilarining “Asrlarga tengdosh navolar” deb nomlangan Respublika ko’rik tanlovi, aprel oyida Toshkent viloyatida havaskor qo’g’irchoq teatrlari jamoalarining ko’rik-tanlovi, shuningdek, “Boqiy ovozlar” deb nomlangan ko’rik-tanlovlar o’tkazildi. 1995 yil dekabrda “O’zbekiston - Vatanim manim” mavzuidagi ko’shiqlar ko’rik-tanlovi e’lon qilindi. 1994 yil 23 dekabrda Vazirlar Maxkamasi “Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari to’g’risida” gi, 1999 yil 5 dekabrda esa “Muzeylar faoliyatini qo’llab-quvvatlash masalalari to’g’risida”gi qarorlarni e’lon qildi. Mustaqillik O’zbekiston ma’naviy hayotini barqarorlashtirish uchun zamin yaratdi, ma’naviy-ma’rifiy hodisalarga munosabatni o’zgartirdi. Zero, muhtaram Yurtboshimizning: “biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma’naviyati orqali bilamiz, tarixning tag-tomirigacha nazar tashlaymiz”, - degan fikrlarida juda katta mantiq va ma’no bor. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng qamrovli bunyodkorlik ishlari, shu jumladan, madaniyat va san’at yo’nalishlaridagi islohotlar birinchi galda inson kapitali va qadrini ulug’lashga qaratilgan.
Download 382.18 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|