O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

- kompyuterlashtirish – axborot qidirish va unga ishlov berish vositalarini takomillashtirish jarayoni;
- intellektualizatsiya–axborot yaratish va uni idrok etish qobiliyatini rivojlantirish, ya’ni jamiyatning intellektual salohiyatini oshirish, shu jumladan sun’iy intellektdan foydalanish jarayonidir.
Umuman olganda, jamiyatni axborotlashtirishni zamonaviy axborot–texnika vositalari yordamida ijtimoiy tuzilmalar va jarayonlarni takomillashtirish deb talqin qilish lozim. Axborotlashtirish ijtimoiy intellektualizatsiya jarayonlari bilan uyg‘un bog‘liq bo‘lishi kerak. Zotan, bu shaxsning va u yashayotgan axborot muhitining ijodiy salohiyatini oshirishga imkoniyat yaratadi.
Axborotlashgan jamiyat oldingi jamiyatlardan sifat jihatidan farq qiladi. Bu erda moddiy omillar emas, balki ideal omillar – bilim va axborot birinchi o‘rinda turadi. Axborot va bilim olish, ularga ishlov berish, ularni saqlash va berish jarayonida jamiyat a’zolarining aksariyati band bo‘ladi. Axborotlashgan jamiyatda axborot ishlab chiqarish moddiy ishlab chiqarishni siqib chiqarmaydi, balki uning ustida quriladi va moddiy ishlab chiqarishning rivojlanishiga turtki beradi.
Demak yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib jamiyatning quyidagi tiplarini tavsiflash mumkin bo‘ladi:


Jamiyat hayoti sohalari va ko‘ptomonlamaligi. Vaqt o‘tishi bilan jamiyat tuzilmasida to‘rtta asosiy sohalar ajralib chiqdi: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va ma’naviy sohalar. SHuni ta’kidlash kerakki, “ijtimoiy hayot sohasi” tushunchasi o‘rniga “ijtimoiy struktura” yoki “siyosiy hayot” kabi tushunchalar ishlatiladi. Ularni sinonim tushunchalar desa ham bo‘ladi. Lekin fanda ko‘proq “soha” tushunchasi qo‘llaniladi.
Ijtimoiy borliq, ya’ni jamiyat bir qancha tarkibiy qism, sohalardan iborat bo‘ladi (ularga iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, axloqiy, huquqiy, diniy, madaniy).
Jamiyat hayoti mana shu iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy sohalarning uzviy aloqadorligiga asoslanadi. Jamiyat yaxlit ijtimoiy tizim bo‘lsada, ammo unda hilma-xil munosabatlar o‘rin olgan bo‘lib, bu jamiyatning ko‘ptomonlama ekanligini anglatadi. Insonning hilma-xil extiyojlari ularni bu ehtiyojlarni qondirish yo‘lida har bir ehtiyoj turiga mos faoliyat yuritishiga, boshqalar bilan munosabatga kirishishiga olib keladi. Masalan, isonning moddiy ehtiyojlari iqtisodiy munosabatlarni, ma’naviy ehtiyojlari ma’naviy munosabatlarni, shuningdek muayyan uyushgan holda yashashga bo‘lgan ehtiyojlari sotsial munosabatlarni yuzaga keltiradi. SHundan kelib chiqib jamiyat iqtisodiy, siyosiy, sotsial va ma’naviy sohalardan tarkib topadi.
Jamiyatning iqtisodiy sohasi keng ma’noda kishilarning o‘z moddiy sharoitlarini yaratish, ishlab chiqarish bilan bog‘liq barcha faoliyat turlarini o‘z ichiga oladi. Ana shu faoliyat turlari insonning hayvondan farqini bildiradi. Inson tabiatdan oladiganlari bilan cheklanib qolmaydi. Hatto atmosfera havosini ham nafas olish uchun moslashtirish, masalan, qizdirish zarur bo‘ladi, degan edi Gegel. Tabiat xomashyolaridan, uning qonunlari talablariga mos holda, unda ilgari bo‘lmagan mahsulotni inson ehtiyojiga moslab yaratish lozim bo‘ladi. Buning uchun inson tana kuchlarini - qo‘li, oyog‘i, miyasi va hokazolarni harakatga keltirib, jamiyat hayotining doimiy va zaruriy asosi hamda sharti bo‘lgan moddiy ne’matlar ishlab chiqarishni amalga oshiradi. Bunda qo‘llaniladigan qurollar bir tomondan inson bilan tabiat o‘rtasida yuz beradigan modda va quvvat almashuvining, inson mehnatining ilk mahsuli bo‘lsa, ikkinchi tomondan, inson mehnatining vositasi hamdir.
Inson mehnati ishlab chiqarishdagi shaxsiy, jonli tomon hisoblanib, uning oqilona sarf etilganligi mehnat unumdorligida ifodalanadi. Mehnatning unumdorligini oshirish vazifalari tufayli chorvachilik kelib chiqqan, hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralgan, qadimdan hozirgi davrgacha mehnat taqsimotining ko‘pdan-ko‘p yangi shakllari yuzaga kelgan. Mehnat taqsimoti natijasida uning aqliy va jismoniy mehnatga bo‘linishi davom etadi va chorvadorlar ovulidan dehqonlar qishlog‘i, undan shahar ajralib chiqqan. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarishning texnologik va tashkiliy tomonlarini kuchaytirmasligi mumkin emas edi.
Ishlab chiqarishning tashkiliy tomonlari mehnat faoliyatini turli ko‘rinishlarda yo‘lga qo‘yish, uning texnologik tarmoq, hududiy taqsimlanishi, mehnatning ixtisoslanishi, shirkatchilik va hokazolarni ifodalaydi.
Ishlab chiqarish asosini hamisha “inson-texnika” munosabati tashkil etadi. Ishlab chiqarishning texnologik usuli uchta bosqichni - asboblardan foydalanish, mexanizatsiya va avtomatlashtirish bosqichlari qamrab oladi.
Mexanizatsiya bosqichida inson mehnat qurollarini o‘zining qo‘llari yordamida harakatga keltiradi, hamda tafakkuri bilan boshqaruv vazifalarini bajaradi. Mashina texnikasi esa bularni birin-ketin texnik qurilmalar zimmasiga yuklaydi. Xususan, ishchi mashinaning ixtirosi tufayli texnika taraqqiyoti natijasida insondan dastlab ijroiya vazifani, undan so‘ng bug‘ mashinasi, elektrodvigatellar va hokazolar yordamida harakatga keltiruvchi vazifani va, nihoyat, bizning davrimizda aniq matematik ifodalanish orqali boshqaruv vazifasini avtomatlar bajaradigan bo‘ldi.
Texnika taraqqiyoti fandagi chuqur o‘zgarishlarsiz yuz bermaydi. O‘tmishda ulardagi o‘zgarishlar ketma-ket sodir bo‘lgan edi. Hozir esa bu o‘zgarishlar bir vaqtda yuz beribgina qolmay, balki sifat xususiyatlariga ham ega bo‘lgani uchun fan-texnika inqilobi deb atalmokda. Uning mohiyati fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishida va buning natijasida ishlab chiqarish sohasidagina emas, balki jamiyat hayotining boshqa tomonlarida ham sifat o‘zgarishlarini ta’minlash mumkin bo‘lishidir. Fan-texnika inqilobi o‘zining hozirgi bosqichida mikroelektronika, biotexnologiyaning rivojlanishi, yalpi kompyuterlashtirish va hokazolardan iborat bo‘lmoqda.
Ishlab chiqarish jarayoni fan-texnika inqilobining muhim omili bo‘lgan axborotni to‘plash, chiqarish va undan foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Axborotsiz hozirgi mashinalarni tartiboti ishlay olmaganidek, ishlab chiqarishning o‘zini ham muvaffaqiyatli tashkil etib bo‘lmaydi.
