O‘zbekiston milliy universiteti o‘zbek filologiyasi fakulteti nurullayeva gulshan sunnatullayevna bitiruv malakaviy ishi

AL-MURABBA’ san’ati. Murabba’ so‘zining asl ma’nosi geometrik shakl kvadratga to‘g‘ri keladi. Zamonaviy she’rshunoslikda murabba’ deganda 4 misradan iborat she’r tushuniladi. “Murabba’ (arabcha “to‘rtlik” degani) har bandi to‘rt misradan tashkil topgan sheriy shaklning nomi sanaladi”²⁰. Bu badiiy san’at emas, balki she’r turlaridan biridir. Ammo mumtoz poetikada murabba’ mustaqil badiiy tasvir vositasi hisoblangan. Xususan, Atoulloh Husayniy risolasida murabba’ga shunday ta’rif beriladi: “Murabba andin iboratturkim, to‘rt misra yoki to‘rt bayt aytilur, yozilganda ham bo‘yiga, ham eniga o‘qisa bo‘lur”²¹. Ta’rifdan anglashiladiki, murabba’ muvashshahga biroz o‘xshash yoki uning bir turidek. Adabiyotshunos A. Rustamov Shamsiddin Qays Roziyning “Al-mo‘’jam” asaridan shunga yaqin dalil keltiradi: “Shams-i Qays murabba’ va aning o‘xshashlarin muvashshahqa kiritiptur va deptur: (uldurkim) katak shaklig‘a andoq solurlarkim, ani ham bo‘yig‘a, ham enig‘a o‘qusa bo‘lur. Ani muzalla’ derlar”²². Murabba’ “Funun ul-balog‘a” da ham alohida lafziy san’at sifatida berilgan. Muallif izohi: “Al-murabba’ aningtek bo‘lurkim, ham uzuni birla o‘qurlar, ham pinhoniy birla o‘qurlar. Misoli Unsuriy aytur:
Tekorur / ko‘ngulga / agarchi / jafongiz,
Ko‘ngulga / jafongiz / ko‘runmas / vafodur.
Agarchi / ko‘runmas, / valekin / raqibing,
Jafongiz / vafodur, / raqibing / balodur.
Misoli digar. Rashididdin Vatvot aytur:
Az furqati / on dilbar / man doim / bemoram,
On dilbar / k-az ishqash / bo dardam / pindoram.
Man doim / bo dardam / bas munis / be yoram,
Bemoram / bedoram / be yoram / g‘am doram”²³.
Vatvotning bu go‘zal to‘rtligi mashhur bo‘lib, “Badoe’u-s-sanoe’” risolasida ham murabba’ san’atiga xuddi shu she’r misol qilib keltirilgan. Mazkur san’at XIX asrda Ogahiy qo‘llagan “musoviyat tarafayn”ga ham juda o‘xshash.
AL-MULAMMA’ san’ati. Mulamma’ so‘zi arabchada “rang-barang qilingan “ degan ma’noni anglatadi. Bu sifatdosh shakli bo‘lib, uning harakat nomi shakli talmi’ hisoblanadi. Shu bois ba’zi manbalarda mulamma’ talmi’ nomi bilan ham atalgan. Mumtoz poetikada esa bu san’at, asosan, shir-u shakar istilohi bilan keladi. Biroq Taroziy talqinida talmi’ ham, shir-u shakar ham ishlatilmaydi. Balki, forscha nomlanish (shir-u shakar) XV asrdan keyin paydo bo‘lgandir. Muallif izohi: “Bu san’at aningtek bo‘lurkim, she’re ayturlarkim, bir misrayi bir til birla bo‘lur, bir misrayi yana bir til birla:
Ba xudoki xastalarga yuzungiz g‘amidin o‘lmak,
Du hazor bora xushtar zi hayoti jovidoni.
Misoli digar. Muhammad Ganjaviy aytur:
Bu husn-u malohatki, sanga jam’ bo‘lubtur,
Gar noz kuni va nakuni, dil ba…”²⁴
Yuqoridagi har ikkala misollar ham turkiy-forsiy mulamma’ga taaluqlidir. Boshqa san’atlardan farqli Taroziy mulamma’ga kam to‘xtalgan. Ta’rifdan keyin uch misol bilan cheklanadi. Ular faqat turkiy-forsiyda bo‘lib, arabchada misol keltirilmagan.