O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

9 -TEMA. O'ZBEKSTANDA PUQARALIQ JA’MIYETI INSTITUTLARININ’ JUZEGE KELIWI HA’M RAWAJLANWI

Joba:

1. Rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde puqaralıq jámiyeti institutlarınń qáliplesiwi

2. Batıs mámleketlerinde mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti institutları ortasında xızmetleslik siyasatı

3. Rawajlanǵan Shig’is mámleketleri sociallıq-ekonomikalıq ómirin modernizaciyalawda puqaralıq jámiyeti instutlarining ornı

Puqaralıq jámiyeti bir waqtıniń ózinde arnawlı bir ideya hám ideologiya, anıq tıykarǵa iye bolǵan haqıyqatlıqdı qamtıp almasada onıń ámeliy xarakteri menen baylanıslı halda kórinetuǵın boladı. O’z-ózin institutsional basqarıw forması bir tárepden, jeke erkinlik, óz-ara munasábettiń túri hám predmetin erkin tańlawǵa múmkinshilik jaratıwshı sociallıq munasábetlerdiń anıq tarawı hám qizqishlarni sub'ektiv qandırıw usılı sıpatında aytinsa, basqa tárepden, júzege kelgen anıq waqıya-hádiysege ayriqsha “kúshli hám ózbetinshe shaxs” noqatı názeriden jaqınlaw imkaniyatın beretuǵın sociallıq sistema sıpatında rawajlanıp baradı. Mısalı, AQSHda puqaralıq jámiyetiniń dáslepki rásmiy institutları diniy awqamlar, mektepler hám turar jayı boyınsha havfsizlik hám tártipti támiyinleytuǵın sociallıq gruppalar sıpatında iskerlik alıp barǵan. Batıslıq Evropada bolsa bunnan ayrıqsha túrde puqaralıq jámiyeti institutları ekonomikalıq tarawda óz- ózin tastiyiqlay otirip, bul jańa hám eski tipdagi, aldınǵı awqamlar hám korporativ birlespeler tiykarında shólkemlesken ózbetinshe bazar shólkemleri sıpatında iskerlik júrgizgen. Germaniyada puqaralıq jámiyeti institutlarınń ayriqsha iskerligi gildiyada óz hákisin tawıp, waqıtında ónerment hám sawdagerlerdiń óz-ózin qorǵaw hám qalalardı basqarıwǵa ayriqsha tásir ótkeriwdiń dáslepki forması sıpatında qarar tapqan. Óz gezeginde Evropaning Florensiya, Paduyava basqa qalaları ózin gildiya-qala (townsmen) sıpatında formalantırǵan.Házirgi dáwirde rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde iskerlik alıp baratırǵan puqaralıq jámiyeti institutları demokratiyalıq siyasiy aktivlikti názerde tutqan halda mámleketlik ústinen qadaǵalawdı ámelge asıradı. Bunda siyasiy partiyalar tásiri hám óz-ózin basqarıw institutları aktivligi kem-kemnen artıp boraveradi. Shaxs erkinshegi joqarı qádiriyat sıpatında bahalanadı. Mısalı, AQSH, UllıBritaniya, Avstraliyada usı prinsip sebep mámlekettiń puqaralıq jámiyeti turmısıǵa aralashuviga jol qoyılmaydı.Kúshli mámleketlik dástúrı SHarq mámleketleri sıyaqlı kóplegen Batıs mámleketlerine da tán, ásirese Germaniya mámleketlik basqarıw sistemasında bul jaǵdayǵa tikkeley gúwa bolıwımız múmkin. Germaniya sociallıq-siyasiy turmısında mámlekettiń roli jámiyet ómirin turaqlılashtirishdagi áhmiyeti kúshli esaplanadı. SHu sebepten da mámleketlik dúzilisine bólek itibar qaratiladi. Bunda milliy tilekleslik ideyası ústin turatuǵın áhmiyetke iye boladı. SHuning ushın da jeke erkinlik