Jamiyat iqtisodiy sohasining ijtimoiy-falsafiy tahdilida yuqorida qarab chiqilgan jihatlarining ahamiyati qanchalik katta bo‘lmasin, ular kishilik dunyosi moddiy hayotining bir tomoninigina ifodalaydi. Uni mavhumiy-mantiqiy jihatdangina emas, balki mustaqil tekshirish mumkin. Amalda esa ularni tashkiliy iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Bulardan birinchisi ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonida kelib chiqadigan munosabatlarniifodalasa, ikkinchisi ishlab chiqarish vositalariga bo‘lgan mulkchilik munosabatlarini aks ettiradi.
Mulk tushunchasi inson o‘ziga tegishli bo‘lgan narsalar, shu jumladan, o‘zining hayoti, jismoniy va ma’naviy kuchlariga egalik qilish huquqiga ega bo‘lgandagina yuzaga keladi.
Mulk odatda, ikki shaklda, bir-birini taqozo qilgan holda xususiy va umumiy shaklda bo‘ladi. Dastlab ibtidoiy tuzum sharoitda mulk barcha jamoa a’zolariniki hisoblangan. Quldorchilik tuzumidan boshlab esa xususiy mulkchilik hukmron bo‘lgan. SHarq mamlakatlardagi sug‘orma dehqonchilikka asoslangan ishlab chiqarishda davlatning xo‘jalik yurgizishga rahbarligi taqozo etilganligi, uning qo‘lida sug‘orish kanallari, aloqa xizmati va hokazolarning bo‘lishligini shart qilib qo‘ygan. Bu esa mulkchilik munosabatlarining shakliga ham ta’sir etgan.
Inson va jamiyat o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun aniq o‘rni va vaqtiga ko‘ra mulkni zarur shaklini tanlashi mumkin.
Moddiy ishlab chiqarish qanchalik zarur bo‘lmasin, har bir sog‘lom fikrli kishi uchun uning hayoti yana boshqa qator sohalar bilan ham bog‘liqdir. CHunki, ong va irodaga ega bo‘lgan kishilar o‘z iqtisodiy sharoitiga ega bo‘lishi uchun muayyan tarzda birikib, ijtimoiy faoliyatining yangidan-yangi turlari va shakllarini ham namoyon etadilar. Gap bu erda, eng avvalo, boshqarishga oid bo‘lgan jamiyatning siyosiy sohasi to‘g‘risida bormoqda.Boshqaruv ijtimoiy hayotning muhim shartidir.
Falsafiy tushuncha sifatida boshqaruv jamiyatga tadbiqan uning sifat muayyanligini ta’minlash, tarkibiy unsurlari tartibotini takomillashtirishning maqsadga muvofiq yo‘naltirishni ifodalaydi.
Jamiyat ikki xil tarzda — o‘z-o‘zidan va maxsus boshqariladi. Birinchi xil boshqaruv, o‘z navbatida, yana ikkiga: stixiyali (masalan, an’ana, odat va h. k.) va ongli o‘z-o‘zini (masalan, oilaviy munosabatlarda) boshqaruvga bo‘linadi. Bularda, dastavval, ko‘zga tashlanadigan tomon shundaki, boshqaruvda jamiyat yoki uning muayyan tizimi a’zolarining hammasi ishtirok etadi va o‘z manfaatlarini lozim tarzda ta’minlaydilar.
Ikkinchi xil boshqaruvda majbur etishlik jihati mavjuddir. Bu boshqaruv ham ikki ko‘rinishga ega. Birinchi ko‘rinishda majburiylik ob’ektiv ravishda jamiyat yoki uning muayyan qismlari ehtiyojlari bilanyuzaga kelsa, ikkinchisida, maxsus yaratilgan tashkilotning vazifasi majburiylikni amalga oshirishdan iborat bo‘ladi. Misol tariqasida boshqarishdagi ibtidoiy jamiyat sharoitida ham mavjud bo‘lgan majbur etishlikni keltirish mumkin. Bundan farqli o‘laroq, ikkinchi ko‘rinishi jamiyat a’zolarining bir guruhini ikkinchi guruhga ta’siri orqali amalga oshadigan majbur etishlikni ifodalaydi.
Har qanday boshqaruvning markaziy bo‘g‘ini — bu hokimiyatdir. Jamiyat hayoti, faoliyatini boshqarishi jtimoiy hokimiyat orqali amalga oshiriladi. Unda kamida ikki tomonning (ikki odam yoki guruh va alohida olingan shaxs va hokazolar) munosabatida birining irodasiga ko‘ra ikkinchisining muayyan harakatni sodir etishi yoki etmasligi bilan bog‘liq holat tushuniladi.
Hokimiyatning umumiy doirasida katta ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan taqozolangan hokimiyat shakli ham farqlanadi. Buni shunday izohlash mumkin: ibtidoiy jamoa sharoitlarida har holda uning oxirgi bosqichida, ijtimoiy hokimiyatda majburiylikga bog‘liq boshqaruv mavjud bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston hududida yashagan qadimgi xalqlar tarixida xo‘jalik faoliyati jamoachilik asosida olib borilib, juda qadimdanoq sug‘orma dehqonchilik yo‘lga qo‘yilgan edi. Bu ishlarni boshqarish ijtimoiy hokimiyatnint siyosiy shakli yordamida amalga oshirilgan.
Siyosiy hokimiyat amalda bo‘lishi uchun, ijtimoiy hokimiyatda zarur bo‘lgan barcha unsurlar bilan birga, qo‘shimcha ravishda quyidagi jihatlar ham bo‘lishi zarur:
1. Hokimiyatni amalga oshiruvchi guruh yoki guruhlar bilan hokimiyatni ob’ekti bo‘lgan guruh yoki guruhlarning o‘zaro ijtimoiy ajralishi;
2. Hokimiyatni amalga oshirishning asosi sifatida uyushgan majburiylikning mavjudligi (masalan, oqsoqollar kengashi va hokazo).
Siyosiy hokimiyatni yuqoridagicha tushunishda uning davlat hokimiyatidan kengligi va avval mavjud bo‘lganligi o‘z-o‘zidan tushunarlidir.
Ijtimoiy boshqarishda siyosiy xokimiyat yuzaga kelishi bilan bog‘liq holda jamiyatning siyosiy sohasi tashkil topadi. Ushbu soha doirasida jamiyat a’zolarining asosiy ob’ektiv manfaatlari qarama-qarshi bo‘lgan katta guruhlarga (masalan, qullar va quldorlarga) bo‘linishi yuz berdi. Natijada, ijtimoiy hayot murakkablashdi. Ilgari mavjud bo‘lgan munosabatlar endi “jamiyat-sinf-shaxs” munosabatlari orqali namoyon bo‘lib, jamiyatda qator yangi ziddiyatlarni keltirib chiqaradi.
SHu vaqtdan boshlab boshqaruv mazmunida moddiy ishlab chiqarish hamda yaratilgan mahsulotlarni o‘zlashtirish sohasi va jamiyat a’zolarining, sinflar, oila bilan bir qatorda, tarixiy etnik birliklari —qabila, elat, keyinroq millat, shuningdek ijtimoiy qatlamlar, guruhlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish sohasi — iqtisodiyot va siyosat nisbati masalasi paydo bo‘ldi. Lekin bundan siyosat boshqa sohalar (masalan, ijtimoiy ong shakllari, madaniyat va hokazolar) bilan aloqada bo‘lmaydi, degan ma’no kelib chiqmaydi. Aksincha, iqtisodiyot sohasining ijtimoiy borliqning boshqa sohalari bilan aloqasi doimo siyosat orqali amalga oshadi.
Siyosatda o‘z ifodasini topmaydigan ijtimoiy hodisaning o‘zi yo‘q. Biroq unda birinchi o‘rinda ijtimoiy borliqning eng muhim tomonlari aks etadi. SHuning uchun jamiyat hayoti eng asosiy sohalarining o‘rni va ahamiyatga ko‘ra, iqtisodiyot va siyosat, ular o‘rtasidagi aloqadorlik g‘oyat muhim masala hisoblanadi. Darhaqiqat, iqtisod va siyosatda yuz beradigan voqealar jamiyat a’zolari barchasining manfaatiga dahldordir. Bu voqealar, odatda, o‘z mohiyat-e’tibori bilan xalqlar va mamlakatlarning tarixiy taqdirida hamda kishilar turmushi va tafakkurida yuz beradigan muhim o‘zgarishlarni bildiradi.
Siyosat jamiyatning tez o‘zgaruvchan, doimiy faol tomonidir.
Siyosatning ob’ekti butun jamiyat sohasi hisoblanadi. SHuningdek, jamiyatning istagan sohasi ham o‘rni va paytiga bog‘liq ravishda siyosatning ob’ekti bo‘lishi mumkin. Siyosatning sub’ekti esa jamiyatdagi katta-katta guruhdar bo‘lib, ular diqqat markazida mavjud hokimiyatga nisbatan munosabat yotadi.
Davlat — insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishining mahsuli, xalqlar va millatlar hayotining huquqva qonunga asoslanib tashkil etishning siyosiy shaklidir.
Davlat orqali olib borilgan boshqaruvda ikkita umumiy jihatni ko‘rish mumkin:
— birinchidan, davlat paydo bo‘lishi bilan jamiyat hayotini tashkil etish va uni boshqarishning tarixan barqaror bo‘lgan yangi shakllari qaror topdi. Hokimiyatning vakolatli shakli yuzaga kelib, katta-katta ijtimoiy vazifalarni bajarish uchun keng xalq ommasini safarbar etishning tashkiliy usullari va vositalari ishlab chiqilib, doimo takomillashtirilib borildi. Davlat doirasida aholining ijtimoiy jihatdan farqlanadigan tarkibiy tuzilishi yuz berdiki, natijada, urug‘, qabilachilik aloqalaridan etnik va sinfiy umumiylikka o‘tish ta’minlandi. SHuningdek, davlat mavjudligi tufayli ijtimoiy manfaatni shaxsiy manfaatdan ajratib, uning ahamiyatliligi ta’minlandi, ijtimoiy intizom qaror topib, insonning shaxs sifatida ijtimoiy qiyofasi birinchi o‘ringa chiqdi. Demak, davlatning kelib chiqishi nafaqat tarixiy zaruriyat, balki ijtimoiy taraqqiyot omili ham bo‘ldi;
— ikkinchidan, davlat ibtidoiy jamiyatda mavjud bo‘lgan boshqaruvdagi tamoyillarga barham berdi. Oqibatda, butun jamoaning jamiyat hayotida bevosita ishtiroki, boshqaruvda jismoniy zo‘ravonlik emas, balki jamoa fikri va obro‘si kuchining tan olinishi, iqtisodiy majburlashning yo‘qligi va boshqa ko‘pgina tamoyillar yo‘qolib ketdi.
Davlatchilik rivojlanishi bilan siyosiy boshqaruvning murakkab tartiboti maydonga keladi. Bunda, eng avvalo, jamiyatning siyosiy sohasida yuzaga keladigan siyosiy tashkilotlar turkumi nazarda tutiladi. Masalan, boshqaruvda hokim yoki tobeligiga ko‘ra farqlanadigan ijtimoiy guruxlarning sinfiy tashkiloti — siyosiy partiyalar muhim ahamiyat kasb etadi. Ularda sinflarning ma’lum, odatda faol qismi muayyan g‘oyalar va tamoyillar asosida uyushgan bo‘ladi. Davlat hokimiyatini qo‘lga kiritgan partiya boshqaruvda rahbarlik vazifasini bajaradi.