O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

Жамоавий

Олий

Табақали		Кўп поғонали

Хусусий		Тоталитар		Бюрократик

Корпоратив		Ижтимоий

4.1-расм. Мулк шаклларининг ривожланиши

1. 
   Mulkchilikning eng dastlabki shakli jamoaviy mulk G`arb huquqiy tizimining asos (antik taraqqiyot)ini tashkil etadi. U uchta asosiy xususiyat bilan tavsiflanadi:
   

v jamoaviy mulk jamiyatga – uni to`laqonli a’zolar deb tan oluvchi indvidlar yig`indisiga tegishli;

v jamoaviy mulkni qayta taqsimlash huquqi mutlaq jamiyatga tegishli; v jamoaviy mulk jamoaviy huquq normalari bilan tartibga solinadi. Jamoaviy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
a) boshqarish (taqsimlash) ijtimoiy; b) egalik qilish xususiy;
v) jamoaviy mulk ob’ektidan voz kechish taqiqlangan; g) ijtimoiy majburiyatlar tizimi;
d) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi.

Jamoaviy mulk rivojlanishi davlatchilikni yuzaga keltirgan. Ushbu bosqichida davlat majbur etish apparati sifatida hali jamiyatga qarshi turmaydi.

41

2. 
   Oliy mulk davlat mulkining dastlabki shaklidir. Davlatni tashkil etish ko`p hollarda mulkni, masalan, yerni zo`rlik bilan tortib va bosib olishlar oqibati bo`lgan. Oliy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
   

1. 
   mulk va hokimiyatning bo`linmasligi;
   

2. 
   xizmat uchun mukofot sifatida resursni hadya qilish shaklida faoliyat bilan almashish;
   

22. 
    mehnat sharoitlarini ishlab chiqaruvchilarga biriktirish (xususiy egalik);
    

7. 
   biriktirilgan resurslarni tasarruf etish uchun davlat monopoliyasi;
   

4. 
   ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi.
   

Davlat boshlig`i bunday mulkning «oliy mulkdoriga» aylangan va ularni o`z fuqarolariga tarqatgan (hadya qilgan). Yerni egalikka olish va undan foydalanish sharti davlatga xizmat qilishdan iborat bo`lgan. Oliy hokimiyat ixtiyorida eng muhim ta’sir etish vositasi – tortib olish (tasarruf etish) huquqi qoldirilgan. Bu bir vaqtning o`zida ikkita o`zaro bog`liq vazifani hal etish imkonini bergan: ishlab chiqaruvchining ehtiyojlarini qondirish va ishlab chiqaruvchini o`zi foydalanadigan resursni takror yetishtirishga majbur qilish.
Asta-sekin vaqt o`tishi bilan oliy mulkchilik instituti sharoitida, davlat monopoliyasi xo`jalik faoliyati mahsulotlari bilan almashuv rivojlanishiga to`sqinlik qila boshlagan. Iqtisodiy ehtiyojlarning ta’siri ostida mulkchilik instituti o`zgara boshladi. Natijada turli ishlab chiqarish usullariga xos bo`lgan ikkita turli institut shakllandi: tabaqali va ko`p pog`onali mulk.
3. Tabaqali mulk – oldingi davrda asosiy mehnat sharoiti bo`lgan tabiiy resurslarga tabaqali monopoliyalar shakllanishi bilan tavsiflanadi, dvoryanlarning o`zlariga «biriktirilgan» mol-mulkni tasarruf etish huquqi borgan sayin kengayishi bilan izohlanadi.
Tabaqali mulkchilikning asosiy xususiyatlari:

1. 
   mulkdorlar sinfining paydo bo`lishi;
   
2. 
   ishlab chiqarish vositalari cheklangan aylanmasining paydo bo`lishi;
   

22. 
    hokimiyat huquqlariga nisbatan mulkiy huquqlarning cheklangan xususiyati;
    

7. 
   ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi;
   

4. 
   mulkdan olinadigan daromadni qayta taqsimlash yangi shaklining paydo bo`lishi. Rivojlanishning Yevropa modeliga xos bo`lgan tabaqali mulkchilik instituti davlat mulkchiligidan xususiy mulkchilikka o`tish bosqichi sifatida ta’riflanadi.
   

4.