mámleketlik qudıretine baylanıstırıp aytiladi. Oǵan kóre mámleketlik kúshli bolsaǵana, shaxs qızıǵıwshılıqları hám erkinligin qorǵaw ete aladı. Mámleketlik rejimi ideyası, milliy tilekleslik shaxs erkinshegidan da ústin qóyıladı. Bunday hákimiyat basqarıw sisteması Germaniyadan tısqarı Fransiya hám Yaponiyaga mámleketlerine xos bolıp tabıladı. SHuningdek, Germaniyada puqaralıq jámiyeti salasında jáne onıń aktivligin asırıwda puqaraǵa mámleketlik emes sektordı rawajlandırıwdıń za’ru’rli maqsetli ob'ekti sıpatında itibar qaratiladi. Germaniyada za’ru’rli siyasiy-huqıqıy jáne social- ekonomikalıq wazıypalardıń hal etiliwinde hámde insannıń nızamlı huqıq hám erkinlikleri qorǵaw etiliwidafuqarolik jámiyeti institutları za’ru’rli rol oynaydı. Bunda mámleketlik iskerligi ústinen jámiyetshillik qadaǵalawınıń támiyinleniwi puqaralıq jámiyeti institutlarınń za’ru’rli wazıypası dep qaraladı. Mámleketlik sistemaları iskerligi ústinen jámiyetshillik qadaǵalawınıń ámelge asırılıwıda húkimetlik emes shólkemleriniń rolin kúsheytiw mámlekettiń jámiyet menen nátiyjeli óz-ara baylanısda bolıwı mexanizmların bekkemleydi.Germaniyada puqaralardıń mámleketlik shólkemleri iskerligi tuwrısında erkin informaciya alıwǵa bolǵan konstituciyalıq huqıqların ámelge asırıw kóp qırlı hám quramalı process sıpatında bahalanadı. SHuning ushın da usı processler informaciya erkinligine tiyisli huqıqıy mexanizmlar tiykarında tártiplestiriledi. CHunki búgingi kúnde ǵalaba xabar quralları xızmetkerleriniń zamanagóy informaciya bazarı sharayatında jámiyet aldındaǵı juwapkerligi hámde juwapkershiligin jáne de oyıq ańǵarıwıǵa xızmet etiwshi zárúr mexanizmlardı islep shıǵıw za’ru’rli bolıp tabıladı. SHuning ushın da 2003 jıldıń mayida Germaniyada shańaraq, ǵarrı puqaralar, hayallar hám jaslar jumısları boyınsha komitettiń kishi bólimi (Puqaralıq aktivligi boyınsha kishi komitet) islengen. Onıń wazıypasına Germaniyanıń puqaralıq jámiyetin izertlew etiw usınısların orınlawǵa kómeklesiw hámde óz baǵdarıdaǵı nızam proektlari hám ǵayratların talqılaw kiredi.SHuningdek bul mámlekette xalıqtıń mámleketlik, sawda hám jámiyetlik shólkemlerine bolǵan isenimi “úshinshi sektor”ni rawajlandırıwdıń za’ru’rli kriteryaları esaplanadı. Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń processindegi «birinshi» hám «uchinchi» sektorlar ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi institutsionallashtirish hár eki tárep ushın paydalı esaplanadı. Bunday xızmetleslik siyasatını belgilep beretuǵın hújjetler mámleketlik menen puqaralıq jámiyeti institutları ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi rawajlandırıwdıń arnawlı bir basqıshı ushınǵana paydalı boladı. Olarda mámleketlik hákimiyattıń puqaralıq jámiyeti roliga salıstırǵanda jańasha kóz qarası sawlelenedi hám úshinshi sektor shólkemleri menen nátiyjeli óz-ara xızmetleslik tiykarları jaratıladı.Germaniyada “úshinshi sektor” puqaralıq jámiyeti, aktiv puqaralıq hám tilekleslik sezimi - jaqın jaqınına shekem tek siyasatshunoslarni qızıqtırǵan túsinikler keleside barlıq sociallıq- gumanitar tarawdıń wákilleri tárepinen dodalanbaqta. Bunıń siri nede? Ne nátiyjesinde búgin onıń áhmiyeti bunchalik asqan? Birinshiden “úshinshi sektor” - puqaralıq jámiyetiniń shólkemlestirilgen infratuzilmasi - uzaq jıllar dawamında rawajlanıwshı tejewdiń za’ru’rli tarmaǵına aylandı. Mısalı, bir ǵana Germaniyanıń ózinde 1990 jıldan 1995 jılǵasha ol 30% o'sdi. Bunnan belgili boladıki, úshinshi sektor miynet bazarı ushın bólek áhmiyetke iye boladı. 90 jıl ortalarına kelip Germaniya xalqınń tahminan 2, 1 mln. (jumıs menen banlarning 5%) kommerciyalıq emes sektorda bolǵan. Basqa mámleketlerge salıstırǵanda Germaniyanıń “úshinshi sektorı” óziniń ekonomikalıq áhmiyetine kóre “ortasha” esaplanadı. Onsha úlken bolmaǵan basqa Batıs mámleketleri - Niderlandiya, Irlandiya, Belgiya - bul tárep boyınsha 10% ge shekem shıqqan tek. Sebebi mámleketlik hám “úshinshi sektor” ortasında tikkeley hám úzliksiz xızmetleslik bul mámleketlerde Germaniya dárejesinde rawajlantirilmagan. Germaniyada mámleketlik hám “úshinshi sektor” ortasındaǵı subsidarlik printspınıń qollanılıwı qalıs járdem menen shegaralanadı.Ekonomikalıq tárepten Germaniyada “úshinshi sektor” mámleketlik finanslıq resurslarıǵa baylanıslı. Qalıs fondlar hám olardıń mámleketlik tárepinen finanslashtirilishi “úshinshi sektor” dıń mámleketlikke baylanıslılıǵın asıradı. Jáne bul tárep ásirese basqa mámleketlikler menen salıwtirilganda ayqın kórinetuǵın boladı. Úlken finanslıq járdem alıwda ańlatpalanıwshı siyasiy partiyalar hám mámleketlikke jaqınlıq “úshinshi sektor” elementlerin puqaralıq jámiyetinen sırtda bolıwına hám kvazidavlat sektorına kiriwine alıp keledi. Biraq “úshinshi sektor” “iygilikli jumıslar qáwenderliginen” ibarat emes. Shólkemlerde ótken waqıt ushın tolıqnmaydigan pul muǵdarı tolıq bántlikdegi millionlap adamlarǵa tolıqnatuǵın aqshaǵa teń bolǵan. Jámiyetshillik tiykarındaǵı iskerliktiń deregi bolǵan tilekleslik sezimi puqaralıq jámiyeti bar ekenligin za’ru’rli hasası esaplanadı. Sońǵı izertlewler kórsetiwishe, Germaniyada 14 yoshdan úlken bolǵanlardıń 34% jámiyetshillik tiykarında (“úshinshi sektor” shólkemlerinde - 80%) iskerlik alıp barıp, buǵan háptesine ortasha 5 saat waqtın sarplaydı.Sońǵı úsh on jıllıqda Germaniyada fondlar sanı kem-kemnen asıp barmaqta. Olardıń iskerligi nızamlı tiykar menen bekkemlenedi. Olar arasında jańa túrdegi puqaralıq yamasa qala fondlari bolıp, bunda shólkemler hám bólek fizikalıq shaxslar xızmetleslik tiykarında jergilikli kólemde ol yamasa bul mashqalanı jónge salıw etiw jolında birlesedi. Germaniyanıń jańa erlerinde da unamlı ózgerisler gúzetilip atır. 1990 y. SHarqiy Germaniyada haqıyqıy “jarılıw” bolǵan, bunda 80. 000 tap 100. 000gacha jámiyetler shólkemlesken. Germaniyada dúzilgen shólkemler ayriqsha tárepi sociallıq-siyasiy tárepten oraylıq tarawlar - átirap-ortalıqdı saqlaw hám xalıq ara iskerlik iskerlik tarawıdaǵı dinamikası menen baylanıslı. “Uchinsi sektor” shólkemleri aǵzalarınıń kem-kemnen asıp barıwı onıń adamlar turmısıǵa kirip barǵanlıgınan dárek beredi. Qolaversa, “úshinshi sektor” kóp tárepten jámiyettiń óz-ózin shólkemlestiriw hám innovatsiyalarǵa salıstırmalı uqıpınan dárek beredi. YA'ni bul iskerliktegi jańalıq tiykarınan húkimet aktivlik kórsetpegen tarawlarda júzege keledi. SHu noqatı názerden bul hádiyseni unamlı bahalaw múmkin. AQSHda kuzatilayotgan " Bowling alone" - sociallıq aktivlik apatı fenomeni Germaniya jámiyetke tán emes.Qızıǵıwshılıqlardı ańlatıw funksiyası bunda qanday ámel etedi? degen sorawǵa tómendegishe juwap beriw múmkin. Eń jańa processler sonı kórsetedi, “tema aqlawshı”lari dep atalıwshi átirap-ortalıqdı saqlaw hám xalıq ara iskerlik shólkemlerine pulni jumsaw hám olarda jámiyetshillik tiykarında qatnasıw modaga aylanyapti. “Tema advokatları” ga uqsawlardıń bar ekenligin, “úshinshi sektor”ning mámleketlik funksiyalarına tásir etiwi yamasa mámlekettiń ámel etiw shegarasını kórsetiwge ılayıqma? Germaniya mısalında biz bunıń keri, biraq uluwma alǵanda unamlı nátiyjelerin kóremiz. Áyne jańa hám ózine bekkem isenimi bolǵan, mámleketlik otalig'idan sırtda payda bolǵan shólkemler ayriqsha puqaralıq jámiyetinen dárek beredi. “Úshinshi sektor” hám siyasattń basqa tarawlarını alatuǵın bolsaq, puqaralıq jámiyeti ústin turatuǵınlıqları, pruss-protestant etatizm hám katolik paternalizmni ózinde jámlegen Germaniya dástúrıǵa zid bolıp tabıladı. Usı etatistik-paternalistik dástúr subsidarlik koncepciyasında óz ańlatpasını tabadı. Subsidar esaplanǵan hám usınıń menen birge oraylıq jáne social tárepten qollap-quwatlawǵa múnásip bolǵan shólkemler áwele huqıqıy shegaralar menen belgilenedi, bul óz gezeginde onsha úlken bolmaǵan shólkemler múmkinshiliklerin shegaralaydı. Bunda puqaralıq jámiyetiniń emes bálki mámleketlik hám kommunalar qızıǵıwshılıqları qorǵaw etiledi.

2. Batıs mámleketlerinde mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti institutları ortasında xızmetlesliksiyasatı

Batıs mámleketlerinde xızmetleslik siyasatı tiykarında kommerciyalıq emes sektorınıń jámiyetti rawajlandırıwǵa úlesi tán alıw etiledi odan keyin bolsa táreplerdiń ulıwma jobaları hámde mámleketlik hám jámiyetlik birlespeleri tárepinen xızmetleslik prinsiplarini ámeliy mexanizmlardan paydalanǵan halda ámelge asırıw boyınsha anıq shara ilajlar jobası islep shıǵıladı. SHuning ushın da bunday xızmetleslik siyasatı ádetde eki táreptiń birgegi umtılıw-háreketleri hám sóylesiwleri nátiyjesi bekkemlenip bariladı. Olar hár qıylı sırtqı kórinislerde kórinetuǵın boladı: óz-ara rásmiy pitimler mısalı, Ullı Britaniya mámleketi hám puqaralıq jámiyeti ortasında dúzilgen shártnamalar, húkimet tárepinen mámleketlik programmaları sıpatında qabıl etiletuǵın «de-fakto» pitimleri (Xorvatiya xızmetleslik programması) yamasa Parlament (Estoniya puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń konsepsiyasi) yoxud táreplerdiń minnetlemeleri ańlatpa etilgen bir tárepleme bayanatlar (Vengriyanıń puqaralıq