O`zbekiston Oliy va O`rta maxsus ta`lim vazirligi Namangan Davlat universiteti
Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar
Download 1.75 Mb. Pdf ko'rish
|
fumksional matematika
Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 1. Banax fazosida operatorning qo‘shmasi qanday ta’riflanadi? 2. Hilbert fazosida operatorning qo‘shmasi qanday ta’riflanadi? 207 3. Yuqoridagi ta’riflarda qanday farq bor? Javobni xossalarda tushuntiring. 4. O‘z-o‘ziga qo‘shma va o‘z-o‘ziga qo‘shma bo‘lmagan operatorlarga misollar keltiring. 5. Hilbert fazosida birlik operatorga qo‘shma operatorni toping. U o‘z-o‘ziga qo‘shma bo‘ladimi? 6. Chiziqli chegaralangan operatorga qo‘shma operator har doim chiziqli chegaralangan bo‘ladimi? 7. ) , , , , ( = , : 2 2 1 1 2 2 K K l l n n x a x a x a Ax A → operatorga qo‘shma operatorni toping. Bu yerda . , N n C a n ∈ ∈ 8. ) ( ) ( = ) )( ( [0;1], [0;1] : 2 2 x f x u x Bf L L B → operatorga qo‘shma operatorni toping. Bu yerda C b a u → ] ; [ : uzluksiz funksiya. 9. O‘z-o‘ziga qo‘shma [0;1] [0;1] : , 2 2 L L B A → operatorlar berilgan: . ) ( = ) )( ( ), ( = ) )( ( 1 0 ∫ dy y f y x x Bf x xf x Af AB va BA operatorlarni toping. Ular o‘z-o‘ziga qo‘shma bo‘ladimi? 10. 1;1] [ 1;1] [ : 2 2 − → − L L A operator berilgan: ∫ − + 1 1 2 2 . ) ( ) ( = ) )( ( dy y f y i x x Af Uning invariant qism fazolarini toping. Juft funksiyalardan iborat )} ( = ) ( : 1;1] [ { = 1;1] [ 2 2 x f x f L f L − − ∈ − + qism fazo A operator uchun invariant qism fazo bo‘ladimi? 22-mavzu: Chiziqli operatorning spektri va rezolventasi 16. Chiziqli operatorning spektri va rezolventasi Operatorlar nazariyasida spektr tushunchasi eng muhim tushunchalardan biridir. Chiziqli operator spektrini o‘rganish matematik fizika uchun muhimdir. Masalan, kvant mexanikasida sistema Hamiltoniani - bu Hilbert fazosidagi o‘z-o‘ziga qo‘shma operatordir, uning spektrini o‘rganish sistema fizik xususiyatlarini o‘rganish uchun muhimdir. Spektr tushunchasini dastlab chekli o‘lchamli fazolardagi chiziqli operatorlar uchun eslatamiz. Faraz qilaylik, n n C C A → : chiziqli operator berilgan bo‘lsin. Agar biror λ son uchun x Ax λ = tenglama nolmas n C x ∈ yechimga ega bo‘lsa, u holda λ son A operatorning xos qiymati deyiladi, unga mos keluvchi nolmas x yechim esa xos vektor deyiladi. Ma’lumki, har bir n n C C A → : chiziqli operatorga n n a ij × − } { matritsa mos keladi va aksincha. Chiziqli algebra kursidan ma’lumki, agar λ son A operatorning xos qiymati bo‘lsa, 0 = ) ( I A det λ − bo‘ladi va aksincha. n n × matritsa determinanti ), ( I A det λ − parametr λ ning − n darajali ko‘phadi bo‘ladi 208 va 0 = ) ( I A det λ − tenglama ko‘pi bilan n ta ildizga ega, ya’ni n