O‘zbekiston milliy universiteti o‘zbek filologiyasi fakulteti nurullayeva gulshan sunnatullayevna bitiruv malakaviy ishi

II. Ma’naviy san’atlar: at-tashbehot, al-ihom- ut-tom, al-ishkol, al-ibdo, al-irsolul masal, al-irsolul-masalayn, al-ig‘roq fis san’at, al-iltifot, al-intiboh, al-iqtibos, al-istifhom, al-istidlol, al-istidrok, al-istiora, al-muammo, al-mutazod, al-murootun-nazir, al-mutanosib, al-mutarodif, al-muhtamilu li-ziddayn, al-muvajjih, al-mug‘olata, al-lug‘z, al-baroati istihlol, al-laff v-an-nashr, mushavvash, as-syoq-ul-e’dod, as-savol-ul-javob, al-jam’-ul-mufrad, at-ta’rif-ul-mufrad, at-taqsim-ul-mufrad, al-jam’maat-tafriq, al-jam’-ul-maat-taqsim, al-jam’ maat-tafriq at-taqsim, al-kalom-ul-jome’ al-husn-ul-matla’, al-husn-ul-taxallus, al-husn-ut-ta’lil, al-husn-ul-talab, al-husn-ul-maqta.
LAFZIY BADIIY SAN’ARLAR. “Funun ul-balog‘a” risolasida lafziy san’atlar har biri mustaqil holatda 25 tani tashkil qiladi. Biroq ularning aksariyati ichki turlariga ham egaki, barchasi hisobga olinsa, jami 53 san’at turini tashkil etadi. Ichki guruhlarga ega lafziy san’atlar: ular 6 ta – at-tajnisot, al-maqlubot, radd-ul-ajz alas sadr, al-hashviyot, al-ishjo, as-sehr-ul-hilol. Bularda ham farqlilik mavjud bo‘lib, 4 san’atning turlari alohida nomlangan va 2 san’at turlari nomlanmagan:
1. At-tajnisot 7 turga ega: tajnisi tom, al-tajnisuz-zoyid, al-tajnis-un-noqis, al-tajnis-ul-murakkab, al-tajnis-ul-mukarrar, al-tajnis-ul-mutarraf, al-tajnis-ul-xat.
2. Al-maqlubot 4 turga ega: al-maqlubul-ba’z, al-maqlubul-kull, al-maqlubul-mujannah, al-maqlubi mustaviy.
3. Radd-ul-ajz alas sadr 6 turli. Biroq ularning har biriga nom berilmagan, turlar “avvalg‘i nav’i”, “ikkinchi nav’i” tarzida izohlanadi.
4. Al-hashviyot 3 turga ega: al-hashvul-malih, al-hashvul-qabih, al-hashvul-mutavassit.
5. Al-ishjo 3 turga ega: saj’-ul-muvozana, al-saj’-ul-mutavoziy, al-saj’a-ut-tarafa.
6. As-sehr-ul-hilol 2 turga ega bo‘lib, turlar nomlanmagan.
Quyida risoladagi ba’zi lafziy san’atlar va ularning izohi bilan tanishtirishga harakat qilamiz:
AT-TARSE’U MAAT-TAJNIS san’ati. Muallif izohi: “Bu san’at aningtek bo‘lurkim, baytni tamom ham tarse’ qilurlar, ham tajnis. Misol Ganjaviy aytur:
“Tiri harxat zi mehr diyda sipor,
Tiri jarjat zi mehr diyda sipor”⁹.
Tarse’ har necha o‘z nafsi bila baland poya turur, agar yana o‘zga san’at anga qarin bo‘lsa, hanuz purmoyaroq bo‘lur. Misol Rashid aytur:
“Bemoramu kori zori tu darmoni,
Bemoramu kori zori tu dar moni”¹⁰.
Bu san’at “Fehrest”ta tajnislardin muqaddam kelubdur. Faammo bir maslahatdin tajnisni taqdim qilduq”¹¹. Atoulloh Husayniy risolasida bu san’at tarse’ning 2-turi sifatida tajnisli tarse’ tarzida berilgan. Taroziy esa uni tarse’dan ham, tajnisdan ham ajratgan holatda alohida san’at turi maqomida izohlaydi. Lekin keltirilgan uch she’riy misol ham forsiyda.