O`zbekiston Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat universiteti
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
fumksional matematika
- Bu sahifa navigatsiya:
- “Matematika”
- 1-mavzu: To’plamlar ustida amallar, akslantirish. Quvvat tushunchasi. 1-To‘plamlar ustida amallar
- 1.1. To‘plamlar ustida amallar.
O`zbekiston Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat universiteti Fizika-matematika fakul’teti “Matematika” kafedrasi “Matematika” yo`nalishi talabalari uchun “Funsional analiz” fanidan MA`RUZA MATNI Namangan-2013 1-mavzu: To’plamlar ustida amallar, akslantirish. Quvvat tushunchasi. 1-To‘plamlar ustida amallar Matematikada juda xilma-xil to‘plamlarga duch kelamiz. Haqiqiy sonlar to‘plami, tekislikdagi ko‘pburchaklar to‘plami, ratsional koeffitsiyentli ko‘phadlar to‘plami va hokazo. To‘plam tushunchasi matematikada tayanch tushunchalardan bo‘lib, unga ta’rif berilmaydi. «To‘plam» so‘zining sinonimlari sifatida «ob’ektlar majmuasi» yoki «elementlar majmuasi» so‘z birikmalaridan foydalaniladi. To‘plamlar nazariyasi hozirgi zamon matematikasida juda muhim o‘ringa ega. Biz uning ayrim xossalarini o‘rganish bilan cheklanamiz. To‘plamlarni lotin alifbosining bosh harflari , , , L B A ularning elementlarini esa kichik - L , ,b a harflar bilan belgilaymiz. « a element A to‘plamga tegishli» iborasi « A a ∈ » shaklda yoziladi. « A a ∈/ » yozuv esa a element A to‘plamga tegishli emasligini bildiradi. Agar A to‘plamning barcha elementlari B to‘plamning ham elementlari bo‘lsa, u holda A to‘plam B to‘plamning qismi deb ataladi va B A ⊂ ko‘rinishda yoziladi. Masalan, natural sonlar to‘plami haqiqiy sonlar to‘plamining qismi bo‘ladi. Agar A va B to‘plamlar bir xil elementlardan tashkil topgan bo‘lsa, u holda ular teng to‘plamlar deyiladi va B A = shaklda belgilanadi. Ko‘pincha, to‘plamlarning tengligini isbotlashda B A ⊂ va A B ⊂ munosabatlarning bajarilishi ko‘rsatiladi ([1] ga qarang). Ba’zida birorta ham elementi mavjud bo‘lmagan to‘plamlarni qarashga to‘g‘ri keladi. Masalan, 0 = 1 2 + x tenglamaning haqiqiy yechimlari to‘plami, 2 < 2 x ≤ qo‘sh tengsizlikni qanoatlantiruvchi haqiqiy sonlar to‘plami va hokazo. Bunday to‘plamlar uchun maxsus «bo‘sh to‘plam» nomi berilgan va uni belgalashda Ш simvoldan foydalaniladi. Ma’lumki, har qanday to‘plam bo‘sh to‘plamni o‘zida saqlaydi va har qanday to‘plam o‘zining qismi sifatida qaralishi mumkin. To‘plamlarning bo‘sh to‘plamdan va o‘zidan farqli barcha qism to‘plamlari xos qism to‘plamlar deb ataladi. 1.1. To‘plamlar ustida amallar. Ixtiyoriy tabiatli A va B to‘plamlar berilgan bo‘lsin. Agar C to‘plam faqatgina A va B to‘plamlarning elementlaridan iborat bo‘lsa, u holda C to‘plam A va B to‘plamlarning yig‘indisi yoki birlashmasi deyiladi va B A C U = shaklda belgilanadi (1.1-chizmaga qarang). Ixtiyoriy (chekli yoki cheksiz) sondagi α A to‘plamlarning yig‘indisi ham shunga o‘xshash aniqlanadi: α A to‘plamlarning kamida biriga tegishli bo‘lgan barcha elementlar to‘plami bu to‘plamlarning yig‘indisi deyiladi va bu munosabat − α α A U shaklda belgilanadi. Endi A va B to‘plamlar kesishmasini ta’riflaymiz. A va B to‘plamlarning umumiy elementlaridan tashkil topgan to‘plam ularning kesishmasi deyiladi (1.2- chizmaga qarang) va B A I shaklda belgilanadi. Ixtiyoriy (chekli yoki cheksiz) sondagi to‘plamlarning kesishmasi α α A I − deb α A to‘plamlarning barchasiga tegishli bo‘lgan elementlar to’plami tushuniladi. To‘plamlar yig‘indisi va kesishmasi aniqlanishiga ko‘ra kommutativ va assotsiativdir, ya’ni ), ( = ) ( , = C B A C B A A B B A U U U U U U ). ( = ) ( , = C B A C B A A B B A I I I I I I Bundan tashqari, ular o‘zaro distributivlik qonunlari bilan bog‘langan (1.1) ), ( ) ( = ) ( C B C A C B A I U I I U (1.2) ). ( ) ( = ) ( C B C A C B A U I U U I Biz (1.1) va (1.2) tengliklarning isboti murakkab bo‘lmaganligi uchun ularni o‘quvchiga havola qilamiz. Endi A va B to‘plamlar ayirmasini ta’riflaymiz. A va B to‘plamlar ayirmasi deb A to‘plamning B to‘plamga tegishli bo‘lmagan barcha elementlaridan iborat to‘plamga aytiladi va B A \ shaklda belgilanadi (1.3- chizmaga qarang). Ba’zan (masalan o‘lchovlar nazariyasida), A va B to‘plamlarning simmetrik ayirmasi tushunchasini kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. B A \ va A B \ to‘plamlarning birlashmasidan iborat to‘plamga A va B to‘plamlarning simmetrik ayirmasi deyiladi va B A ∆ shaklda belgilanadi, ya’ni ) ( ) ( = A \ B B \ A B A U ∆ (1.4-chizmaga qarang). Ko‘p hollarda qandaydir universal E to‘plamning qism to‘plamlari qaraladi. Masalan, tekislikdagi barcha to‘plamlar. Bu holda A E \ ayirma A to‘plamning to‘ldiruvchi to‘plami deyiladi va A ′ yoki CA shaklda belgilanadi (1.5-chizmaga qarang). To‘plamlar nazariyasi va uning tadbiqlarida muhim o‘rin tutadigan va ikkilik prinsipi deb nomlanuvchi quyidagi ikki munosabatni keltiramiz: 1.1. Yig‘indining to‘ldiruvchisi to‘ldiruvchilar kesishmasiga teng: A B 1.1 – chizma A B 1.3 – chizma C=A\B. A B 1.4 – chizma C=A ∆ B. A E 1.5 – chizma A B 1.2 – chizma C= B A I (1.3) ). ( = α α α α A \ E A \ E I U 1.2. Kesishmaning to‘ldiruvchisi to‘ldiruvchilar yig‘indisiga teng: (1.4) ). ( = α α α α A \ E A \ E U I Ikkilik prinsipi shundan iboratki ixtiyoriy tenglikdan, agar bu tenglik qandaydir universal E to‘plamning qism to‘plamlari ustida bo‘lsa, ikkinchi ikkilik tenglikka o‘tish mimkin, buning uchun barcha qaralayotgan to‘plamlar ularning to‘ldiruvchilari bilan, to‘plamlar kesishmasi-birlashma bilan, birlashmasi - kesishma bilan almashtiriladi. Biz (1.3) tenglikning isbotini keltiramiz. (1.4) tenglik shunga o‘xshash isbotlanadi. Isbot. Ixtiyoriy α α A E x U \ ∈ elementni olamiz, bu yerdan E x ∈ va α α A x U ∉ ekanligi kelib chiqadi. Bundan ixtiyoriy α uchun x ning α A to‘plamga tegishli emasligiga kelamiz. Demak, x element α A to‘plamlarning to‘ldiruvchilarida yotadi. Shunday qilib, ixtiyoriy α uchun α A E x \ ∈ munosabat o‘rinli, bundan biz ) \ ( α α A E x I ∈ ga ega bo‘lamiz. Bu esa (1.5) ) \ ( \ α α α α A E A E I U ⊂ munosabatni keltirib chiqaradi. Endi teskari munosabatni isbotlaymiz. Agar ) \ ( α α A E x I ∈ bo‘lsa, u holda barcha α larda α A E x \ ∈ bo‘ladi va x element α A to‘plamlarning birortasiga ham tegishli emas, bu esa α α A x U ∈/ ekanligini bildiradi. Demak, α α A E x U \ ∈ ekan. Bundan biz (1.6) ) ( α α α α A \ E A \ E I U ⊃ munosabatga kelamiz. (1.5) va (1.6) munosabatlar (1.3) tenglikni isbotlaydi. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. (1.4) tenglikni isbotlang. 2. ) ( ) ( = B A \ B A B A I U ∆ tenglikni isbotlang. 3. B A B E A E ∆ ∆ = ) \ ( ) \ ( tenglikni isbotlang, bu yerda . , E B E A ⊂ ⊂ 4. ) ( ) ( ) ( ) ( D B C A D C B A ∆ ∆ ⊂ ∆ U U U munosabatni isbotlang. 5. Ixtiyoriy A va B to‘plamlar uchun ) ( B A B A ∆ ⊂ U munosabatni isbotlang. 6. Agar 1 A va 2 A to‘plamlar kesishmasa, ) ( ) ( 2 2 1 1 2 1 B A B A B B ∆ ∆ ⊂ U I munosabatni isbotlang. 2-. Akslantirishlar. To‘plamlarni sinflarga ajratish 2.1. Funksiya tushunchasini umumlashtirish. Ma’lumki, matematik analizda funksiya tushunchasi quyidagicha ta’riflanadi: X sonlar o‘qidagi biror to‘plam bo‘lsin. Agar har bir X x ∈ songa f qoida bo‘yicha aniq bir ) ( = x f y son mos qo‘yilgan bo‘lsa, u holda X to‘plamda f funksiya aniqlangan deyiladi. Bunda X to‘plam f funksiyaning aniqlanish sohasi deyiladi, bu funksiya qabul qiladigan barcha qiymatlardan tashkil bo‘lgan ) ( f E to‘plam f funksiyaning qiymatlar sohasi deyiladi, ya’ni }. ), ( = : { = ) ( X x x f y y f E ∈ Agar sonli to‘plamlar o‘rnida ixtiyoriy to‘plamlar qaralsa, u holda funksiya tushunchasining umumlashmasi, ya’ni akslantirish ta’rifiga kelamiz. Bizga ixtiyoriy X va Y to‘plamlar berilgan bo‘lsin. Agar har bir X x ∈ elementga biror f qoida bo‘yicha Y to‘plamdan yagona y element mos qo‘yilsa, u holda X to‘plamda aniqlangan Y to‘plamdan qiymatlar qabul qiluvchi f akslantirish berilgan deyiladi. Bundan keyin ixtiyoriy tabiatli to‘plamlar bilan ish ko‘ramiz (shu jumladan sonli to‘plamlar bilan ham), shuning uchun ko‘pgina hollarda funksiya termini o‘rniga akslantirish atamasini ishlatamiz. X to‘plamda aniqlangan va Y to‘plamdan qiymatlar qabul qiluvchi f akslantirish uchun Y X f → : belgilashdan foydalaniladi. Biz asosan quyidagi belgilashlardan foydalanamiz. − N natural sonlar to‘plami, − Z butun sonlar to‘plami, − Q ratsional sonlar to‘plami, − R haqiqiy sonlar to‘plami. , ) [0, = ∞ + R N Z U {0} = + hamda n R sifatida − n o‘chamli arifmetik Evklid fazo belgilanadi. Endi Y X f → : akslantirishga misollar keltiramiz. 2.1. . = ) ( , : 2 x x f R R f → 2.2. ]. [ = ) ( , : x x g R R g → Bu yerda ] [x belgi x sonining butun qismi. 2.3. Dirixle funksiyasi , : R R D → ∈ ∈ . 0, , 1, = ) ( Q \ R x Q x x D agar agar 2.4. Riman funksiyasi , : R R R → ∈ ∈ . 0, = , 1 = ) ( Q \ R x Q n m x n x R agar kasr qisqarmas agar 2.5. Ortogonal proyeksiyalash funksiyasi . = ) , ( , : 2 x y x P R R P → 2.6. Sferik akslantirish . = ) , , ( , : 2 3 2 2 2 1 3 2 1 3 x x x x x x S R R S + + → Yuqorida, 2.1-2.6 misollarda keltirilgan akslantirishlarning qiymatlar sohalarini toping. Yechish. 2.1-misolda keltirilgan R R f → : akslantirishlarning qiymatlar sohasi ) [0, = ) ( ∞ f E dan iborat. Chunki barcha R x ∈ lar uchun 0 2 ≥ x va ixtiyoriy ) [0, ∞ ∈ y uchun y y f = ) ( tenglik o‘rinli. 