O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Partiyalarning etukligi demokratiya etukligini ifodalaydi.
Demokratiya (aynan “xalq hokimiyati” demakdir) xalqni hokimiyatning manbai ekanligi bilan bog‘liq bo‘lgan siyosiy-davlat tuzilishining shaklidir.
Davlat hokimiyati tuzilishining boshqa shakllaridan farkli o‘laroq demokratik jamiyatlarda qonunning ustuvorligi, fuqarolarning tengligi, asosiy davlat tashkilotlarining pastdan yuqorigacha saylab qo‘yilishi, saylov yoki referendum (yalpi so‘rov) orqali ko‘pchilikning xohish-irodasini bilish imkoniyatlari ta’minlanadi.
Jamiyatning iqtisodiy va siyosiy hayoti sohalari ma’naviy sohasiz mavjud emas. Unda eng oddiy tuyg‘u, hayajon, tajriba, odatlar va hokazolardan tortib, ijtimoiy ongning barcha darajalari va ko‘rinishlari, bu sohalar hodisalarining mavjudligi bilan taqozolangan tashkilotlar, muassasalar jamlanadi. Bu tashkilotlar orqali jamiyatning ma’naviy hayoti boshqariladi.
Jamiyat hayotining iqtisodiy va siyosiy tomonlari ilgarilama harakatda bo‘lganidek, ma’naviyatdagi o‘zgarishlar natijasida ham alohida guruhlar ajralib chiqib, ma’naviy ishlab chiqarishni amalga oshiradilar. Bular ziyolilardir. Ular xalq yaratgan ma’naviy boyliklarni rivojlantiradilar, unga sayqal beradilar.
Ma’naviyat yaratuvchilari — ziyolilar quldorlik tuzumi davrida aytarli badavlat bo‘lmagan erkin fuqarolardan, o‘rta asrlarda esa bir qismi hukmron tabaqa va mulkdorlardan bo‘lsa, boshqa bir qismi mehnatkash ommaning, shu jumladan kambag‘al tabaqaning ham iqtidorli vakillaridan etishib chiqishgan. Jamiyat rivojlanishining keyingi bosqichlarida ham ma’naviy qadriyatlarga bo‘lgan katta ijtimoiy ehtiyoj tufayli ziyolilar safi tobora keng xalq ommasi vakillari hisobiga to‘lib boradi.
Ma’naviy ishlab chiqarish natijasida, dastavval obrazlar, g‘oyalar, nazariyalar va hokazolar yaratiladi. Ular yordamida esa kishilar o‘rtasidagi ma’naviy aloqalarga erishiladi. Va, nihoyat bu ishlab chiqarish tufayli insonning o‘zi ham ma’naviy mavjudot sifatida o‘sib, takomillashib boradi. Bu erda alohida ta’kidlash lozimki, inson ma’naviyati tabiiy, biologik yo‘l bilan irsiy tarzda avloddan-avlodga o‘tmaydi, balki o‘zaro ijtimoiy-ma’naviy faoliyatda shakllanadi va qaror topadi. Bu soha ishlab chiqarishi, o‘z tarkibiga ko‘ra, voqelikni mifologik, diniy, ahloqiy, ilmiy va estetik ko‘rinishlardagi o‘zlashtirishlardan iboratdir. Voqelikni bunday o‘zlashtirish shu soha ishlab chiqarishini o‘ziga kasb qilgan ziyolilar tomonidan amalga oshiriladi.
Axloqqa nisbatan bu fikrni qo‘llab bo‘lmaydi. Negaki, axloqiy me’yorlarni ziyolilar yaratmaydi. Axloqiylik insonning ajralmas sifati bo‘lib, jamiyatning barcha a’zolari tomonidan ixtiyoriy amalga oshiriladi. Siyosat va xuquq esa o‘ziga xos ravishda ob’ektiv mavjud bo‘lgan davlat hokimiyati va uning hilma-xil muassasalariga munosabat bilan bog‘langan turmush sohalaridir.
Ma’naviy soha qadriyatlari o‘z ahamiyatini uzoq vaqtlar davomida saklaydi. Ma’naviy qadriyatlarni hosil etish hamma vaqt yangilik yaratishdan iborat bo‘lgan. Buni, masalan, san’at sohasi rivojlanishi yaqqol ko‘rsatadi. Buni antik davr haykaltaroshligi yoki badiiy adabiyot misolida ham ko‘rish mumkin. Bu davr ma’naviy qadriyatlari, garchi hozirgi san’at rivojlanishi darajasidan past tursada, lekin o‘zining tarixiy va badiiy qiymatini hozirga qadar yo‘qotmagan.
Akliy mehnat samarasi sifatida ma’naviyat yalpi xarakter kasb etadi. YA’ni, unda o‘tgan avlodlar ma’naviy merosidan foydalanish, uni hozirgi zamon darajasi bilan bog‘lash, rivojlantirish zaruriy shart hisoblanadi.
Insoniyat rivojlanishida intellektual mehnatning ahamiyati tobora oshib borishi bilan ma’naviyat ham katta ahamiyat kasb etaboradi. Bundan esa jamiyat uchun ijodkorlar mehnatining qanchalik zarurligi namoyon bo‘ladi. Intellektual mehnat tobora keng rivojlanib, aholining katta-katta guruhlari va qatlamlarining asosiy mashg‘ulotlariga aylanib boradi. YUksak ma’naviyatlilik jamiyat taraqqiyotining asosiy omiliga aylanadi.
