O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akadem I ya
Download 1.37 Mb. Pdf ko'rish
|
da04d134979737f69d2d940650125ae3 Davlat huquq tarixi
HUDUDIDA DAVLAT VA HUQUQ
1-§. XX asr boshlarida O‘rta Osiyo hududida davlat va huquq Chor Rossiyasida 1917-yilda yuz bergan fevral inqilobi va oktabr davlat to‘ntarishlari yangi hokimiyatni vujudga keltirdi. Oktabr oyida sotsialistik to‘ntarishning amalga oshirilishi va sovetlar hokimiyatining o‘rnatilishi chekka o‘lkalardagi norozilik harakatlarining yanada kuchayishiga sabab bo‘ldi. Inqilobdan so‘ng Turkistonda hokimiyatga da’vogarlik qilganlarni uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) Rossiya muvaqqat hukumatining Turkistondagi siyosiy vakili; 2) inqilobdan so‘ng tashkil etilgan milliy-siyosiy kuchlar («Sho‘roi-islomiya» va boshq.); 3) o‘lka Sovetiga birlashgan barqaror bo‘lmagan boshqa kuchlar. Bu vaziyatda, bir tomondan, milliy tashkilotlarning mavqei kuchli bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ular hali bolsheviklar kabi yo‘lboshchilik darajasiga ko‘tarila olmagan edi. Shunga qaramasdan, ular hokimiyat tizimida o‘zlarining ma’lum o‘rinlari bo‘lishiga da’vogarlik qilardi. Lekin, butun hokimiyatni qo‘lga olishga botina olmaganlar. Shuni ta’kidlash lozimki, Muvaqqat hukumat va uning Turkistondagi qo‘mitasi aholi o‘rtasida muayyan obro‘ orttirishga erishdi. «Markaziy Sho‘roi Islomiya» tashabbusi bilan 1917-yilning 26-noyabrida Turkiston o‘lkasi musulmonlarining IV qurultoyi Qo‘qon shahrida o‘z ishini boshladi. Unda Turkiston o‘lkasining barcha mintaqalaridan va turli tashkilotlardan jamiyatning alohida tabaqalari manfaatlarini, irodasini aks ettiruvchi turli millatlar vakillari qatnashdilar. Sho‘roi islomiya, Sho‘roi ulamo, Musulmon harbiylari kengashi, O‘lka yahudiylari, Buxoro yahudiylar jamiyati va boshqalar shular jumlasi- dandir. Delegatlar kelishib bo‘lajak davlatni «Turkiston muxtoriyati» deb atashga qaror qildilar. Butun o‘lka Ta’sis majlisida uzil-kesil davlat tashkil etilishi ta’kidlanib, Muvaqqat kengash tuzildi. Qurultoy tomonidan ishlab chiqilgan rezolyutsiyada Turkiston o‘lkasida yashovchi barcha millatlarning o‘z taqdirini o‘zi hal qilish huquqi belgilanib, Turkiston – Rossiya federativ-demokratik respublikasi tarkibidagi hududiy-muxtor Respublika deb e’lon qilindi. Turkiston Ta’sis majlisiga Turkiston muxtoriyati shaklini belgilash huquqi berildi. O‘lkani boshqarish va uning tuzilishi bo‘yicha quyidagilar taklif etildi: 1) 240 Muxtoriyatning Oliy organi – Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi; 2) Ta’sis majlisiga saylovning o‘ziga xos (proporsional) alohida tizimini yo‘lga qo‘yish; 3) Muxtoriyatning oliy organlariga Rossiya vakillari va aksincha, Rossiya oliy organlariga muxtoriyat vakillaridan kiritish hamda Turkiston Muxtoriyati qonunlari Rossiya Federatsiyasi qonunlari hamda shariat normalari asosida qabul qilinishi taklif etilgan; 4) Turkiston Muxtoriyati o‘zining qurolli kuchlari, militsiyasi, prokuraturasiga ega bo‘lishi, qarshi tashqi tajovuz sodir bo‘lgan taqdirda o‘z o‘zidan Rossiya harbiy qo‘mondonligi ixtiyoriga o‘tish va boshq. Xalq komissarlari sovetining butun hokimiyatini Turkiston muvaqqat hukumati qo‘liga to‘laligicha topshirish talabi o‘lkada yakka hokimiyat o‘rnatmoqchi bo‘lgan bolsheviklarni jiddiy sarosimaga solib qo‘ydi. Shu boisdan ular Turkiston muxtoriyatini yo‘q qilish maqsadida harbiy tajovuzni ishga solishga qaror qildi. O‘zbek xalqining mustaqillik