n C C A → : chiziqli operator ko‘pi bilan n ta xos qiymatga ega. Agar λ son A operatorning xos qiymati bo‘lsa I A λ − ga teskari operator mavjud emas va aksincha. Agar λ son A operator uchun xos qiymat bo‘lmasa, ya’ni 0 ) ( ≠ − I A det λ bo‘lsa, u holda I A λ − ga teskari operator mavjud va u n C fazoning hamma yerida aniqlangan bo‘ladi. 16.1-teorema. n n C C A → : chiziqli operator chegaralangandir. Isbot. n C fazoda n e e e , , , 2 1 K ortonormal bazisni tanlaymiz. U holda har bir n C x ∈ vektor yagona usulda i i n i e x x ⋅ ∑ =1 = ko‘rinishda tasvirlanadi. Agar A operator n C da aniqlangan chiziqli operator bo‘lsa, u holda ) ( = 1 = i i n i e A x Ax ⋅ ∑ bo‘ladi. Shunday ekan, chiziqli operator o‘zining , , , , 2 1 n e e e K bazis vektorlardagi qiymatlari bilan bir qiymatli aniqlanadi. Endi Ax ning normasini baholaymiz: . ) ( | | ) ( | | 2 1 2 =1 2 1 2 =1 =1 x M e A x e A x Ax i n i i n i i i n i ⋅ ≤ ⋅ ≤ ⋅ ≤ ∑ ∑ ∑ Bu yerda . ) ( = 2 1 2 =1 ∑ i n i e A M Demak, chekli o‘lchamli fazoda aniqlangan har qanday chiziqli operator chegaralangan bo‘lar ekan. ∆ Yuqorida aytilganlarning natijasi sifatida shuni ta’kidlash lozimki, chekli o‘lchamli fazolardagi chiziqli operatorlar uchun quyidagi ikki holat sodir bo‘lishi mumkin: 1) λ son uchun x Ax λ = tenglama nolmas yechimga ega, ya’ni λ son A operator uchun xos qiymat, bu holda I A λ − ga teskari operator mavjud emas; 2) λ son uchun n C fazoning hamma yerida aniqlangan 1 ) ( − − I A λ operator mavjud va demak, chegaralangan. Chekli o‘lchamli fazolarda chiziqli operatorning xos qiymatlari to‘plami uning spektri deb ataladi. Agar C ∈ λ son A operator uchun xos qiymat bo‘lmasa, u A operatorning regulyar nuqtasi deyiladi. Umuman aytganda, chekli o‘lchamli fazolarda spektr termini kam ishlatiladi. Agar A operator cheksiz o‘lchamli X fazoda berilgan bo‘lsa, u holda yuqorida keltirilgan 1 va 2 holatlardan farqli bo‘lgan uchinchi holat ham bo‘ladi, ya’ni: 209 3) 1 ) ( − − I A λ operator mavjud, ya’ni x Ax λ = tenglama faqat nol yechimga ega, lekin 1 ) ( − − I A λ operator X ning hamma yerida aniqlanmagan yoki . = ) ( X I A Im / − λ 16.1-ta’rif. Agar C ∈ λ son uchun I A λ − ga teskari operator mavjud bo‘lib u X ning hamma yerida aniqlangan bo‘lsa, λ soni A operatorning regulyar nuqtasi deyiladi, 1 ) ( = ) ( − − I A A R λ λ operator esa A operatorning λ nuqtadagi rezolventasi deyiladi. Barcha regulyar nuqtalar to‘plami ) ( A ρ orqali belgilanadi. 16.2-ta’rif. A operatorning regulyar bo‘lmagan barcha nuqtalari to‘plami A operatorning spektri deyiladi va ) ( A σ orqali belgilanadi. 16.3-ta’rif. Agar biror C ∈ λ son uchun 0 = ) ( x I A λ − tenglama nolmas 0) = ( / x yechimga ega bo‘lsa, λ son A operatorning xos qiymati deyiladi, nolmas yechim x esa xos vektor deyiladi. Ko‘rinib turibdiki, barcha xos qiymatlar to‘plami spektrda yotadi, chunki λ xos qiymat bo‘lsa, I A λ − operatorning teskarisi mavjud emas. Spektr quyidagi qismlarga ajratiladi. 16.4-ta’rif. a) Barcha xos qiymatlar to‘plami A operatorning nuqtali spektri deyiladi va ) ( A pp σ bilan belgilanadi. b) Agar λ xos qiymat bo‘lmasa va , ) ( X I A Im ≠ − λ ya’ni I A λ − operatorning qiymatlar sohasi X ning hamma yerida zich emas. Bunday λ lar to‘plami A operatorning qoldiq spektri deyiladi va ) ( A qol σ bilan belgilanadi. Endi o‘z-o‘ziga qo‘shma operatorlar uchun muhim spektr ta’rifini keltiramiz. 16.5-ta’rif. Agar biror ) ( A σ λ ∈ son uchun nolga kuchsiz yaqinlashuvchi H f n ∈ birlik vektorlar ketma-ketligi mavjud bo‘lib 0 = ) ( lim n n f I A λ − ∞ → bo‘lsa, u holda λ son * = A A operatorning muhim spektriga qarashli deyiladi. A operatorning muhim spektri ) ( A ess σ bilan belgilanadi. Operatorning nuqtali va qoldiq spektrlari o‘zaro kesishmaydi. Nuqtali va muhim spektrlar o‘zaro kesishishi mumkin. 16.2-teorema. Agar ) ( X L A ∈ va A |> | λ bo‘lsa, u holda λ regulyar nuqta bo‘ladi. Isbot. I A λ − operatorni quyidagicha yozib olamiz: ). 1 ( = A I I A λ λ λ − − − (16.1) Teorema shartidan A λ 1 operatorning normasi 1 dan kichik ekanligi kelib chiqadi, shuning uchun 14.5-teoremaga ko‘ra A I λ 1 − operatorning chegaralangan teskarisi 210 mavjud. Bundan va (16.1) tenglikdan I A λ − operatorning teskarisi mavjud va chegaralangan ekanligi kelib chiqadi. ∆ Shunday qilib, chegaralangan X X A → : operatorning spektri markazi koordinatalar boshida va radiusi A ga teng yopiq doirada saqlanar ekan. 16.3-teorema. Agar ) ( X L A ∈ bo‘lsa, u holda ) ( A σ yopiq to‘plamdir. Isbot. Operatorning spektri ) ( A σ regulyar nuqtalar to‘plamining to‘ldiruvchi to‘plami bo‘lgani uchun, ) ( A ρ ning ochiq to‘plam ekanligini ko‘rsatish yetarli. Endi ) ( A ρ λ ∈ ixtiyoriy nuqta bo‘lsin, ya’ni I A λ − operatorning teskarisi mavjud va chegaralangan bo‘lsin. U holda 14.6-teoremaga ko‘ra, barcha ( ) 1 1 ) ( < , − − − I A λ δ δ lar uchun I I A δ λ − − operatorning ham chegaralangan teskarisi mavjud. Demak, ) ( A ρ λ ∈ nuqta o‘zining ( ) 0 > ) ( = 1 1 − − − I A λ ε atrofi bilan ) ( A ρ ga qarashli ekan. Bu esa λ nuqtaning ) ( A ρ to‘plam uchun ichki nuqta ekanligini bildiradi. λ ning ixtiyoriyligidan ) ( A ρ ning ochiq to‘plam ekanligi kelib chiqadi. Demak, ) ( \ = ) ( A C A ρ σ yopiq to‘plam. ∆ Quyidagi tasdiqni isbotsiz keltiramiaz. 16.4-teorema. ) (H L A ∈ o‘z-o‘ziga qo‘shma operator bo‘lsin: U holda: (a) ) ( A qol σ bo‘sh to‘plam. (b) ) ( A σ to‘plam R ning qismi, ya’ni . ) ( R A ⊂ σ (c) A operatorning har xil xos qiymatlariga mos keluvchi xos vektorlari o‘zaro ortogonaldir. Misollar. 