Ma’naviyat sohasi qadriyatlari ishlab chiqilishi, saqlanishi, zarur bo‘lganda qaytadan tiklanishi va tarqalishi uchun maxsus yaratilgan muassasalarga ega bo‘lmoq lozim. Haqiqatan ham, san’atni teatrsiz, muzeysiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ayni vaqtda, bu muassasalar faoliyatida ma’naviylik bilan moddiylik o‘zaro chirmashib ketadi.
Ma’naviyat jamiyatning siyosiy sohasi bilan ham chambarchas bog‘liqdir. To‘g‘ri, ma’naviy hodisalarning barcha sharoitlardagi siyosiy ahamiyati bir xil bo‘lganemas. Ulardan ba’zilari muayyan sharoitda bevosita siyosiy vazifalarni bajarsa, boshqalari bunday imkoniyatga bilvosita ega bo‘ladi.
Ma’naviy ishlab chiqarish har doim ijodiylikka tayanadi. Masalan, rassomlar, yozuvchilar, haykaltaroshlar, olimlar va boshqalarning mehnati avvalboshdan ijodiydir. Ayni vaqtda bu ijodiylik jarayoni uning sohiblariga juda katta zavq bag‘ishlaydi. Haqiqiy ijodkorlarning o‘z hayotiy tamoyillarini har qanday qiyinchiliklarga qaramay o‘zgartirmaganligini shu bilan izohlash mumkin.
Jamiyat hayotining boshqa sohalarida bo‘lganidek ma’naviyatda ham vorislik va o‘zaro aloqadorlik amal qiladi. Bu to‘g‘rida Nobel mukofoti laureati belgiyalik olim N. Prigojin va I. Stengers asarlaridan birida keltirilgan quyidagi fikr xarakterlidir: “bitta odam o‘z mehnatining samarasi bilan hamma vaqt ham boy bo‘lolmasligi, aksincha, bir qancha odamlar mehnati samarasi bir odam qo‘lida to‘planishi uning nihoyatda boyib ketishiga olib kelganidek, har qanday bilim to‘laqonli bo‘lishi uchun minglab odamlar tajribasini umumlashtirish lozim bo‘ladi”.
Jamiyat hayotining barcha sohalarida ma’naviy munosabatlar muhim o‘rin tutadi. Bu ongning barcha jihatlari, ma’naviy faoliyat va mavjud g‘oyalar, qarashlar bilan bog‘liq insoniylik munosabatlardir. Boshqa har qanday ijtimoiy munosabatlar kabi bu munosabatlar, birinchi navbatda, ta’lim-tarbiya va kishilarning o‘zaro har biriga ta’sir etadigan barcha aloqalarda namoyon bo‘ladi. SHu bilan birga, ma’naviy munosabatlar mazmuni va mavjudligiga ko‘ra, bir-biridan farq ham qiladi. Masalan, ulardan ba’zilari faqat ongda sub’ektiv tarzda mavjud bo‘lsa, boshqalari esa ongdan tashqarida, kishilar o‘rtasidagi munosabatlarda sub’ektiv, ob’ektiv shaklda mavjud bo‘ladi.
Munosabatlarning bu turini ifodalaydigan jihatlar ichida kishilarning o‘zaro ma’naviy aloqalarini alohida ko‘rsatish lozim. Bu aloqalarda, dastavval, kishilik hayotining barcha sohalariga tegishli turli tuman axborotlar almashinadi. Muhimi shundaki, bu aloqalar moddiy vositalar (matbuot, radio, televidenie va boshqalar) yordamida amalga oshiriladi.
Kishilarning o‘zaro ma’naviy aloqalarida keng ko‘lamli ijtimoiy ahamiyatga molik bo‘lgan umumiylik — jamoatchilik fikridir.
Ma’naviy aloqalar kishilar ma’naviy holati namoyon bo‘lishining usuli sifatida ijtimoiy faollikni ifodalaydi. Albatta, faollik jamiyatning iqtisodiy va siyosiy sohalarida ham o‘ziga xos ravishda namoyon bo‘ladi. Lekin bunda ijtimoiy, ma’naviy sohalarning o‘zaro taqozolanganligi taraqqiyotning zarur shartlaridandir.
Ijtimoiy hayotning ma’naviyat sohasi tarkibida ijtimoiy ong, unda esa mafkura muhim o‘ringa ega. Mafkura o‘z tabiatiga ko‘ra onglilik jarayoniga muayyan yo‘nalish beradi. Buning ta’sirida dunyoqarash, e’tiqod, estetik me’yorlar va hokazolar shakllanadn. Ma’naviyatda alohida mavqega ega bo‘lgan tarmoq - bu fandir.
Jamiyat hayotining hamma sohalari har doim o‘zaro aloqada bo‘lib, ijtimoiy yaxlitlikni tashkil etadi. Bu yaxlitlyk doirasida ularning har biri nisbiy mustaqillikka egadir. Bu ularning o‘zgarishi o‘zaro mos kelmasligida, har birining o‘ziga xos ichki mantiqiy birligida va o‘zaro bir-biriga ta’sir eta olishida ko‘zga ko‘rinadi.