O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a b. N. Sirliyev a. A. Beknazarov

9-ma’ruza 
MUOMALA QONUNIYATLARI VA IJTIMOIY IDROK 
1. «Muomala» tushunchasi va uning turlari. 
2. Insonlarning bir-birlarini tushunishlari va idrok etish mexa-
nizmlari. 
3. Huquqni muhofaza qilish faoliyatida kasbiy muloqot va psixo-
logik aloqa o‘rnatish.
 
1. «Muomala» tushunchasi va uning turlari 
Psixologiya nisbatan navqiron, lekin juda tez rivojlanib borayot-
gan istiqbolli fandir. Bu fanning rivojlanishiga, avvalo, ijtimoiy hayot 
va amaliyotning o‘sib borayotgan ehtiyojlari, ya’ni jamiyatda bo‘la-
yotgan ijtimoiy hodisalarni ijtimoiy-psixologik jihatdan o‘rganib, tu-
shuntirib berish zarurati turtki bo‘lyapti. Ijtimoiy jihatdan katta ahami-
yatga ega insonning o‘zini atroflicha o‘rganishga bo‘lgan talabning 
ortib borishi ham sabab bo‘lmoqda. 
Psixologiya fani uchun eng murakkab muammolar qatoriga uning 
asosiy kategoriyalari bo‘lmish shaxs, muomala, motivatsiya, faoliyat, 
ong tavsifi, ularning takomillashuv bosqichlari, xususiyatlari, aks 
ettirish imkoniyatlari, hukm surish qonuniyatlari va mexanizmlari 
bo‘yicha aniq, mezoniy, tatbiqiy fikrlarni bildirish masalalari va 
vazifalari kiradi. 
Huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining kasbiy muloqot 
jarayonlari etnopsixologik xususiyatlarga bog‘liq holda shakllanib bo-
radi. O‘zbeklarning tarixiy shakllangan an’analari, muayyan urf-odat-
lari, ma’lum udumlari, shaxslararo munosabati, muloqot maromi va 
fikrlash xususiyati boshqa xalqlarnikidan sezilarli darajada tafovutla-
nadi. 
O‘zbeklarning milliy xususiyati ulardagi fazilatlarning o‘ziga xos 
jihatlar majmuasidan iborat. Milliy xususiyat o‘z ichiga irodaviy sifat-
larni (mustaqillik, chidamlilik, prinsipiallik, o‘zini tuta bilish, bar-
doshlilik, qat’iylik, matonatlilik singari) va axloqiy xislatlar (madani-
yatlilik, xushmuomalalik, poklik, intizomlilik, samimiylik, haqqoniy-
lik, insonparvarlik va boshqalar)ni qamrab oladi. Shuningdek, inson-
 
124

---

 
larga nisbatan munosabatlarni va odamlarning o‘ziga nisbatan muno-
sabatni o‘zida ifodalaydi.  
Yuridik psixologiya fani turli guruhlar, jamoalar, har xil uyushgan 
va uyushmagan kishilarning o‘zaro ijtimoiy munosabatlarga kirishishi 
natijasida ular ongida vujudga keladigan ruhiy hodisalarni o‘rganadi. 
Shuningdek, shaxslararo munosabatlarning turli shakllari va uning 
qonuniyatlarini o‘rganadigan fandir. 
Ma’ruzaning maqsadi huquqni muhofaza qilish organlarining xo-
dimlariga o‘zlarining faoliyatida uchraydigan muloqot turlari bilan ta-
nishtirish, aholi bilan bo‘ladigan muloqotda ularning talab va istaklari-
ni hisobga olgan holda muloqotga kirishish yo‘llarini o‘rgatishdan 
iborat. Vazifasi esa muloqotning turlariga tavsif berish va mohiyatini 
ochib berishdan iboratdir. 
Ushbu ma’ruzadan ko‘zlangan maqsad, huquqni muhofaza qilish 
organlari faoliyatidagi kasbiy muloqot va ijtimoiy idrokning alohida 
tarkibiy qismlari bilan yaqindan tanishib chiqish hisoblanadi. Bundan 
tashqari, muloqotning qonuniyatlari, mexanizmlari, turlarini o‘rganish 
va psixologik jihatdan tahlil qilishdan iboratdir. 
Muloqot ijtimoiy-psixologik hodisa bo‘lib, uning o‘z o‘rni va aha-
miyati mavjud. Muloqot odamlar o‘rtasida birgalikdagi faoliyat eh-
tiyojlaridan kelib chiqadigan bog‘lanishlar rivojlanishining ko‘p 
qirrali jarayonidir. Muloqot birgalikda faoliyat ko‘rsatuvchilar o‘rta-
sida axborot ayriboshlanishini o‘z ichiga oladi. Shaxslar munosobat-
ga kirishar ekan, eng muhim vositalardan biri bo‘lgan tilga murojaat 
qiladilar. Muloqotning ikkinchi jihati munosobatga kirishuvchilarning 
o‘zaro birgalikdagi harakati nutq jarayonida faqat so‘zlar bilan emas,