16.1. ] , [ 2 b a L Hilbert fazosida erkin o‘zgaruvchi x ga ko‘paytirish operatori (15.3-misolga qarang), ya’ni ) ( = ) )( ( ], , [ ] , [ : 2 2 x xf x Af b a L b a L A → operatorni qaraymiz. Uning nuqtali, qoldiq va muhim spektrini toping. Yechish. 15.3-misol natijasiga va ) ( = = = ) ( x u x x x u tenglikka ko‘ra . = * A A 16.4-teoremaning (a) tasdig‘iga ko‘ra . Ш = ) ( A qol σ Ma’lumki, ) ( = ) )( ( x f x Af λ ya’ni 0 = ) ( ) ( x f x λ − (16.2) tenglama ixtiyoriy C ∈ λ uchun yagona nol yechimga ega. Demak, A operator xos qiymatlarga ega emas, ya’ni . Ш = ) ( A pp σ (16.2) tenglama faqat nol yechimga ega ekanligidan 14.3-teoremaga ko‘ra ) ( = ) ( ) ( x g x f I A λ − tenglamaning ixtiyoriy A g Im ∈ da yagona yechimga ega ekanligi kelib chiqadi. Ko‘rsatish mumkinki I A λ − operatorga teskari operator ) ( ) ( = ) ( ) ( 1 1 x g x x g I A − − − − λ λ (16.3) formula bilan aniqlanadi. Agar ] , [ b a ∈/ λ bo‘lsa, u holda 0, ≠ − λ x natijada 1 ) ( − − I A λ operator ] , [ 2 b a L fazoning hamma yerida aniqlangan va Banax teoremasiga ko‘ra u chegaralangan bo‘ladi. Demak, ] , [ b a ∈/ λ regulyar nuqta, ya’ni ]. ; [ ) ( b a A ⊂ σ Lekin (16.3) formula bilan aniqlangan teskari operator ] , [ b a ∈ λ bo‘lganda ] , [ 2 b a L fazoning hamma yerida aniqlanmagan. Demak, ). ( ] , [ A b a σ ⊂ 211 Bulardan, ]. , [ = ) ( b a A σ Endi A operatorning spektridagi ixtiyoriy nuqta uning muhim spektriga qarashli ekanligini ko‘rsatamiz. Ixtiyoriy ) , [ b a ∈ λ uchun ∈ + + + ∈ + n n n A b a x n n A x n n x f \ ] ; [ agar 0, ), 1 ; 1 1 [ := agar , 1) ( = ) ( λ λ deymiz. Ma’lum nomerdan boshlab b n < 1 + λ bo‘ladi va bunday nomerlar uchun 1 = n f tenglik o‘rinli. Bundan tashqari har xil n va m lar uchun ∅ = m n A A I bo‘lgani uchun 0 = ) , ( m n f f tenglik o‘rinli, ya’ni } { n f ortonormal sistema ekan. Ma’lumki, ixtiyoriy ortonormal sistema nolga kuchsiz ma’noda yaqinlashadi, shuning uchun } { n f ketma-ketlik ham nolga kuchsiz ma’noda yaqinlashadi. Endi n f I A ) ( λ − normani baholaymiz: . 0, 1) ( 1) 3 1)(3 ( = ) ( 1) ( = ) ( 3 3 2 2 1 1 1 ∞ → → − + + + − + − ∫ + + + n n n n n n n dt t n n f I A n n n λ λ λ λ Demak, ta’rifga ko‘ra ) , [ b a ∈ λ son A operatorning muhim spektriga qarashli ekan. b = λ nuqtani A operatorning muhim spektriga qarashli bo‘lishligini o‘quvchiga mustaqil isbotlash uchun qoldiramiz. Shunday qilib, A operatorning spektri faqat muhim spektrdan iborat bo‘lib, u ] ; [ b a kesma bilan ustma-ust tushadi. Xulosa ∆ ]. , [ = ) ( = ) ( , Ш = ) ( = ) ( b a A A A A ess pp qol σ σ σ σ Download 1.75 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling