O`zbekiston Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat universiteti
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
fumksional matematika
15.1-ta’rif. Bizga − Y X , chiziqli normalangan fazolar va Y X A → : chiziqli chegaralangan operator berilgan bo‘lsin. Agar biror * * * : X Y A → operator va ixtiyoriy * , Y g X x ∈ ∈ lar uchun ) , ( = ) , ( * x g A Ax g tenglik o‘rinli bo‘lsa, * A operator A ga qo‘shma operator deyiladi. Demak, har bir * Y g ∈ funksionalga (15.3) tenglik bilan aniqlanuvchi * X f ∈ funksionalni mos qo‘yuvchi * * * : X Y A → operator A operatorga qo‘shma operator deb ataladi. Qo‘shma operatorlar quyidagi xossalarga ega: 1. * A operator chiziqli. 2. . = ) ( * * * B A B A + + 3. Ixtiyoriy k son uchun . = ) ( * * kA kA 4. Agar A uzluksiz bo‘lsa, u holda * A ham uzluksiz bo‘ladi. Aniqrog‘i, quyidagi tasdiq o‘rinli. 15.1-teorema. Agar ) , ( Y X L A ∈ bo‘lsa, u holda ) , ( * * * X Y L A ∈ va A A = * tenglik o‘rinli. Isbot. Operator normasining xossasiga ko‘ra, . | ) , ( |=| ) , ( | * x g A Ax g Ax g x g A ≤ ≤ Bu yerdan g A g A ≤ * tengsizlikka ega bo‘lamiz. Demak, A A ≤ * (15.4) 203 Endi , X x ∈ θ = / Ax shartni qanoatlantiruvchi ixtiyoriy element bo‘lsin, Y Ax Ax y ∈ = 0 deymiz. Ko‘rinib turibdiki, 1. = 0 y Xan-Banax teoremasining 12.1-natijasiga ko‘ra, shunday C Y g → : funksional mavjudki, 1 = g va 1, = = ) ( 0 0 y y g ya’ni 1. = ) ( 1 = = ) ( 0 Ax g Ax Ax Ax g y g Bu yerdan, Ax Ax g = ) ( tenglikka ega bo‘lamiz. U holda x A x g A x g A x g A Ax g Ax * * * * = ) ( = ) ( = ≤ ≤ ) ( munosabatdan * A A ≤ (15.5) tengsizlikni olamiz. (15.4) va (15.5) munosabatlardan * A A = tenglik kelib chiqadi. ∆ 15.2. Hilbert fazosida qo‘shma operatorlar Ma’lumki, Hilbert fazosiga qo‘shma fazo uning o‘ziga izomorf, ya’ni * = H H (tenglik izomorfizm ma’nosida). Shuning uchun Hilbert fazolarida qo‘shma operatorlar xossalarini o‘rganish ancha qulay. 15.2-ta’rif. H Hilbert fazosi va ) (H L A ∈ operator berilgan bo‘lsin. Agar biror H H A → : * operator va ixtiyoriy H y x ∈ , lar uchun ) , ( = ) , ( * y A x y Ax tenglik o‘rinli bo‘lsa, * A operator A ga qo‘shma operator deyiladi. Bu ta’rif Banax fazosidagi qo‘shma operatorning ta’rifidan biroz farq qiladi, ya’ni bu yerda * * = ) ( A k kA (3-xossaga qarang) tenglik o‘rinli. Hilbert fazosi holida A va * A operatorlar aynan bitta fazoda aniqlangani uchun, ba’zan * = A A tenglik ham o‘rinli bo‘lishi mumkin. 15.3-ta’rif. Agar * = A A bo‘lsa, ya’ni ixtiyoriy H y x ∈ , uchun ) , ( = ) , ( Ay x y Ax tenglik o‘rinli bo‘lsa, A operator o‘z-o‘ziga qo‘shma operator deyiladi. 15.4-ta’rif. Bizga H H : A → chiziqli operator va H H ⊂ 0 qism fazo berilgan bo‘lsin. Agar ixtiyoriy 0 H x ∈ uchun 0 H Ax ∈ bo‘lsa, u holda 0 H qism fazo A operatorga nisbatan invariant qism fazo deyiladi. 15.1-lemma. Bizga H H : A → chiziqli operator va H H ⊂ 0 qism fazo berilgan bo‘lsin. Agar 0 H qism fazo A operatorga nisbatan invariant bo‘lsa, u 204 holda uning ortogonal to‘ldiruvchisi bo‘lgan H H ⊂ ⊥ 0 qism fazo * A operatorga nisbatan invariant bo‘ladi. Isbot. Haqiqatan ham, agar ⊥ ∈ 0 H y bo‘lsa, u holda ixtiyoriy 0 H x ∈ uchun 0, = ) , ( = ) , ( * Ax y x y A chunki . 0 H Ax ∈ Demak, ∆ ∈ ⊥ . 0 * H y A Xususiy holda, agar * = A A bo‘lsa, u holda 0 0 H H A ⊂ ) ( ekanligidan ⊥ ⊥ ⊂ 0 0 H H A ) ( ekanligi kelib chiqadi. Hilbert fazosida qo‘shma operatorlar quyidagi xossalarga ega: 15.2-lemma. Agar ) ( , H L B A ∈ bo‘lsa, u holda 1) , = ) ( * * * B A B A β α β α + + 2) , = ) ( * * * A B AB 3) A A = ) ( * * tengliklar o‘rinli. Isbot. Birinchisini isbotlaymiz. = ) , ( ) , ( = ) , ( = ) , ) (( y Bx y Ax y Bx Ax y x B A β α β α β α + + + ). ) ( , ( = ) , ( ) , ( = ) , ( ) , ( = * * * * * * y B A x y B x y A x y B x y A x β α β α β α + + + Bundan * * * = ) ( B A B A β α β α + + tenglik kelib chiqadi. 2) ni isbotlaymiz: ). , ( = ) , ( = ) ), ( ( = ) , ) (( * * * y A B x y A Bx y Bx A y x AB Bundan * * * = ) ( A B AB tenglik kelib chiqadi. 3) ning isboti bevosita qo‘shma operator ta’rifidan kelib chiqadi. ∆ Endi operatorlarning Banax va Hilbert qo‘shmalarini topishga doir misollar qaraymiz. Misollar. 15.1. 1 = = l Y X va T o‘ngga siljitish operatori bo‘lsin (14.1-misolga qarang), ya’ni 1 1 3 2 1 ), , , , , , (0, = l K K ∈ − x x x x x Tx n bo‘lsin. T ga qo‘shma * T operatorni toping. Yechish. 1 = l X va 1 = l Y lar Banax fazolari bo‘lganligi uchun T operatorning Banax qo‘shmasini topamiz. Ma’lumki, ) ( 1 l L T ∈ operatorning Banax qo‘shmasi barcha 1 l ∈ x va * 1 ) (l ∈ f lar uchun ) ( = ) )( ( * Tx f x f T (15.6) tenglikni qanoatlantiruvchi va * 1 ) (l fazoni * 1 ) (l fazoga akslantiruvchi operatordan iborat. Bizga ma’lumki, , = ) ( * 1 m l boshqacha aytganda har qanday * 1 ) (l ∈ f uchun shunday yagona m y ∈ mavjudki, m y y y y y y x x f n k k k ∈ ∑ ∞ ) , , , , , ( = , = ) ( 3 2 1 1 = K K (15.7) tenglik barcha 1 l ∈ x lar uchun o‘rinli bo‘ladi. Xuddi shuningdek, shunday m ∈ ζ mavjudki, 205 m x x f T n k k k ∈ ∑ ∞ ) , , , , , ( = , = ) )( ( 3 2 1 1 = * K K ζ ζ ζ ζ ζ ζ (15.8) tenglik barcha 1 l ∈ x lar uchun bajariladi. (15.7) va (15.8) tengliklarni hisobga olsak, berilgan T operator uchun (15.6) shart quyidagi ko‘rinishga keladi: 1 =1 1 2 = =1 = = + ∞ − ∞ ∞ ∑ ∑ ∑ k k k k k k k k k y x y x x ζ . (15.9) Bu tenglik barcha 1 l ∈ x lar uchun bajariladi. Xususiy holda, ), , ,0, ,1 0,0, ( = K K 4 4 3 4 4 2 1 k k e N k ∈ elementlar uchun (15.9) tenglik K K , , 1,2, = , = 1 n k y k k + ζ tengliklarga aylanadi. Shunday qilib, m m T → : * operator ) , , , , ( = ) , , , , ( = 1 3 2 2 1 * * K K K K + n n y y y y y y T y T formula bilan aniqlanar ekan. 15.1-teoremaga ko‘ra, ) , ( Y X L T ∈ ekanligidan ) , ( * * * X Y L T ∈ ekanligi kelib chiqadi va T T = ∗ tenglik bajariladi. Qaralayotgan misolda 15.1-teoremaning o‘rinli ekanligini tekshirib ko‘ramiz. * T operatorning chiziqli ekanligi uning aniqlanishidan ko‘rinib turibdi. * T T = tenglik bajarilishini ko‘rsatamiz. Haqiqatan ham, 1, |= | sup = sup = 1 = 1 = 1 = k k x x x Tx T ∑ ∞ . 1 |= | sup = sup = 2 * 1 = * k k y y x T T ∞ < ≤ 15.2. 