O‘zbekiston milliy universiteti o‘zbek filologiyasi fakulteti nurullayeva gulshan sunnatullayevna bitiruv malakaviy ishi

AL-MAQLUBOT san’ati. Muallif izohi: “Bu san’at ul bo‘lurkim, so‘znung harflarini qalb qilurlar. Lug‘atda “qalb" bo sukuna qilmoqni ayturlar. Va istilohda she’rning hurufin bo sukuna qilmoqni ayturlar. Bu to‘rt nav’ bo‘lur: maqlubi ba’z, maqlubi kull, maqlubi mujannah, maqlubi mustaviy”¹². Bu san’at boshqa risolalarda qalb deb nomlanadi. Qalbning lug‘aviy ma’nosi esa “teskari qilmoq” degani. Bu so‘z istiloh sifatida kalomning barcha harflarini yoki ba’zi harflarini teskari qilishni anglatadi.
1. Al-maqlubul-ba’z – “bu san’at aningtek bo‘lurkim, bayt ichinda ikki kalima keltururlar. Har qaysisining ba’zi harfi taqdim va ta’xir qilsalar, yana birisi bo‘lur, netokkim: rashk va shukr”.
“Shukr aylar ta’lating ko‘rsa pari,
Rashk eltur tole’ingdin Mushtari”¹³.
2. Al-maqlubul-kull – “bu aningtek bo‘lurkim, ul ikki kalima bayt ichinda kelur, tamomi muqaddam va muaxxar bo‘lur, netokkim: ganj va jang. Misoli Rashid aytur”:
“Ba ganji andarash xosta xosta,
Ba jangi andarash kashkar orosta”¹⁴.
3. Al-maqlubul-mujannah – “bu ul bo‘lurkim, ul ikki kalimani taqlib qilurlar. Birisi misra’ning yo avvalinda keltururlar, birisi oxirinda, aningtekkim: roy va yor. Ya’ni ikki tarafinda. Misoli Muhammad Ganjaviy aytur”:
“Ganji davlat dehad guzorishi jang,
Royi nusrat zanad himoyati yor”¹⁵.
4. Al-maqlubi mustaviy – “bu aningtek bo‘lurkim, bir misra’ni tamom taqlib qilsalar, yana bir misra’ qo‘por. Hamul misra’ bo‘lur. Misoli Rashidi Vatvot aytur:
Romasham darmoni dardam kard yor,
Royi margam dardi nomardum shumor”¹⁶.
Al-MUKARRAR san’ati. Bu odatdagi takrir hisoblanib, “Funun ul-balog‘a”da uning ikki turi haqida aytiladi. Mullif izohi: “Mukarrar oni ayturlarkim, bir lafz ikki yerda takror qilurlar. Bu ikki qism bo‘lur. Birisi mukarrari malih, birisi mukarrari qabih.
Zamon-zamon qiluram furqatinda nola-u oh,
Ajab-ajabki, aning ko‘ngliga asar qilmas”¹⁷.
Al-mukarrari malih – bunda takrorlanayotgan so‘zlar shaklan aynan bir xil bo‘ladi. Bu ma’lum ma’noda to’liq takrir hisoblanadi. Taroziy Rashid Vatvotdan misol keltiradi:
“Boroni qatra-qatra hameboram abrvor,
Har ro‘zi xira-xira az in chashmi ashkibor”¹⁸.
Bunda so’zlar aynan takrorlanadi – qatra-qatra, xira-xira. Bu xil mukarrarni to‘liq takrir deb atasa bo‘ladi.
Al-mukarrari qabih – bunda esa “ul lafznikim mukarrardur, nojoyigoh keltursalar, qabih bo‘lur:
Parda olsang orazingdin nigihon,
Pardadin chiqsang qamar shaydo bo‘lur”¹⁹.
Ya’ni takror aynan bir xil bo‘lmaydi – parda, pardadin kabi. Ikki so‘z chiqish kelishigi -din bilangina farqlanyapti. Bu xil mukarrarni esa och (chala) takrir deb atasa bo‘ladi.