2.2-misolda keltirilgan ] [ = ) ( , : x x g R R g → akslantirishlarning qiymatlar sohasi, aniqlanishiga ko‘ra Z g E = ) ( dan iborat. Dirixle funksiyasi R R D → : ning qiymatlar sohasi, aniqlanishiga ko‘ra {0;1} = ) (D E ikki nuqtali to‘plamdan iborat. Riman funksiyasi R R R → : ning qiymatlar sohasi, . ; 1 ; ; 3 1 ; 2 1 0;1; = ) ( L L n R E Ortogonal proyeksiyalash funksiyasi x y x P R R P = ) , ( , : 2 → ning qiymatlar sohasi, R P E = ) ( dan iborat. Sferik akslantirish 2 3 2 2 2 1 3 2 1 3 = ) , , ( , : x x x x x x S R R S + + → ning qiymatlar sohasi, + R S E = ) ( dan iborat. Endi Y X f → : akslantirish uchun quyidagi tushunchalarni kiritamiz. Har bir X a ∈ uchun unga mos qo‘yilgan Y a f b ∈ ) ( = element a elementning f akslantirishdagi tasviri yoki aksi deyiladi. Umuman, X to‘plamning biror A qismi berilgan bo‘lsa, A to‘plam barcha elementlarining Y dagi tasvirlaridan iborat bo‘lgan to‘plam A to‘plamning f akslantirishdagi tasviri yoki aksi deyiladi va ) ( A f simvol bilan belgilanadi. Endi Y b ∈ ixtiyoriy element bo‘lsin. X to‘plamning b ga akslanuvchi barcha elementlaridan iborat qismi b elementning f akslantirishda asli deyiladi va ) ( 1 b f − simvol bilan belgilanadi. O‘z navbatida har bir Y B ⊂ to‘plam uchun X ning B ga o‘tuvchi (akslanuvchi) qismi B to‘plamning f akslantirishdagi asli deyiladi va } ) ( : { = ) ( 1 B x f X x B f ∈ ∈ − shaklda belgilanadi. Umuman olganda, Y to‘plam sifatida f akslantirishning qiymatlar sohasini o‘zida saqlovchi to‘plam qaraladi. Agar barcha B b ∈ elementlar uchun ularning ) ( 1 b f − aslilari bo‘sh bo‘lsa, u holda B to‘plamning asli ham bo‘sh to‘plam bo‘ladi. 2.7. 2.1 va 2.2 akslantirishlarda [0;3) = A to‘plamning tasviri va (1;4) = B to‘plamning aslini toping. Yechish. f akslantirish ) [0; ∞ da o‘suvchi va uzluksiz funksiya bo‘lganligi uchun [0;9) = ([0;3)) f bo‘ladi. ([0;3)) g esa [0;3) dagi butun sonlardan, ya’ni {0;1;2} = ([0;3)) g dan iborat. Endi (1;4) = B to‘plamning aslini topamiz: (1;2), 1) 2; ( = ) ( 1 U − − − B f [2;4). = ) ( 1 B g − 2.8. 2.3 va 2.4 akslantirishlarda Q R A \ = to‘plamning tasviri va ) (1; = ∞ B to‘plamning aslini toping. Yechish. D va R akslantirishlar Q R \ to‘plamning barcha elementlariga nolni mos qo‘yadi, shuning uchun {0}. = ) \ ( = ) \ ( Q R R Q R D Dirixle va Riman funksiyalarining 1 dan katta qiymatlari mavjud emas, shuning uchun . Ш = ) ( = ) ( 1 1 B R B D − − Quyidagi tushunchalarni kiritamiz. Aniqlanish sohasi X bo‘lgan Y X f → : akslantirishda Y X f = ) ( tenglik bajarilsa, f akslantirish X to‘plamni Y to‘plamning ustiga yoki syuryektiv akslantirish deyiladi. Umumiy holda, ya’ni Y X f ⊂ ) ( bo‘lsa, u holda f akslantirish X to‘plamni Y to‘plamning ichiga akslantiradi deyiladi. Agar Y X f → : akslantirishda X dan olingan har xil 1 x va 2 x elementlarga har xil ) ( = 1 1 x f y va ) ( = 2 2 x f y tasvirlar mos kelsa, u holda f inyektiv akslantirish yoki inyeksiya deyiladi. Bir vaqtda ham syuryektiv ham inyektiv bo‘lgan Y X f → : akslantirish biyeksiya deyiladi. Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling