O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

8-TEMA. O'ZBEKISTONDA PUQARALIQ JA’MIYETIN PAYDA ETIWDIN’ ILMIY-METODOLOGIK, TEORIYALIQ TIYKARLARI

Joba:

1.Modernizaciya túsiniginiń mánisi, teoriyalıq - metodologik tiykarları hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwındaǵı áhmiyeti

2. Siyasiy modernizaciya mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń jetekshi deregi sıpatında

3. Demokratiyalıq reformalardı tereńlestiriw - puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń hám mámleketti modernizaciyalaw faktorı

4. Modernizaciya túsiniginiń mánisi, teoriyalıq - metodologik tiykarları hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwındaǵı áhmiyeti.

Dúnyada júz berip atırǵan tendensiyalar sonnan dárek berediki áyne óz jámiyetinde jańalanishlar hám modernizaciya processlerin evolyusion tárzde ámelge asıra alǵan mámleketlerde siyasiy, sociallıq, ekonomikalıq, materiallıq hám pán-texnologiya tarawlarıda intensiv rawajlanıw júz bergen. Bul orında atap ótiw kerek modernizaciya processleriniń teoriyalıq tiykarlarınń payda bolıwı hám rawajlanıwı da áyne dúnya mámleketleri aldında turǵan ústin turatuǵın mashqalalardi sheshiw, zaman mútajliklerinen kelip shıǵıp jańarıw maqsetleri jayinde júz berdi.Atap ótiw kerek, etimologiyalıq tárepten modernizaciya termini orta ásirlerdegi latınsha, modo (házirdiń ózinde, házirgi waqıtta, keleside sıyaqlı mánislerdi ańlatadı), sózine barıp taqaladı. Keyinirek odan modern, modernizer sózleri kelip shıqtı. Modern (fransuzcha moderne) jańa, zamanagóy degen mánislerdi ańlatadı. Usı sózden kelip shıqqan modernize (fransuzcha - moderniser) sózi jetilistiriw, jańarıw, zamanagóy talaplardan kelip shıǵıp ózgertiw degen mánislerdi ańlatadı. XX ásir ortalarına kelip “civilizatsiyalasqan jámiyet” mánisin ańlatıwshı modernity túsinigi qáliplesti.Modernizaciya haqqındaǵı dáslepki konseptual ideyalar atap aytqanda, XX ásirdiń 50-60 jıllarına kelip talay tolıq dárejede qálipleskenligi dereklerden belgili bolıp tabıladı. Olarǵa kóre modernizaciya haqqındaǵı teoriyaler óz rawajlanıwında dáslep, 1950-1960, 1960 -1970, 19801990 jıllardan ibarat úsh za’ru’rli basqıshnı basıp ótken bolıp tabıladı.XIX va XX ásir baslarıda iskerlik júrgizgen batıs ilimpazlarınan M. Veber, F. Tennis, E. Dyurkgeym sıyaqlılardıń ideyaları modernizaciya teoriyasınıń rawajlanıwı ushın za’ru’rli dúmpish bolıp xızmet etdi. Siyasiy modernizaciya haqqındaǵı qarawlar rawajlanıwında G. Almond hám D. Pauellning 1966 jılda baspa etilgen “Salıstırıwiy politologiya, Rawajlanıw konsepsiyasi noqatı názeriden jantasıw” asari, D. Apterning 1965 jılda baspa etilgen “Modernizaciya siyasatı” atlı asari, S. Lipsedning 1960 jılda baspa etilgen “Siyasiy adam”, L. Payning 1966 -jılda baspa bolǵan “Siyasiy rawajlanıw aspektlari, analiziy izertlew” atlı asari, D. Rastouning 1967 jılda baspa etilgen “Milletler dúnyası” atlı asari, SH. Eyzenshtadtning 1966 jılda baspa etilgen “Modernizaciyalashuv: narazılıq hám ózgerisler” atlı asari, S. Xantingtonning 1968-jılda baspa bolǵan “Ózgersip atırǵan jámiyetlerdegi siyasiy tártipot” atlı shıǵarmasında bildirilgen ideyalar za’ru’rli rol o'ynadi.Ekenin aytıw kerek, “Modernizaciya teoriyaleri rawajlandiriwdiń dáslepki basqıshında universializmga tiykarlanǵan metodologik jantasıwlar ústin turatuǵınlıq etken edi. Oǵan kóre dúnyadaǵı barlıq xalıqlardıń rawajlanıwı birdey jóneliste júz beredi, universal basqıshlardı basıp ótedi hám bunda bir- birine uqsaw, logikaan jaqın bolǵan nizamlıqlar ámel etedi dep esaplandi. Usı qarawlarǵa qaray modernizaciya jámiyet sociallıq-siyasiy turmısı tómendegi ózgerislerdi óz basıdan keshiradi: Ápiwayı sotsial strukturadan quramalı sistemaǵa ótiledi;

1. 
   Sociallıq integratsiyalashuv ekonomikalıq mánis kásip etedi;-
   
2. 
   Etatizmdan bazar munasábetlerine ótiw júz beredi;-
   
3. 
   Insan tábiyattıń bir bo'lagi ekenligi jaǵdayıdan dóretiwshi - jańa ashılıwshı jaǵdayıǵa ótedi
   

Adamlar sanasında plyuralistik qarawlar júz beredi;

4. 
   Totalitarizm hám aftoritarizmdan demokratiyaǵa ótiw júz beredi;” Modernizaciya hádiysesiniń iri teoretiklerinen biri SH. Eyzenshtadt modernizaciya hádiysesiniń ayriqsha ayrıqshalıqın tariypler eken “Modernizaciya bul dástúriy agrar jámiyetten zamanagóy industrial hám odan keyin postindustrial jámiyetke ótiw bolıp tabıladı” dep aytıp ótken edi.SH. Eyzenshtadt hámde D. Rostou sıyaqlı ilimpazlar óz ideyalarıda sociallıq-ekonomikalıq modernizaciya túrleriniń tómendegi táreplerin belgilep ótken edi.
   
5. 
   Industriallashuv dáwirine shekem bolǵan modernizaciyalashuv;-
   
6. 
   Dáslepki industriallashuv dáwiridegi modernizaciyalashuv;-
   
7. 
   Keyingi dáwirlerdegi industriallashuvga tán modernizaciya;-
   

Postindustriallashuv dáwiridegi modernizaciya

Aytıp ótiw kerek modernizaciya paradigmasi sheńberinde dúnya ilimpazları tárepinen hár qıylı teoriyalıq metodologik modeller da usınıs qılınǵan edir. Atap aytqanda, “Ol. Rostou, A. Organskiy, D. Lerner, S. Blek sıyaqlı qániygeilar tárepinen modernizaciya processleriniń mazmunın anıqlama beriw ushın “linear (birden-bir baǵdardaǵı model” ideyası ilgeri jıljıtıladı. Oǵan kóre modernizaciyaǵa salıstırǵanda keyin basıp qaytmas hám progressiv hádiyse sıpatında yondashiladi. Usı model mánisine tiykarınan modernizaciya insan sana-sezimine jáne turpayınıń barlıq táreplerinde ózgerislerge sebep boladı.Batıs alımı M. Leviy tárepinen partsial (bólekan) modernizaciyalashuv modeli usınıs etildi. Oǵan kóre modernizaciya “salıstırǵanda modernizaciya bolmaǵan” jámiyetten, “salıstırǵanda modernizaciya bolǵan” jámiyetke uzaq dáwir dawamında ótiwden ibarat esaplanadi.P. SHtomp, R. Robertson, Ol. Bek, K. Myuller, V. Sapf, A. Turen, S. Xantington sıyaqlı ilimpazlar modernizaciyanıń kóp jónelisli modeldi tiykarlab berdiler. Usı model avtorları modernizaciya processlerin tek ǵana Batısqa tán bolǵan institutlarǵa hám qádiriyatlarǵa umtılıw dep túsinbew kerek, kerisinshe modernizaciyanıń hár bir jámiyetke tán bolǵan ayriqsha baǵdarları da ámeldegi bolıwı múmkin bolıp tabıladı degen qarawlardı ilgeri surdilar”.Modernizaciya hádiysesi quramında siyasiy modernizaciya (inglizcha modernization) bólek za’ru’rli orın iyeleydi. Siyasiy modernizaciya óz mánisine kóre jámiyette zamanagóy siyasiy institutlar hám siyasiyamaliyotni sonıń menen birge, zamanagóy siyasiy sistemanı qáliplesiwi hám rawajlanıwını ańlatadı.Siyasiy modernizaciya jámiyet siyasiy sistemasınıń zaman talapları hám mútajliklerinen kelip shıǵıwshı jaǵdayǵa salıstırǵanda uqıpın rawajlanıwı hám dáwir múddáhásiga kelisiwin da ańlatadı. Usı waqıtta siyasiy modernizaciya mámleketlik hám jámiyet ortasındaǵı munasábetlerdi zamanagóylashtirish, demokratiyalıq tiykarların kúsheytiw hám puqaralıq jámiyeti rawajlanıwı ushın maqul túsetuǵın siyasiy mexanizmlardı payda etiw maqsetlerin óz ishine óz ishine aladı.Atap ótiw kerek Batıs ilimpazlarınan G. Almond, S. Verba, L. Shemirshek, S. Xantington, D. Darindorf, R. Dal sıyaqlılar siyasiy modernizaciya teoriyasınıń iri wákilleri esaplanadılar.Siyasiy modernizaciyanıń XX ásir ekinshi yarımıǵa kelip qáliplesken konservativ hám liberal baǵdarları, olar ortasındaǵı ayırım parqlarǵa qaramastan, siyasiy modernizaciya zamirida siyasiy turaqlılıq hám jámiyettiń izbe-iz demokratlashuv awhali jatıwını tán alıw etip ótkenler.Atap aytqanda, S. Xantington siyasiy modernizaciya jámiyet siyasiy institutlarınń, jámiyettegi sociallıq oylawdıń demokratlashuvidan ibarat esaplanadi dep esaplaydı. Onıń juwmaqlarına kóre “mámleket ómirinń basqa tarawlarıda, mısalı, sociallıq, ekonomikalıq, pán, mádeniyat, tálim baǵdarlarıda bolatuǵın modernizaciya processleri da oxir aqıbette jámiyet demokratlashuviga alıp keledi ”.S. Xantington siyasiy modernizaciya processinde, siyasiy turaqlılıq jaǵdayınıń asa za’ru’rli áhmiyetke ıyelewin tán alıw etip ótedi. Onıń pikricha, “siyasiy turaqlılıqtı saqlap qalıw jámiyette ekonomikalıq rawajlanıw pátine, dáramatlardıń ádalatlı bóliwleniwine siyasiy múmkinshilikler rezerviniń bar ekenligine, siyasiy partiyalar iskerligi natiyjeliligine kóp tárepten baylanıslı boladı”.R. Dal, G. Almond sıyaqlı ilimpazlar siyasiy modernizaciya mánisin ashıq demokratiyalıq siyasiy sistemanıń qáliplesiwiden ibarat process sıpatında aytganlar jáne bul processda xalıq siyasiy qatnasıwınıń aktivliginiń rawajlanıwı siyasiy modernizaciyanıń rawajlanıw tiykarın skólkemlestiredi, dep esaplaganlar.R. Dal tárepinen ilgeri surilgan siyasiy modernizaciya konsepsiyasiga kóre “siyasiy modernizaciya processlerinde demokratiyanıń ayriqsha forması bolǵan poliarxiya - keń xalıq ommasini siyasiy qatnasıwın joqarı dárejede támiyinley alıwshı siyasiy sistema etakchi orın tutadı”.Siyasiy modernizaciyanıń liberal baǵdarı wákilleri jámiyet demokratlashuvining tereńlesip barıwı hádiysesin modernizaciyanıń ústin turatuǵın hasası dep esaplar ekenler bul orında usı procesń tómendegi universal strukturalıq bólimlerin bayanlaıp ótkenler:- differensiyalashgan siyasiy sistemanıń dúziliwi;- zamonaviy suverenli mámleketlikti dúziliwi;- nizamchilikni hám nızam ústinligin ámelge asırıwda mámlekettiń rolin oshrilishi;- jamiyat siyasiy turmısında puqaralar siyasiy qatnasıwı hám aktivligin yuksaltirilishi;- siyosiy modernizaciyaǵa xızmet etiwshi siyasiy elita wákilleri iskerliginiń kúshaytirilishi.“Qániyge ilimpazlar siyasiy modernizaciyanıń tómendegi túrlerin ajıratıp kórsetkenler:- endogen túri (oǵan kóre siyasiy modernizaciya zinhar jámiyettiń óz siyasiy-sociallıq ámeliyatınan kelip shıǵıp ótkeriledi);- endogen - ekzogen túri (oǵan kóre siyasiy modernizaciya jámiyettiń óz tiykarları hámde taǵı basqa mámleketler tájiriybelerinen paydalanılǵan halda ámelge asırıladı);- ekzogen túri (oǵan kóre siyasiy modernizaciya jámiyettiń óz siyasiy-sociallıq tiykarlarına emes bálki basqalardıń tájiriybesine tayanǵan halda ótkeriliwi múmkin)”.Modernizaciya názeryasi hám ámeliyatı haqqındaǵı ideyalar hám kóz-qaraslardan mánisinen kelip shıǵıp atap ótiw kerek, puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám mámleketler turmısınan oyıq orın iyelewi ushın siyasiy modernizaciya sheshiwshi áhmiyetke iye esaplanadı. Zero, áyne modernizaciya processleri sebepli puqaralıq jámiyeti tiykarları, institutların proporcional túrde payda etiw ushın real múmkinshilikler jaratıladı.

2. Siyasiy modernizaciya mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń etakchideregi sıpatında

Mámleketimizdiń siyasiy rawajlanıw strategiyasında demokratiyalıq kriteryalar tiykarında izbe-izlik menen modernizaciya processlerin ámelge arttırıp barıw za’ru’rli orın iyeleydi. Demokratiyalıq puqaralıq jámiyetin basqıshpa-basqısh qáliplestiriwden ibarat ullıvor maqsetler jurtımız siyasiy-sociallıq ómirinń barlıq iskerlik tarawıların modernizaciyalawdıń etakchi maqseti esaplanadı. Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan siyasiy modernizaciya processleri óz mánisine kóre birotala jurtımızda xalqımız ushın azat hám obod erkin hám jetkilikli turmısdı jaratıwdıń kepillikli baǵdarı bolǵan, zamanagóy puqaralıq jámiyetin qarar taptırıwǵa qaratildi. Barlıq túrdegi túpkilikli ózgerisler mazmunan jańalanıw hám zamanagóylashtirish siyasatınıń máplerine maslastıirildi.Bul orında atap ótiw kerek, watanımız ǵárezsizligin jáne de bekkemlew, jámiyetimiz ómirinń barlıq tarawlarını demokratiyalastırıw hám jańarıw modernizaciya processleriniń tiykarǵı o'zagini tashkil etdi.Siyasiy modernizaciya processleriniń dáslepki birinshi basqıshında mámleketimizde mámleketlik basqarıwı sistemasın zamanagóy demokratiya talapları tiykarında reformalaw jáne onıń nátiyjeli islewin jáne de kúsheytiw boyınsha za’ru’rli siyasiy huqıqıy ilajlar ámelge asırıldı. Usı processler sheńberinde jámiyetimizde demokratiyalastırıw processlerin tereńlestiriw ushın institutsional tiykarlardı jetilistiriw, shólkemlesken siyasiy strukturalar iskerligin soǵan uyqas mazmun mánis menen toltırıw máselelerine etakchi áhmiyet qaratildi. Eski basqarıw buyrıqpazlıq sistemasına toqtatıw berildi. Húkimetlerdiń bóliwleniwi tiykarında milliy mámleketlikshilik negizi qurıldı. Bunda mámleketlik modernizaciya processleriniń bas baslamashıları rolin atqarıp keldi.Bul orında atap ótiw kerekki, Birinshi Prezidentimiz tárepinen ilgeri surilgan usı ullıvor ideyalar tiykarında mámleketimizde puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń etakchi siyasiy hasası bolǵan nızamshılıq hákimiyat parlamentining huqıqıy-institutsional tiykarları hám iskerlik rejimin jáne de liberallashtirish processleri turaqlıqadamlik menen ámelge asırila baslandı.Ekenin aytıw kerek, mámleketimizde parlament reformalarınıń dáslepki basqıshları úsh dáwirdi óz ishine aladı.

Birishi dáwir: 1991-1994 jıllar,

ekinshi dáwir: 1995-2004 jıllar hám

úshinshi dáwir: 2005 jıldan házirgi payıtqa deyin bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Usı dáwirler dawamında ámelge asırılǵan parlament túpkilikli ózgerisleri jurtımızda júz berip atırǵan siyasiy modernizaciya processleriniń etakchi baǵdarını quradı.Birinshi dáwir bolǵan 1991-1994 jıllar dawamında Joqarı Keńes mámleketlik basqarıwdıń zinhar jańa shólkemlerin shólkemlestiriwdiń, sociallıq jóneltirilgen bazar ekonomikasına tiykarlanǵan ádalatlı demokratiyalıq jámiyet qurıwdıń huqıqıy negizi bolǵan Ózbekstan Respublikası Konstituciyasin qabılladı. Parlament jas mámlekettiń suverenitetti bekkemlewge qaratılǵan “Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik ǵárezsizligi tiykarları tuwrısında”gi, Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik gerbine tuwrısında”gi, “Ózbekstan Respublikasınıń Mámleketlik maqtaw qosıǵı tuwrısında”gi, Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqında”gi, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi hám basqa bir qatar nızamlardı qabılladı.Ekinshi dáwir bolǵan 1995-2004 jıllar dawamında Joqarǵı Keńes ornına Ózbekstan Respublikasınıń bir palatali parlamenti - Oliy Majlis formalantirildi, Birinshi shaqiriq (1995-1999 jıllar) Oliy Majlis quramında Ózbekstan Xalıq-demokratiyalıq partiyasınan kórsetilgen 69 dana, “Ádalat” sotsial-demokratiyalıq partiyasınan 47, “Watan rawajlanıwı” partiyasınan 14 hám “Milliy tiklanish” demokratiyalıq partiyasınan kórsetilgen 7 dana deputat bolıp, deputatlardıń qalǵan bólegin húkimet wákillik shólkemlerinen kórsetilgen shaxslar tashkil etdi.Úshinshi dáwirde: Milliy parlamentarizm rawaj tappaqtasınıń úshinshi dáwiri Oliy Majlis Nızamshılıq palatası hám Senatining 2005 jıl 28 yanvardaǵı qospa májilisinden baslanıp, bunda jańa eki palatali Oliy Majlis deputatları hám senatorlari ámelde óz jumıslarına kirdilerlar.Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisınıń Nızamshılıq palatası mámleketti reformalaw hám modernizaciyalawdıń mámleketimiz baslıǵı tárepinen alǵa surilgan ústin turatuǵın baǵdarları hámde anıq maqsetli wazıypaları tiykarında islep shıǵılǵan - 2005-2009 jıllarǵa mólsherlengen nızamshılıq iskerligi programmasın qabılladı.Eki palatali parlament tashkil etilgach, Ózbekstan Respublikasında nızam shıǵarıwshı húkimet óz rawajlanıwında jańa tekshege kóterildi. Eń tiykarǵısı, eger nızamshılıq procesi talay quramalılasqan bolsa-de, qabıl etilgen nızamlardıń sapası sezilerli dárejede asdı. Nızamlardı qabıllawda siyasiy partiyalardıń roli kúshaydi. Nızam proektlarini partiyalardıń fraksiyalarida aldınan kórip shıǵıw, Nızamshılıq palatası jalpı jıynalıslarında huqıqıy hújjetler proektlarini talqılawda olardıń pikirlerin álbette esitiw ámeliyatı qáliplesti.Bul dáwir dawamında demokratiyalıq parlamentarizm mádeniyatın bunnan bılaylıq da rawajlandırıwdıń ushın sharayatlar jaratıldı, professional deputatlar, parlamentda xızmet etiwshiyuksak maman xızmetkerler etiwib shıqtı, nızam dóretiwshiligi deputatlar jumısınń bas baǵdarınaaylandı. Atap ótiw kerek, áyne mine sol baǵdardaǵı túpkilikli ózgerisler mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan siyasiy modernizaciyanıń etakchi mánisin quradı.SHu sebepli da, Ózbekstanda eki palatali parlamentni qáliplestiriw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan reformalardı jámiyet ómirinń barlıq tarawlarını erkinlestiriw siyasatınıń logikalıq dawamı hám demokratiyalıq rawajlanıwdıń jańa basqıshı sıpatında bahalaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.SHu orında tábiy soraw tuwıladı. Ne ushın parlament túpkilikli ózgerisleri mámleketimizde siyasiy reformalardıń tiykarǵı buwınına aylandı? Birinshiden, parlamentning nızamshılıq wazıypası shaxs, jámiyet hám mámleketlik iskerligin huqıqıy tárepten tártipke salıw imkaniyatın beredi. Ekinshiden, parlament mámleketlik hákimiyat institutları sistemasında saylab qoyılatuǵın tiykarǵı wákillik organı esaplanadi. Bul bolsa onıń puqaralar ushın ashıq hám demokratiyalıq tábiyatın belgilep beredi. Úshinshiden, parlament óziniń tásiri, kepillikleri noqatı názeriden húkimet shaqapshaları arasında za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Erisilgen usı nátiyjeler tiykarında siyasiy modernizaciya boyınsha aldın baslanǵan jumıslardı izbe-iz dawam ettiriw atap aytqanda, mámleketlik qurılısı hám basqarıwdı liberallashtirish hám zamanagóylashtirishning etakchi baǵdarı bolǵan parlament reformaların eń zamanagóy demokratiyalıq kriteryalarǵa tayanǵan halda rawajlandırıwdıń múmkinshilikleri ashıldı.Bunday úlken nátiyjeler sebepli Respublikamizda ámelge asırılıp atırǵan siyasiy modernizaciya processleri sheńberindegi parlament reformalarınıń 2010 jıllardan keyingi dáwirinde mámleketti modernizaciyalaw hám kúshli puqaralıq jámiyetin qurıw wazıypaları ústin turatuǵınlıq etdi. Ózbekstanda kóppartiyalılıq sistemasınıń qáliplesiwinde 1996 jıl 25 dekabrde Oliy Majlis tárepinen qabıl etilgen “Siyasiy partiyalar tuwrısında”gi Nızam za’ru’rli orın tutdi. Nızam 17 dane statiyadan ibarat bolıp, ol jaǵdayda siyasiy partiyalardıń demokratiyalıq qaǵıydalar tiykarında jumıs alıp barıwları ushın rawajlanǵan mámleketler kriteryaları talaplarıǵa tán bolǵan huqıqıy tiykarlar jaratıldı: Nızamnıń 5-statiyasına qaray, “mámleketlik siyasiy partiyalar huqıqları hám nızamlı mápleri qáwipsizlik etiliwin kepillikleydi, ustavda belgilengen óz maqsetleri hám wazıypaların orınlawları ushın olarǵa teń huqıqıy múmkinshilikler jaratıp beredi”.Búgingi kúnde mámleketimizde iskerlik júrgizeyotgan Uqıplı basqarıwshılar hám ishbilarmonlar háreketi - Ózbekstan Liberal-demokratiyalıq partiyası, “Milliy tiklanish” demokratiyalıq partiyası, “Ádalat” sotsial-demokratiyalıq partiyası hám Xalıq demokratiyalıq partiyası sıyaqlı siyasiy partiyalar jámiyetimiz siyasiy sistemasında za’ru’rli rol o'ynagani halda jańalanishlar processinde úlken úles qosıp, puqaralıq jámiyetin formalantirilishining bas faktorları bolıp xizmet etip atırlar. Jámiyetimiz siyasiy salasın erkinlashtirilishida, siyasiy modernizaciya processlerin aktiv ámelge asırılıwıda Respublikamizda bekkem qarar tapqan kóppartiyalılıq sisteması úlken za’ru’rli orındı iyelep atır.Ózbetinshe Ózbekstan Respublikasında júz berip atırǵan siyasiy modernizaciya processleri izbe-izlik menen rawajlanıwdıń “Ózbek modeli” negizine tayanǵan halda puqaralıq jámiyetiniń turaqlı jaylerin formalantirilishiga xizmet etip atır.3. Demokratiyalıq reformalardı tereńlestiriw - puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń hámmámleketti modernizaciyalaw faktorıMámleketimiz Konstitusiyası negizinde óziniń ańlatpasını tapqan qaǵıydalarǵa hámde jámiyetimizdiń reformalawdıń “ózbek modeli” tiykarlarına tayanilgan halda jurtımızda zamanagóy demokratiya kriteryaları hám printsplarına sáykes túrde puqaralıq jámiyeti basqıshma-bochqich túrde formalantirib kelinmoqda.YUrtimizda ámelge asırılıp atırǵan reformalardıń nátiyjeli nátiyjeleri sebepli XXI ásirdiń dáslepki on jıllıǵına kelip, jámiyetimiz óz rawajlanıwınń shın mánistegi jańa sapa basqıshıǵa qádem qoydı. Siyasiy, ekonomikalıq, social hám ruwxıy tarawlarda erisilgen úlken unamlı nátiyjeler mámleketimizdi taraqqiy ettiriwdiń, modernizaciya processlerin kúsheytiwdiń jańa strategik tiykarların jaratılıwı ushın jay bolıp xızmet etdi. Tiykarǵı nızamı - Konstituciyamızǵa kiritilgen ózgertish hám qosımshalardıń jámiyetimizni jańarıw hám modernizaciyalaw boyınsha sheshiwshi áhmiyetke iye bolǵanlıǵını bólek tán alıw etip ótiw joiz bolıp tabıladı.Mámleketimiz basshıı tárepinen ilgeri surilgan Koncepciyanıń ideyalarına qaray Konstituciyamızdıń mámleketimiz mámleketlik hákimiyattı shólkemlestiriw jáne onı basqarıw menen baylanıslı yuridikalıq qásiyetleri hámde printspları eń zamanagóy demokratiyalıq rawajlanıw máplerinen kelip shıqqan halda jáne de jetilistirildi. Wákillik demokratiyasınıń etakchi ústini bolǵan nızam shıǵarıwshı hákimiyattiń iskerligi tımsalında, xalqning mámleketlik hákimiyattıń birdan bir deregi ekenligi haqqındaǵı konstituciyalıq demokratiyalıq qaǵıydanı jáne de joqarı dárejede ámel etiwi ushın, Konstituciyamız qushaǵında jańa huqıqıy-siyasiy tiykarlar belgilep qoyıldı. Atap aytqanda, Konstituciyamızdıń XVIII, XIX, XX baplarına hám atap aytqanda 32, 78, 93, 96, 98, 103 hám 117 statiyalarına qosımshalardıń kiritiliwi mámleketimiz Tiykarǵı Nızamınıń huqıqıy normalarini miyrasxoriylik tiykarında jańa demokratiyalıq qaǵıydaları menen tap ' ldirilishini támiyinledi.Konsepsiya tiykarında sol paytga shekem 27 dane nızam hámde tiyisli normativ-huqıqıy hújjetler qabıllandı. Atap aytqanda, “Rieltorlik iskerligi tuwrısında”gi (2010 jıl 22 dekabr), “Shańaraqqa tiyisli isbilermenlik tuwrısında”gi (2012 jıl 26 aprel), “Jeke menshikti qorǵaw hám múlk iyeleriler huqıqlarınıń kepillikleri tuwrısında”gi (2012 jıl 24 sentyabr), “Kredit byurolari iskerligi hám kredit informaciyası almasıwı tuwrısında”gi (2012 jıl 4 oktyabr), “Isbilermenlik iskerligi salasındaǵı ruxsat beriw tártip-qaǵıydaları tuwrısında”gi (2012 jıl 20 dekabr), “Operativ-qıdırıw iskerligi tuwrısında”gi (2012 jıl 25 dekabr), “Girew reestri