2 l fazoda ko‘paytirish operatorini, ya’ni (11.9-misolga qarang) ∞ → ≥ < |= | sup , = ) ( , : 1 2 2 a a x a Ax A n n n n n l l (15.10) operatorni qaraymiz. Unga qo‘shma operatorni toping. Yechish. 2 = = l Y X Hilbert fazolari bo‘lganligi uchun A ga Hilbert ma’nosidagi qo‘shma operatorni topamiz. A operatorning chiziqli va chegaralanganligi 11.9-misolda ko‘rsatilgan. A ga qo‘shma operatorni topish uchun ) , ( y Ax skalyar ko‘paytmani qaraymiz. 2 l fazodagi skalyar ko‘paytmadan foydalansak, ). , ( = = = ) ( = ) , ( * 1 = 1 = 1 = y A x y a x y x a y Ax y Ax n n n n n n n n n n n ∑ ∑ ∑ ∞ ∞ ∞ Bundan , = ) ( , : * 2 2 * n n n x a x A A l l → ni olamiz. Bu yerdan A ning qo‘shmasi o‘ziga teng bo‘lishi uchun N n a n ∈ , sonlarning haqiqiy bo‘lishi zarur va yetarlidir degan xulosaga kelamiz. ∆ 15.3. ] ; [ 2 b a L kompleks Hilbert fazosida, ) (x u funksiyaga ko‘paytirish operatorini, ya’ni ] ; [ ), ( ) ( = ) )( ( 2 b a L f x f x u x Af ∈ operatorni qaraymiz. Bu yerda − u chegaralangan va o‘lchovli funksiya. A ga qo‘shma operatorni toping. 206 Yechish. ] ; [ = = 2 b a L Y X Hilbert fazolari bo‘lganligi uchun A ga Hilbert ma’nosidagi qo‘shma operatorni topamiz. u ning chegaralangan va o‘lchovli ekanligidan A operatorning aniqlanish sohasi ] ; [ = ) ( 2 b a L A D ekanligi va A ning chegaralangan ekanligi kelib chiqadi. Ta’rifga ko‘ra ]) ; [ ( 2 b a L L A ∈ operatorning qo‘shmasi hamma ] ; [ , 2 b a L g f ∈ lar uchun ) , ( = ) , ( * g A f g Af (15.11) tenglikni qanoatlantiruvchi ]) ; [ ( 2 * b a L L A ∈ operatordan iborat. Agar biz ] ; [ 2 b a L fazodagi skalyar ko‘paytmadan foydalansak, (15.11) tenglikni quyidagicha yozishimiz mumkin: ). , ( = ) ( ) ( ) ( = ) ( ) ( ) ( = ) ( ) )( ( = ) , ( * g A f dx x g x u x f dx x g x f x u dx x g x Af g Af b a b a b a ∫ ∫ ∫ Bu tenglikdan ] ; [ ), ( ) ( = ) )( ( 2 * b a L g x g x u x g A ∈ ekanligi kelib chiqadi. Bu yerdan * = A A bo‘lishi uchun, deyarli barcha ] ; [ b a x ∈ larda R x u ∈ ) ( bo‘lishi zarur va yetarlidir degan xulosaga kelamiz. ∆ 15.4. Endi ] ; [ 2 b a L Hilbert fazosida ) , ( y x K yadro bilan aniqlanuvchi integral operatorni, ya’ni ] ; [ , ) ( ) , ( = ) )( ( 2 b a L f dy y f y x K x Af b a ∈ ∫ (15.12) operatorni qaraymiz. Bu yerda K - ] ; [ ] ; [ b a b a × kvadratda aniqlangan chegaralangan va o‘lchovli funksiya. A operatorga qo‘shma operatorni toping. Yechish. K funksiyaning chegaralangan va o‘lchovli ekanligidan, uning ]) ; [ ] ; ([ 2 b a b a L × fazoga qarashli ekanligi kelib chiqadi. Fubini teoremasidan (19.1-teorema) foydalanib, quyidagiga ega bo‘lamiz: = ) ( ) ( ) , ( = ) ( ) ( ) , ( = ) , ( dx x g dy y f y x K dx x g dy y f y x K g Af b a b a b a b a ∫∫ ∫ ∫ ). , ( = ) ( ) , ( ) ( = ) ( ) ( ) , ( = * g T f dx dy y g x y K x f dy y f dx x g y x K b a b a b a b a ∫ ∫ ∫ ∫ Bu yerdan dy y g x y K x g T b a ) ( ) , ( = ) )( ( * ∫ (15.13) tenglik kelib chiqadi. Хususan, (15.12) ko‘rinishdagi A operator ] , [ 2 b a L fazoda o‘z-o‘ziga qo‘shma bo‘lishi uchun, deyarli barcha ] ; [ , b a y x ∈ lar uchun ) , ( = ) , ( x y K y x K (15.14) tenglikning bajarilishi yetarli va zarurdir. Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling