O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

Firmaning balansining ko`rsatkichlari

	BALANS
	AKTIV	PASSIV
	Naqd pul	To`lanadigan veksellar
	Oson sotiladigan qimmatli qog`ozlar	To`lanadigan hisobvaraqlar: tijorat
	Debitorlar hisobvaraqlari: tijorat	Boshqa joriy majburiyatlar
	Zahiralar: xomashyo	Jami joriy operatsion majburiyatlar
	Zahiralar: tugallanmagan ishlab chiqarish	Joriy uzoq muddatli qarzdorlikning bir
	Zahiralar: tayyor mahsulot
		qismi
	Jami zahiralar
		Bo`lajak davrlar daromadlari
	Bo`lajak davrlar xarajatlari
		Uzoq muddatli kreditlar: ta’minlanmagan
	Boshqa aylanma aktivlar
		Uzoq muddatli kreditlar: ta’minlangan
	Jami aylanma aktivlar
		Sarmoya lizingi bo`yicha majburiyatlar
	Binolar, inshootlar va jihozlar
		Operatsion lizingning hozirgi qiymati
	Asosiy jihozlar lizingi
		Boshqa joriy majburiyatlar
	Amaldagi jihozlar lizingi
		Jami uzoq muddatli majburiyatlar
	Minus amortizatsiya
		Subordinatsiyalangan qarzdorlik
	Jami binolar, inshootlar va jihozlar: sof
		Qisqa muddatli pensiya majburiyatlari
	Investitsiyalar va ssudalar
		To`lash muddati kechiktirilgan soliq
	Uzoq muddatli qimmatli qog`ozlar
		to`lovlari
	Debitorlarning turli hisobvaraqlari
		J a m i p a s s i v
	Sof aktivlar
		O`Z SARMOYaSI
	Boshqa aylanmadan tashqari mablag`lar
		To`lash muddati kechiktirilgan soliq
	Nomoddiy aktivlar
		to`lovlari
	Xaridlarni kapitallashtirish (gudvill)
		Shu’ba korxonalarda tashqi sarmoya
		Imtizli aksiyalar
		Oddiy aksiyalar
		Taqsimlanmagan foyda
		Sarmoyadorlardan sotib olingan aksiyalar
	Jami asosiy vositalar	Jami xususiy sarmoya
	J a m i a k t i v	USTUNDAGI JAMI

DAROMADLAR TO`G`RISIDA HISOBOT

Sof sotuvlar (tushumlar)
Sotilgan tovarlarning tannarxi (minus amortizatsiya)

Amortizatsiya ajratmalari

Yalpi foyda
Sotish xarajatlari
Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari

Rahbar xodimlarni mukofotlash

Boshqa operatsiya xarajatlari
Operatsion daromad

86

Boshqa operatsiyadan tashqari xarajatlar

To`langan foizlar

Olingan foizlar

Korxonalarni yopish va hisobdan chiqarish

Kapital qo`yilmalardan daromadlar
Soliqlar to`languncha foyda
Daromad solig`i
Davom etayotgan operatsiyalardan daromad

To`xtatilgan operatsiyalardan sof foyda

Korxonani sotishdan foyda (zarar)
Favqulodda daromadni olguncha daromad (zarar)

Favqulodda daromad

Sof foyda

«Debitorlar hisobvaraqlari: tijorat»

I₃q

«To`lanadigan hisobvaraqlar: tijorat»

«Debitorlar hisobvaraqlari: tijorat»

I₄ q

«Jami aylanma mablag`lar»

O`zaro bog`liq korxonalar tomonidan tashkilot ustidan nazorat darajasini aniqlash uchun (masalan rekombinatsiyalangan mulkning mavjudligi haqidagi gepotezani tekshirishda) I₁ⁱ xilidagi indeksni (suratda – «To`lanadigan hisobvaraqlar») I<sub>3</sub> debitorlik qarzdorligi indeksi va I<sub>4</sub> koeffitsiyenti bilan muvofiqlashtirish zarur. Agar I<sub>1</sub><sup>i</sup> indeksining miqdori o`zaro bog`liq korxonalarning imtiyozli holati haqida tasavvur qilish imkonini bersa, u holda I<sub>3</sub> va I<sub>4</sub> indekslari korxonaning o`zaro bog`liq korxonalar ustidan nazorat darajasini va o`zaro bog`liq korxonalarning korxona ustidan nazorat darajasini aniqlaydi. Ushbu indekslarning qo`llanilishi M1 pul agregatining real tovar massasiga mos kelmasligining oqibati⁸ sifatidagi to`lamasliklar va korxonalar o`rtasidagi tovar kreditining shakli sifatidagi to`lamasliklar o`rtasida chegara o`tkazish imkonini beradi.
«Taqsimlanmagan foyda»

I₅ q ;

«Jami xususiy sarmoya»

(«Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari» Q

«Rahbar xodimlarni mukofotlash»)

⁸ М1 пулларнинг миқдорий тенгламаси MV=PY асосида щисоблаб чиқилади, бу ерда М - пул агрегати, V – пул муомаласининг тезлиги, Р – нархлар даражаси ва Y – реал даромад.

87

I₆ q

«Yalpi foyda»

I₅ indeksi aksiyadorlarning aksiyadorlik jamiyatidagi qoldiq daromadni olish huquqidan foydalanishi samaradorligini tahlil qilish uchun taklif etiladi. Agar tadqiq etilayotgan firmaning balansi asosida hisoblab chiqilgan ushbu indeks tarmoq yoki korxonalar guruhlari bo`yicha o`rtacha indeksdan ancha kichik bo`lsa, u holda rasmiy mulkdorlar «agentlar» - menejerlarning opportunistik xatti-harakatlari ehtimoliga e’tiborni qaratishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Menejerlarning opportunizmini, masalan, daromadlar to`g`risidagi hisobotda «Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari» moddasining oshirib ko`rsatilishi holatlari tasdiqlaydi, chunki ko`pincha menejerlar o`z daromadini pul shaklida ko`paytirish imkoniyatidan mahrum bo`ladilar. Shuning uchun I₆ indeksi I₅ indeksining tabiiy to`ldiruvchisi hisoblanadi.

I7		«Naqd pulda to`langan dividendlar»
	q					;
		«Soliqlar to`langanidan so`ng foyda»
I8				«Joriy operatsiya xarajatlari»
	q				.
				«Soliqlar to`langunicha foyda»

Mazkur indekslar firmaning maqsadli funksiyasini tahlil qilish va, o`z navbatida, uning real «prinsipal»ini aniqlash uchun mo`ljallangan. Bir aksiyaga daromadni ko`paytirish gepotezasini tekshirish uchun («prinsipal» - aksiyadorlar) I<sub>7</sub> dividendlarni to`lash koeffitsiyenti qo`llaniladi (naqd pullar harakati haqidagi hisobotdan «Naqd pulda to`langan dividendlar» moddasi). Bunda I₇ koeffitsiyentini dinamikada ko`rib chiqish lozim – faqat uning bir necha hisobot davrlaridagi ijobiy dinamikasi firmaning bir aksiyaga daromadni ko`paytirish maqsadini ko`zlaganligidan dalolat beradi. Ikkinchi tomondan, korxonaning omon qolishga yo`naltirilishi darajasi soliqlar to`langunga qadar foydaning barqaror eng kam miqdori chog`ida joriy operatsiya majburiyatlari va umuman passivning o`zaro nisbati dinamikasi (oshish tomonga) asosida baholanadi.

«Sotilgan tovarlarning tannarxi»

I₉ q ; («Zahiralar: xomashyo» Q «Zahiralar: tugallanmagan ishlab chiqarish»)

(«Zahiralar: xomashyo» Q «Zahiralar: tugallanmagan ishlab chiqarish»)

I10 q

«Jami aylanma aktivlar»

J korxonasi misolida biz shunga amin bo`ldikki, xomashyo va tugallanmagan ishlab chiqarish zahiralarining darajasi firma ichida axborot oqimlarini tashkil etish va bo`linmalar faoliyatini gorizontal muvofiqlashtirish samaradorligini aks ettiradi. Shunday qilib, zahiralarning aylanuvchanligi va

88

darajasi koeffitsiyentlari firma ichki tuzilishining nisbiy ustunliklari (kamchiliklari)dan dalolat berib turibdi.

I11 q			«Binolar, inshootlar va jihozlar»
					;
			«Jami asosiy vositalar»
I12 q			«Nomoddiy aktivlar»
						;
			«Jami asosiy vositalar»
		«Jami aylanma aktivlar»
I13 q				;

«Jami joriy operatsiya majburiyatlari»
«Naqd pullar» Q «Oson sotiladigan
qimmatli qog`ozlar» Q «Debitorlar hisobvaraqlari»
I₁₄ q . «Jami joriy operatsiya majburiyatlari»

Aktivlarning o`ziga xoslik darajasi aktivning quyidagi moddalarini taqqoslash yordamida baholanadi «Binolar, inshootlar va jihozlar» (joylashish o`rni bo`yicha o`ziga xoslik va texnologik o`ziga xoslik) va «Nomoddiy aktivlar» (tovar belgilari). Aktivlarning o`ziga xosligi darajasi haqida likvidlilik koeffitsiyentlarini noan’anaviy talqin etishni taklif qilgan holda tasavvurga ega bo`lish mumkin – likvidlilikning joriy (I<sub>13</sub>) va «tez» (I<sub>14</sub>) koeffitsiyentlari qanchalik yuqori bo`lsa, firmaning aktivlari shunchalik kam o`ziga xoslik darajasiga ega.

Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar nazariyasi asosida hal etish
Tashkilotni amaliy tahlil qilishga kelishuvlar nazariyasi ham o`z ulushini qo`shadi. Uning yordamida tashkilot ichidagi nizolar tabiatini, optimal shartnoma nazariyasi va transaksiya xarajatlari nazariyasining tarafdorlari taklif etganidek, «prinsipal» va «agent» manfaatlarining qarama-qarshi qo`yilishiga yo`yish mumkin emas. Kelishuvlar nazariyasi tashkilot tuzilmasining murakkabligidan kelib chiqadi – u turli xildagi kelishuvlar unsurlarini o`z ichiga oladi. Odatda, har qanday tashkilotning faoliyat ko`rsatishi kamida quyidagi kelishuvlar imperativiga javob berishi lozim: bozor, industrial, an’anaviy, fuqarolik, ijodiy faoliyat va ijtimoiy fikr. Har qanday tashkilot, hatto foyda ko`rmay ishlayotgan korxona ham, o`zining daromadlarini xarajatlarga muvofiqlashtirishi va o`zining moliyaviy majburiyatlarini bajarishi zarur (bozor kelishuvining unsurlari). Har qanday

89

tashkilotni boshqarishda mehnatni ilmiy tashkil qilish va, o`z navbatida, industrial kelishuv unsurlaridan foydalaniladi. Tashkilot ichida o`zining alohida madaniyati, eskilik to`plamining shakllanishi uning faoliyatida an’anaviy kelishuvlar unsurlarining paydo bo`lganligidan dalolat beradi. Tashkilotda «agentlar» birlashgan manfaatlari - kasaba uyushmasi vakilining ishtiroki, shuningdek tashkilot ichki hayotining mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlariga bo`ysunishi fuqarolik kelishuvi impertivini o`zida aks ettiradi. Tashkilotning ishbilarmonlik doiralaridagi obro`si yoki iste’molchilar o`rtasida uning tovar belgisining mashhurligi bizni ijtimoiy fikr imperativiga amal qilishga undaydi. Va nihoyat, keng ma’nodagi innovatsiyalarga intilish (yangi tovar yoki xizmatlar ishlab chiqarishdan tortib to tashkiliy tuzilmani optimallashtirishgacha) tashkilotning faoliyat ko`rsatishida ijodiy faoliyat imperativini aks ettiradi. Shunday qilib, tashkilot asosida turli imperativlar o`rtasidagi nizolar yotadi.
Kelishuvlar nazariyasining ustunligi nafaqat tashkilot faoliyat ko`rsatishi jarayonida yuzaga keladigan nizolarni ozmi yoki ko`pmi muntazam yoritishdan iborat, balki u murosaning turli ko`rinishlarini tahlil qilish asosida nizolarni hal etish variantlarini ham taklif etadi. Masalan, korxona rahbari, ishlab chiqarish jarayonini oqilona tashkil etish hisobidan iste’molchilarga taklif etilayotgan mahsulot narxini pasaytirishni ko`zlagan holda, bosh muhandis (inustrial kelishuv) va sotuv bo`limi (bozor kelishuvi) xizmatlarining manfaatlari o`rtasidagi nizoni hal etish yo`lini qidirishi lozim. «Fordizm» tamoyillaridan biri industrial va bozor kelishuvlari o`rtasidagi murosaning bunday ko`rinishini shunday izohlaydi: ishlab chiqarishni konveyerli tashkil etish asosida ishlab chiqariladigan mashinalar tannarxini pasaytirish, sotuvni rag`batlantirish va hatto iste’molning yangi standartini tashkil etish imkonini beradi: «avtomobil - dahmaza emas, balki harakatlanish vositasi».
Fransuz ishlab chiqaruvchisining «Pogrebok Affinua» yangi pishloq navini ishlab chiqarish to`g`risidagi qarori murosaning yanada murakkab ko`rinishiga misol bo`ladi. Ushbu qaror an’anaviy retseptlar, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish va pishloqning ushbu xili ko`p sonli sovrinlar bilan taqdirlanadigan nufuzli tanlovlarda ishtirok etishi asosida istemolchining nozik didli talablarini qondirishga urinish ta’siri ostida qabul qilingan edi. Mazkur korxona faoliyat ko`rsatishini belgilab beruvchi bozor, an’anaviy, inustrial kelishuvlar hamda ijtimoiy fikr to`g`risidagi kelishuv murosasi ko`zga tashlanib turibdi (10.2-rasm.).

90

Industrial kelishuv: Bosh muhandislik xizmati

								И+А
					И+А+Ф
Bozor		Б+И
Kelishuvi:									Ananaviy kelishuv:
Sotuv bo`limi					И+Ф				tashkiliy madaniyat

Б+Ф
А+Ф

И+Б+Ф

Fuqarolik kelishuvi:
Kasaba uyushma