tuwrısında”gi (2013 jıl 23 oktyabr), “Ekologiyalıq qadaǵalaw tuwrısında”gi (2013 jıl 27 dekabr), “Mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri iskerliginiń ashıqlıǵı tuwrısında”gi (2014 jıl 5 may), “Sociallıq seriklik tuwrısında”gi (2014 jıl 28 avgust), “Investitsiya hám shemirshek fondlari tuwrısında”gi (2015 jıl 25 avgust) jańa nızamlar qabıllandı.SHu menen bir qatarda, Konsepsiya jayinde bir qatar nızam hújjetlerine demokratiyalıq mániske iye bolǵan ózgertish hám qosımshalar kirgizildi. Atap aytqanda, 2012 jıl 18 sentyabrde Ózbekstan Respublikası Jinoyat-protsessual kodeksiniń, 2012 jıl 19 dekabrde “Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisına saylaw tuwrısında”gi, “Xalıq deputatları wálayat, rayon hám qala Keńeslerine saylaw tuwrısında”gi nızamlardıń qatar bap hám statiyalarına ózgertish hám qosımshalar kirgizildi. SHuningdek, jámiyetimizdegi ózgerislerge sáykes tárzde “Ózbekstan Respublikasınıń Basqarıw juwapkershilik tuwrısındaǵı kodeksine ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2011 jıl 26 aprel), “Isbilermenlik iskerligi erkinliginń kepillikleri tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2012 jıl 2 may), “Normativlik-huqıqıy hújjetler tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2012 jıl 24 dekabr), “Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2013 jıl 22 aprel), “Puqaralar jıyını baslıǵı (aqsaqalı) jáne onıń máslahátchilari saylawı tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2013 jıl 22 aprel), “Aksiyadorlik jámiyetleri hám aksiyadorlarning huqıqların qorǵaw tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamıǵa ózgertish hám qosımshalar kirgiziw haqqında”gi (2014 jıl 6 may) nızamlar qabıllandı.Konsepsiya jayinde mámleketimiz Konstitusiyası jáne onıń huqıqıy normalarida mámleketimiz demokratiyalıq rawajlanıwı ushın hám puqaralıq jámiyeti tiykarların rawajlanıwı ushın zárúr bolǵan jańa qaǵıydalar óz hákisin taptı. Jámiyetimizni modernizaciyalawdıń zamanagóy demokratiyalıq-huqıqıy tiykarı izbe-iz bekkemlandi. Atap aytqanda, aytıp ótiw kerek, Konstituciyamızdıń 98-statiyası yuridikalıq statiyalarǵa jámiyetimizde mámleketlik basqarıwdı tashkil etiliwi hám ámelge asırılıwınıń házirgi zaman ushın eń nátiyjeli bolǵan jańa qaǵıydalar kirgizildi. Bular, “Ózbekstan Respublikası Bas ministri kandidati Oliy Majlis Nızamshılıq palatası saylawında eń kóp deputatlıq orınlarındı alǵan siyasiy partiya yamasa teń muǵdardadaǵı eń kóp deputatlıq orınlarındı qolǵa kirgizgen bir neshe siyasiy partiya tárepinen usınıs etiliwi, sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası Bas Ministri hám Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisınıń Nızamshılıq palatası ortasında qarama-qarsılıqlar mudamǵı tús alǵan halda Nızamshılıq palatası deputatları ulıwma sanınıń keminde úshten bir bólegi tárepinen qollap-quwatlanǵan táǵdirde Bas Ministrga salıstırǵanda isenimsizlik votumi xabar beriw huqıqını engiziliwi menen baylanıslı za’ru’rliqaǵıydalar bolıp tabıladı”.Konstituciyamız mazmunıǵa bunday qaǵıydanıń kiritiliwi nátiyjesinde jámiyetimiz siyasiy sisteması ámel etiwiniń demokratiyalıq printspları hám tiykarları jáne de bekkemlandi yaǵnıy, Nızam shıǵarıwshı hákimiyattıń demokratiyalıq kepillikleri hám múmkinshilikleri jáne de asırıldı. Bunıń menen onıń atqarıw etiwshi húkimet menen demokratiyalıq balansın jáne de proporcionallaw dárejege eliriwi ushın jayler jaratıldı.Mámleketimiz basshıı I. A. Karimov sol munasábet menen aytıp ótkenidek: “Konstitutsiya jáne onıń tiykarında jaratılǵan nızamshılıq bazası, sonıń menen birge, 2010 jılda qabıl etilgen Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi, 2011 hám 2014 jıllarda Bas qomusimizga kiritilgen ońlawlar jámiyetimizni reformalaw, demokratiyalastırıw hám liberallashtirish, mámleketimizdi modernizaciyalaw hám túpkilikli strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw boyınsha puqta oylanǵan, uzaq múddetke mólsherlengen, dúnyada rawajlanıwdıń “ózbek modeli” dep tán alınǵan programma tiykarın tashkil etdi. Áyne sol model zamanagóy, jedel hám turaqlı rawajlanıp baratırǵan mámlekettiń qáliplesiwinde bekkem tiykar bolip xızmet etdi, desek, hesh qanday asıra aytqan bolmaymız”.Mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan jańalanishlar hám modernizaciya processleriniń házirgi basqıshında puqaralıq jámiyetiniń bekkem jaylerin qurıwǵa qaratılǵan túpkilikli ózgerisler keń kólemli túrde rawajlantirib borilar eken, bul orında jámiyet kóleminde demokratiyanıń institutsional hám sotsial jaylerin eń jańa konseptual jantasıwlar tiykarında rawajlandırıwdıń wazıypalarına sheshiwshi áhmiyet qaratıp kelinmoqda.Usı wazıypalardı ámelge arttırıp barılmaqtası óz gezeginde insan, onıń onıń huqıqları hám erkinliklerin keńeytirip barıwǵa, yaǵnıy demokratiyalıq jańalanıw, liberallashuv processleriniń sociallıq o'zagini bekkemlewge yo'g'rilgan túpkilikli reformalardı real túrde ámelge asıwında tiykar bolıp xızmet etedi.Mine sonday jaǵdayda yaǵnıy bir tárepden demokratiya institutları natiyjeliligi hám múmkinshiliklerin keńeytirip, zamanagóylashtirib barılmaqtası ekinshi tárepden bolsa demokratiyalıq processlerdiń sotsial jaylerin bekkemlenip barılmaqtasını AQSHlik alım R. Dal “Demokratiyanıń realistik variantı” dep ataǵan edi.Bul orında tiykarǵı gáp demokratiyanıń jámiyet kóleminde tolıq qarar tapqanlıǵın bildiruvchi tiykarlar: demokratiya institutsionallashuvi hám demokratiyanıń sotsial dárejede ámel ete baslawlıǵı máselesi ústinde barmaqta. Demokratiyaǵa salıstırǵanda qóyılıp atırǵan bunday kriteryalar dáwir talaplarınıń jemisi bolıp tabıladı. Bunday jaǵday ásirese demokratiyanıń barlıq etakchi institutları, ústinlerin zamanagóylashtirilishini ob'ektiv túrde talap etedi.SHu tárepten kelip shıǵılǵanda, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan demokratiyalıq reformalardıń házirgi basqıshında etakchi itibar, demokratiya institutların, zamanagóy demokratiya normalari, qaǵıydaların jámiyetimizdiń barlıq iskerlik tarawılarında oyıq qarar taptırıw, onıń sotsial dárejede konsolidatsiyalashuviga erisiw mápleri noqatı názeriden kelip shıǵıp modernizaciyalawǵa qaratilayotganini izbe-iz zamanagóy demokratiyalıq siyasatınıń úlgisi, dep esaplaw múmkin.Jámiyetimizde usı processlerdi tikkeley ámelge asırıwı nátiyjesinde bunungi kunga kelip, demokratiyalıq jańalanishlar boyınsha kutá úlken nátiyjelerge erisildi. Usı waqıtta áne sol nátiyjeler tiykarında demokratiyalıq qádiriyatlardıń institutsional jaylerin rawajlandırıwdıń ushın siyasiy, sociallıq, huqıqıy hám ruwxıy múmkinshilikler bazası formalantirildi. Zamanagóy demokratiyanıń mazmun hám mánisi talaplarıǵa juwap bere alatuǵın siyasiy hámde sotsial munasábetler printspları turmısımızdıńda kem-kemnen tereńrek orın aparıp atır.Mámleketimizdi jańarıw hám zamanagóylashtirish processleriniń házirgi basqıshında demokratiya institutların jetilistiriw wazıypalarına itibar berilar eken, bunda demokratiyanıń tiykarǵı hám sheshiwshi ústini bolǵan, demokratiyanıń mánisin belgilep beretuǵın xalıq hákimiyatin ámelge asırıw prinsiplarini jáne de keńlew ámelge asıriw máselelerine birinshi dárejeli áhmiyet qaratilmoqda.Watanımızda siyasiy modernizaciya processleriniń házirgi basqıshında Mámleketimiz basshıı tárepinen tiykarlab berilgen “Mámleketimizde demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriw hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń Konsepsiyasi”ning teoriyalıq tiykarlarına tayanǵan halda demokratiya hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń hám qarar taptırıwdıń zamanagóy printspların keń kólemli túrde engiziwge qaratılǵan umtılıw-háreketler ámelge asırılıp atır. Demokratiya degeni - bul bárháma ózgerip turadıǵan turmıs tárizi, jámiyet sistemasınıń rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı.Demokratiya - insan, jámiyet, mámleketlik degen úsh sub'ekt óz-ara bir-birin toldıratuǵın, bir-birin boyitib, kerek bolsa, qadaǵalaw etip turadıǵan sistema bolıp esaplanadı. Bul hár qaysı insannıń jámiyet menen, jámiyettiń bolsa mámleketlik menen munasábetin, olar ortasındaǵı teń salmaqlılıqdı ańlatadı”.Mámleketimiz basshıınıń usı ideyaları tiykarında demokratiya hám puqaralıq jámiyeti ortasındaǵı óz-ara mánisan baylanıslılıq awhali tıykarlanıp, jámiyetimizde demokratlashuv processleri qásiyetlerin zamanagóylashtirish arqalı puqaralıq jámiyeti strukturalarıniń keńeyiplik, rawajlanıp barıwı ushın zárúr bolǵan demokratiyalıq mexanizmlardı jáne de joqarılaw tekshede qáliplestiriw máselelerine ústin turatuǵın wazıypalar sıpatında qaralıp atır. Áyne paytning ózinde demokratiya ideyasınıń za’ru’rli táreplerinen biri bolǵan huqıqıy mámleketlikti jámiyetimizde puqaralıq jámiyetiniń sociallıq-huqıqıy jaylerin támiyinleytuǵın za’ru’rli faktor sıpatındaǵı rolin hám áhmiyetin jáne de asırıw ilajları ko'rilmoqda.Usı jaǵdaydan kelip shıǵıp, demokratiyalıq reformalardı kúshli rawajlandırıwdıń tiykarında huqıqıy mámleketlikshilik printspların hám institutsional tiykarların izbe-iz bekkemlew hám puqaralıq jámiyetin qarar taptırıwǵa jóneltirilgen rawajlanıw strategiyasınıń konseptual, normativ tiykarları da zamanagóylashtirilmoqda.Mámleketimiz basshıı aytıp ótkenidek: “Hesh kimge sır emes, tek ǵana huqıqıy mámleketlik sharayatında demokratiyalıq tártipke eriwiladi hám sonday tártip saqlanadı, demokratiyalıq institutlar hám qádiriyatlar turmısqa qollanıladı, insan huqıq hám erkinlikleri, eń tiykarǵısı, olardıń huqıqıy jáne social qorǵawı ámelde támiyinlenedi”.Usı konseptual ideyalar tiykarında búgingi kúnde mámleketimizde júz berip atırǵan siyasiy modernizaciya processleri óz quramına tómendegi za’ru’rli táreplerdi qamtıp olmoqda:Birinshiden, nızam dóretiwshiligi iskerligin jáne de rawajlandırıwdıń arqalı, Konstituciyamız normalariga tayanǵan halda demokratiyalıq reformalardı hám puqaralıq jámiyetin qarar taptırıw mútajlikleri hám anıq maqsetlerinen kelip shıǵıp, jańa nızam hám nızamshılıq hújjetlerin qabıl etip barıw jumısların jáne de rawajlandırıwdıń;Ekinshiden, nızamlardı turmısqa engiziwdiń jáne de nátiyjelilew mexanizmların payda etiw;Uchinichidan, demokratiyalıq reformalardı jáne de tereńlestiriwdiń za’ru’rli faktorı hám quralı sıpatında jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asırıw sistemasın rawajlandırıwdıń hám qáliplestiriw.Usı ideyalardı basqıshpa-basqısh hám izbe-izlik menen jámiyetimiz turmısıǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etip barılıp atırǵanlıǵı sebepli házirgi waqıtqa kelip, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan siyasiy túpkilikli ózgerisler óz quramına mánisan dáwirimizning eń zamanagóy kriteryalarına uyqas keliwshi jańa tiykarların qamtıp olmoqda. Bunıń jayinde jurtımız ózbetinshe demokratiyalıq rawajlanıwınń ústin turatuǵın baǵdarı hám maqseti bolǵan puqaralıq jámiyetin oyıq qarar taptırıw ushın huqıqıy-sociallıq jayler kúshli dárejede bekkemlandi, Konstituciyalıq-huqıqıy tiykarları rawajlantirildi. Jurtimizda ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriwdiń házirgi zaman basqıshınıń ústin turatuǵın strategik baǵdarlarınıń túpkilikli mánisinde zamanagóy modernizaciyanı shólkemlestiriw hám rawajlandırıwdıń barlıq za’ru’rli qásiyetleri qamtıp alınǵan.Mámleketimiz ekonomikasını texnikalıq hám texnologiyalıq tárepten jańarıw jayinde joqarı rawajlanǵan mámleketler erisken joqarı sapa dárejelerinen zinhar qalıwmaytuǵın nátiyjeli strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw jáne onıń jayinde mámleketimiz xalqınń turmıs dárejesin turaqlı arttırıp barıw hámde puqaralıq jámiyetin rawajlantirsh ushın zárúr bolǵan ekonomikalıq párawanlıq hám erkinlikti támiyinlew- mamlakatimizni modernizaciyalawdıń za’ru’rli ekonomikalıq baǵdarı sıpatında bellendi.Ekenin aytıw kerek, Birinshi Prezidentimiz tárepinen belgilep berilgen 2015 jılda hám odan keyingi jıllarda mámleketimizdi ekonomikalıq-sociallıq rawajlandırıwdıń jańa strategik baǵdarları wazıypalarınan kelip shıǵıp, Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń jaqın múddetke hám uzaq perspektivaǵa mólsherlengen Háreket Programması usınıldı. Oǵan kóre ettita za’ru’rli strategik-ekonomikalıq wazıypalar bellendi. Atap aytqanda, Háreket programmasıda aytıp ótkenidek, “2015-2019 jıllarda óndirisdi strukturalıq ózgertiw, modernizaciya hám diversifikatsiya etiwdi támiyinlew ilajları programmasın tayarlaw sheńberinde jámi ma`nisi 38 milliard dollarǵa teń bolǵan 870 dane iri investitsiya proekti dizimi formalantirildi. Usı proektlarga qaray 415 dane jańa kárxana qurıw hámde 455 dane islep turǵan kárxananı modernizaciyalaw, texnikalıq hám texnologiyalıq tárepten jańarıw názerde tutilmoqda.Programmanıń Prinsipial tárzde ajralıp turadıǵan tárepi sonda, kiripge mólsherlengen ishki hám sırtqı bazarlarda básekiles bolǵan ónim túrlerin anıqlaw hám joqarı texnologiyaǵa tiykarlanǵan óndiris kárxanalarını jedel rawajlandırıwǵa tiykarǵı itibar qaratılǵan”.Bul orında bólek tán alıw etip ótiw kerek, mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan ekonomikalıq- sociallıq baǵdardaǵı túpkilikli ózgerisler óz mánisine kóre mámleketimiz xalqınń barlıq qatlamları máplerin ko'zlaydi. Bunıń nátiyjesi bolıp esaplanıw xalıqtıń materiallıq jaǵdayı boyınsha keskin qatlamlarǵa bóliniwge jol qoyılmaydı. Ekenin aytıw kerek, bunday jaǵday puqaralıq jámiyeti sociallıq tiykarlarınń turaqlılıǵındı támiyinleytuǵın za’ru’rli derek bolıp tabıladı. Búgingi kunga kelip mámleketimizde eń kóp dáramat alatuǵın xalıq menen, eń kem dáramat alatuǵın xalıq ortasındaǵı parq asa qısqarib 7, 8 esege túskenligi jámiyetimiz aǵzalarınıń párawanlıq dárejesi artıp, sotsial qorǵaw quralları rawajlanıp baratırǵanınan dárek beredi. Bul bolsa óz gezeginde puqaralıq jámiyeti tiykarların rawajlandırıwdıń za’ru’rli kórsetkishi esaplanadı.