uchun kurash tarixida 1918-yildan 1930-yillarning boshlarigacha davom etgan milliy ozodlik harakati alohida o‘rin tutadi. Mazkur harakat jarayonida qator hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, bular orasida 1922-yilning 15–20 aprelida milliy-ozodlik harakati vakillari ishtirokida Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan Turkiston musulmonlarining II qurultoyi tomonidan tasdiqlangan 36 moddadan iborat bo‘lajak mustaqil Turkiston Respublikasining vaqtinchalik Konstitutsiyasi – Nizomnoma katta e’tiborga molikdir. Undagi bosh masala – bu o‘lkada bolsheviklar hukmronligiga barham berilganidan so‘ng mustaqil Turk Islom Respublikasini tashkil qilish bo‘lgan. Nizomnomaning umumiy mazmunidan kelib chiqib shuni qayd etish joizki, bu davlat boshqaruv shakliga ko‘ra prezidentlik, davlat tuzilish shakli bo‘yicha unitar, siyosiy rejim nuqtai nazaridan demokratik respublika bo‘lishi kerak edi. Mafkura sohasida esa bu respublikada islom dini hukmronlik mavqeini egallashi ko‘zda tutilgan (shu davrdagi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra Turkiston aholisining 95 foizini musulmonlar tashkil qilgan). Diniy tolerantlik aks ettirilgan. Nizomnomada Turkistonda yashovchi barcha xalqlarning nufuzi, dini va mazhabidan qat’i nazar ularning milliy va diniy urf-odatlari, marosimlari, an’analarini amalga oshirish va ularga rioya qilish, milliy madaniyatini rivojlantirish, o‘z ona tilida bilim olishi uchun sharoit yaratilishi ko‘rsatilgan. Shuningdek, unda 15 kishidan iborat Muvaqqat hukumat – Vazirlar Mahkamasini tashkil qilishga e’tibor berilgan. Hukumatga qurultoy tomonidan saylanadigan prezident boshchilik qilishi belgilangan. Qurultoy tomonidan prezident, vitse-prezident va davlat 241 kotibidan iborat tarkibda ijroiya qo‘mitasi tashkil qilinishi ham mustahkamlangan. Namangan, Andijon, Marg‘ilon, Qo‘qon va O‘sh okruglarining harbiy komissarlarini, mudofaa, ichki ishlar, tashqi ishlar, pochta va telegraf, adliya, madaniyat, moliya, transport vazirlarining tayinlanishi ko‘rsatilgan. Yuqorida ko‘rsatilgan ushbu davlat organlari va mansabdor shaxslar o‘z faoliyatini Turkistonda bolsheviklar hukmronligiga barham berilgandan so‘ng chaqiriladigan navbatdagi qurultoygacha amalga oshirishlari ko‘zda tutiladi. Nizomnomada qayd qilinishicha, navbatdagi qurultoy vakillari 18 yoshga to‘lgan fuqarolar tomonidan demokratik saylovlar asosida saylanadi. Vakillarning umumiy soni 5000 ta bo‘lib, Turkistonda istiqo- mat qiluvchi barcha xalqlarning vakillari ularning soniga mutanosib holda saylanishi kerak. Qurultoy muvaqqat hukumat tomonidan chiqarilgan hujjatlarni, hukumat a’zolarini va boshqa mansabdor shaxslarni uzil-kesil tasdiqlaydi, yerdan foydalanish va boshqa respublika hayoti bilan bog‘liq muhim masalalarni muhokama qiladi va hal etadi. Yuqorida bayon qilinganlardan shu narsa ayon bo‘ladiki, ushbu Nizomnoma o‘lkadagi milliy-ozodlik kurashi tarixida qabul qilingan muhim hujjatlardan biri bo‘lib, unda kelajakda tashkil etilishi lozim bo‘lgan Mustaqil Turkiston Respublikasining siyosiy, madaniy, iqtisodiy va huquqiy hayotining asosiy qoidalari o‘z aksini topgan. Jamiyatni demokratik asosda qayta qurishning asosiy yo‘nalishlari ko‘rsatib berilgan. Kun tartibidagi vazifalar o‘lka xalqlari ko‘pchiligining o‘sha davrdagi xohish-istagiga, jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlariga mos kelgan. Download 1.37 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling