O’zbekiston Jurnalistika va Ommaviy Kommunikatsiyalar Universiteti Raqamli Media va Internet Jurnalistika Kafedrasi

2.1. Internetda ilmiy-ommabop va ma'rifiy kantentga doir manbalar va
(so'rovnoma)
Shunday qilib, Raqamli ommaviy axborot vositalarining auditoriyaning yangi (ham mahalliy, ham xorijiy) ehtiyojlarini shakllantirish jarayoniga ta'siri bo'yicha nazariy adabiyotlarni o'rganish an'anaviy (gazetalar, jurnallar, radio, televidenie) va yangi ommaviy axborot vositalari (Internet) shunga o'xshash narsalarni qondirishi mumkin degan xulosaga keldi, lekin auditoriya ehtiyojlari bir xil emas. Raqamli ommaviy axborot vositalari va ularning inson muhitini yaratish qobiliyati an'anaviy ommaviy axborot vositalaridan ko'ra ko'proq ehtiyojlarni qondirishga imkon beradi. Nazariy adabiyotlarni o'rganish asosida yoshlarning ommaviy axborot vositalarini iste'mol qilish motivlari ma'lumot yoki o'yin-kulgi olishdan ko'ra ko'proq ijtimoiylashuv, bog'lanish va jalb qilish, ma'qullash va integratsiyaga bo'lgan ehtiyoj bilan bog'liqligi aniqlandi. Guruhga mansublik yosh shaxsning xulq-atvorini belgilovchi eng muhim motivlardan biridir. bu yosh psixologiyasining parametrlariga mos keladi. Bu o'lchov mavjud ijtimoiy aloqalarni saqlab qolish, o'z harakatlarini ijtimoiy tasdiqlash va foydalanuvchi baham ko'rgan kontent orqali yaqinlar bilan yangi munosabatlar o'rnatishni o'z ichiga oladi. O'z-o'zini ifoda etish zarurati ma'lumot almashish uchun motivatsiyaga aylanadi. Shaxsiy ko'tarilish zarurati muayyan ijtimoiy xatti-harakatlar uchun kutilgan mukofot sifatida paydo bo'ladi. Yoshlar, odatda, boshqalarga o'zlarini ijobiy nurda qo'yadigan ma'lumotni baham ko'rishadi. Muloqot orqali maqomga ega bo'lish foydalanuvchining hissiy qoniqishga bo'lgan ehtiyojini hamjamiyat tomonidan tan olinishi va ijtimoiy mukofotlar orqali qondirishi mumkin, ba'zan esa martaba qurish uchun professional imidjni targ'ib qilish uchun moddiy ehtiyoj bilan bevosita bog'liq.
Qayd etilishicha, raqamli muhitda sotsializatsiya jarayoni va uning namoyon bo‘lishini o‘rganish mediashunoslikda alohida qiziqish uyg‘otadi: o‘ziga xoslikni shakllantirish, o‘zini o‘zi qadrlash, o‘zini-o‘zi taqdim etish, maqom, obro‘-e’tibor va boshqalar.Aslida biz shaxsning to'liq miqyosli vositachiligi haqida gapirish. Raqamli media-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi va keng qo'llanilishi tufayli ijtimoiy makon va insonning shaxsiy ehtiyojlarini amalga oshirish imkoniyatlari kengaymoqda. Ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda auditoriya ehtiyojlarining mavjud tasniflarini o'rganish, shuningdek, yangi raqamli media, ayniqsa ijtimoiy tarmoqlarning ehtiyojlarni o'zgartirishga ta'siri bo'yicha joriy akademik adabiyotlarni o'rganish asosida tadqiqot guruhi quyidagi tasnifni ishlab chiqdi. ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda yoshlar auditoriyasining ehtiyojlari, chuqurlashtirilgan intervyu so'rovining asosini tashkil etdi. Ehtiyojlarning quyidagi guruhlari va o'ziga xos turlari aniqlandi:
1. Axborotga bo'lgan ehtiyoj - atrofdagi voqelikka yo'naltirilganlik; - yangi bilimlarni idrok etish istagini qondirish, qiziquvchanlik, izlanuvchanlik; - xavfsizlikka bo'lgan ehtiyoj; hozirgi voqealardan xabardor bo'lish imkoniyati; - to'g'ri qaror qabul qilish qobiliyati; - maslahat izlash; - fuqarolikni shakllantirish va aks ettirish
2. Ta'lim ehtiyojlari - bilim va o'z-o'zini rivojlantirish; - bilim, ko'nikma, malakalarni egallash zarurati; - uy vazifasini bajarish zarurati sifatida ta'lim resurslariga tashrif buyurish, ota-onalarning so'rovlari; - o'z-o'zini tarbiyalash va o'z-o'zini rivojlantirish; - shaxsiy manfaat va ehtiyojlarga muvofiq bilimga intilish; - muvaffaqiyatga erishish zarurati; - qiyinchiliklarni engish istagi; boshqalardan oldinga o'tish, tezroq va yaxshiroq narsani qilish, ustunlikka erishish; - o'tmishdagi muvaffaqiyatsizliklarning o'rnini qoplash istagi
3. Ko'ngilochar ehtiyojlar - zavqlanish ehtiyoji; - muayyan his-tuyg'ular va taassurotlarni qabul qilish zarurati; sublimatsiyaga bo'lgan ehtiyoj; - bo'sh vaqtni o'tkazish usuli; o'yin-kulgi; - boshqa faoliyat uchun fon yordami; - dam olish zarurati; - estetik zavq; - katarsisga bo'lgan ehtiyoj; - jinsiy qo'zg'alish.
4. Ijtimoiy ehtiyojlar – dunyo bilan aloqadorlik; - qiziqishlari o'xshash odamlar bilan guruhlash zarurati; - do'stona ijtimoiy aloqalarga bo'lgan ehtiyoj; - sevgiga intilish, boshqalarga hamdardlik; - mehr, boshqalarga g'amxo'rlik, altruizm; - yangi tanishlar, sevgi, jinsiy aloqaga bo'lgan ehtiyoj; - yangi namunalarni izlash; o'z-o'zini identifikatsiya qilish; o'z-o'zini namoyon qilish; - o'zini namoyon qilish (o'zini izlash, virtual makonda o'zini o'zi taqdim etish bilan tajribalar); - o'zini himoya qilish zarurati; - o'z huquqlarini himoya qilish istagi; - tasvirni himoya qilish; hurmatga bo'lgan ehtiyoj; - tasdiqlash va tan olish zarurati; - mehnatga bo'lgan ehtiyoj; - daromadga bo'lgan ehtiyoj; - shaxsiyatga sarmoya kiritish zarurati.
5. Instrumental ehtiyojlar - biror narsa sotib olish zarurati; - daromad olish imkoniyati; - elektron xizmatlar va xizmatlar bilan ishlash. 6. Muloqot ehtiyojlari - do'stlar, sinfdoshlar, oila bilan muloqot qilish qobiliyati; - hech kim bilmaydigan yashirin yozishmalarni o'tkazish qobiliyati.
O‘zbekistonda ijtimoiy muloqot tarmoqlari yoshlar orasida tezlik bilan ommalashayapti. Mobil telefonlaridagi WhatsApp, Viber, Telegram applikatsiyalari bepul telefon so‘zlashuvlari, foto va videolarni almashishga imkon yaratishi bilan ko‘pchilikni o‘ziga jalb qilayapti. Shu bilan birga, bu ijtimoiy tarmoqlar makoni O‘zbekiston yoshlariga o‘zlarini nazoratdan xoli his qilishlariga sharoit yaratgan. 2019 ншд Facebook WhatsAppni 19 milliard dollarga sotib olgunicha, butun dunyoda bo‘lgani singari O‘zbekistonda ham WhatsApp foydalanuvchilari soni tezlik bilan ortib borayotgan edi. Fevral oyida shu yangilik tarqalishi bilan WhatsApp 4 kun ishlamay qoldi, so‘ng ko‘pchilik, jumladan o‘zbekistonlik xabar bo‘lashish ishqibozlari ham boshqa applikatsiyalarni qidirishga tushdilar, Telegram yoki Viberga o‘tdilar. Mobil telefoniga o‘rnatiladigan bu dasturiy ta‘minotlar xabar yuborish, foto va videolar bilan bo‘lashish, o‘zining telefoniga ana shu applikatsiyalarni o‘rnatganlar bilan bepul telefon so‘zlashishga imkoniyat berishi bilan ko‘pchilikni o‘ziga jalb qilgan.
Rossiyaning mashhur "Odnoklassniki.ru" ijtimoiy tarmog‘i hamon O‘zbekistondagi eng mashhur tarmoq hisoblanadi. Oldinroq sakkiz milliondan ziyod o‘zbekistonlik "Odnoklassniki" a‘zosi ekani, ularning 92 foizi mobil telefondan saytga kirishi xabar qilingan. O‘zbekistonning tsenzuradan xoli hududi Toshkentlik jurnalist Sid Yanishev aytishicha, O‘zbekistonda mobil applikatsiyalar mashhurligi sababi yoshlarning modaga qiziqishlari bilan izohlanadi.
"Bu yangi ilovalarning hammasi - modaga bo‘ysunish, xolos. Zamonaviy O‘zbekiston yoshlarida moda birinchi o‘rinda turadi. Bugungi O‘zbekiston yoshlari butun jamiyat singari amorf holatida. Bu narsalar yoshlarga o‘z nuqtai nazari, o‘zining g‘oyasini ilgari surish uchun emas, balki ko‘pchilik orasida moda bo‘lgani uchun kerak", deydi Sid Yanishev. O‘zbekiston deyarli barcha sohalar ustidan davlat nazorati o‘rnatilgan mamlakat. Internet ham qattiq nazoratga olinib, ko‘plab web-saytlarga to‘siq qo‘yilgan. Toshkentlik jurnalist Aleksey Volosevich fikricha, bu applikatsiyalarda tsenzura yo‘qligi ham yoshlarni o‘ziga jalb qiluvchi omil bo‘lgan.
"Bu applikatsiyalarning aksari tsenzura qilinmaydi. Ularning ayrimlariga kirib, bir-ikki guruh faoliyatiga ko‘z tashlash bilanoq boshqa saytlar yoki ijtimoiy tarmoqlarda ruxsat berilmaydigan, bunday xabar yoki fotoni joylashtirgan shaxsga nisbatan chora ko‘riladigan xabarlarning oqimini ko‘rasiz. O‘zbekistonda pornografiya taqiqlangan. U yerda esa bunday narsa tiqilib ketgan. Yana shuni aytish kerakki, ular mahalliy, xorijiy emas. Tabiiyki, bunday narsalar yoshlarni o‘ziga tortadi", deydi jurnalist Aleksey Volosevich.
O‘zbekistonda mobil telefonlardagi applikatsiyalar orqali mashhur insonlarning shaxsiy hayotiga tegishli foto va videolari tarqalgani holatlari ko‘p marta yuz berdi.
Rasman hech qaysi matbuotda gapirilmaydigan, iloji bo‘lsa, yashirishga harakat qilinadigan axborot, video va fotolar o‘zbekistonliklarning orasida bir zumda tarqalib ketdi. "Siyosatga aralashmasalar bo‘ldi" Siyosiy tahlilchi Anvar Nazirov bu kabi ko‘rinish O‘zbekiston uchun, yoshlar uchun zarar, deb hisoblaydi. U "Odnoklassniki" ijtimoiy tarmog‘i misoliga to‘xtaladi.
"Odnoklassnikidan boshlaylik, chunki bu juda katta, muhim muammo. Odnoklassniki - juda katta axlatxona. O‘zbekistonda uni shunday deb aytishadi, lekin bunga qarshi kurashga davlat qo‘lini-qo‘liga urishni istamaydi. Odnoklassniki, avvalambor, uchta narsaning manbasi O‘zbekistonda. Birinchidan, rossiyaparastlikning. Keyingisi, radikal guruhlarga qo‘shilib ketgan, Suriyaga ketgan o‘zbeklardan bu haqda qayerdan bilding, deb so‘ralganda, ular Suriyani muammosini birinchi marta bilgani "Odnoklassniki" saytidan bo‘lgan. Fohishaxonalar, virutal qo‘shmachilarning ham makoni ana shu "Odnoklassniki" bo‘ladi va umuman savodsizlik, O‘zbek tilini yerga urish, yosh o‘zbeklarning ongini tushirish makoni o‘sha "Odnoklassniki"dir", deydi Anvar Nazirov.