jámiyetke salıstırǵanda mámleketlik strategiyası) formasında qabıl etiliwi múmkin.Ullı Britaniya mámleketi hám puqaralıq jámiyeti ortasında dúzilgen shártnamalar hám bayanatlar úshinshi sektor ushın da, mámleketlik sektorınıń ózi ushın da júdá za’ru’rli esaplanadi. Bunday tabıslı xızmetleslik siyasatınıń tiykarǵı faktorı - óz-ara máplerge ámel etiw kepillikleri, «boshqa táreptiń maqset hám wazıypalariga» húrmet hám isenimge tiykarlanadı. Biraq mámlekettiń mámleketlik emes shólkemleri menen xızmetleslik etiw tuwrısında sóylesiwler aparıw hám siyasiy hújjet qabıllawıda mashkur shólkemlerdń ǵayratkor bolıwı tábiy hám itimallıq dárejesi da joqarı esaplanadı, lekin Xorvatiya hám Vengriya mısalları usı máselede mámleketlik hákimiyat da mápdar bolıp, ózi usı process baslamashıları bolıwı jáne onı tabıslı juwmaǵına etkazishi da názerde tutılǵan. Bunıń menen eger kelisim tekst qabıllawǵa muvaffaq bólindisa da sóylesiwler processinden hár eki tárep jutıwıǵa bólek itibar qaratiladi. Bunday saw munasábetler tez-tez ótkeriladigan diydarlasıwlar, konstruktiv tartıslar, aktiv xızmetleslik, sonıń menen birge óz-ara yon basıwlar hám bir-birin túsiniwge umtılıwlar tiykarında qáliplesedi. SHunday bolsa-de, kommerciyalıq emes sektor ushın da, húkimet ushın nızam kúshine iye dep esaplanǵan hám minnetlemeler atqarılıwınń anıq múddetleri kórsetilgen hújjettiń qabıl etiliwi eń maqul túsetuǵın variant bo'lardi. Biraq hátte diydarlasıwlar, dodalawlar, sóylesiwler procesiniń ózi - eger onıń nátiyjesinde mámleketlik strukturaları menen óz-ara tusinip jetiwuvni jaqsılaw tiykarında sonda da - olardan kutilganidan kóbirek máp keliwi da múmkin.SHu orında atap ótiw kerek, Ullı Britaniyada arnawlı bir kategoriyaǵa daqılı bar bolǵan xızmetlesliktiń institutsional formalarıdan tısqarı xarakteristikalaw ańsat bolmaǵan bólek funksiyalarǵa iye institutsional sırtqı kórinisler da ámeldegi. Bunday qánigelestirilgen strukturalarǵa mısal sıpatında, Ullı Britaniyaning Qayırqomlıq jumısları boyınsha komissiyasın da keltiriwimiz múmkin. Bilgenimizdey, usı qayırqomlıq jumısları boyınsha komissiya nızam tiykarında Angliya hám Uelsdagi qayırqomlıq shólkemleriniń muwapıqlastırıwshı hám dizimge alıwshı organı sıpatında shólkemlestiriw etilgen. Óz nabatida bunday qayırqomlıq shólkemleri Ullı Britaniya socialliq ómiriniń ajıralmaytuǵın bólegi esaplanadı. Lekin olarǵa qoyılatuǵın nızamlı talaplarǵa ámel etiliwin támiyinlew ushın xızmetlerin tártipke salıw talap etiledi. Bul shólkemler sidqidildan hám nızam sheńberinde jumıs kóriwi, jeke mápti emes, bálki sociallıq paydalı maqsetlerdi ko'zlashlari, ózbetinshe bolıwları, qáwenderlik keńesleriniń aǵzaları sırtdan qandayda bir nızamǵa qarsı tásirsiz qararlar qabıllawları, qayırqomlıq shólkemleriniń ózleri tárepinen basqarıwdaǵı hámme saldamlı jaǵdaylar yamasa kózkóreki etiletuǵın huqıqbuzarliklarga salıstırǵanda tiyisli sharalar kóriliwi talap etiledi. Komissiya óz iskerligin qayırqomlıq jumısları tuwrısındaǵı nızamshılıq atqarıw etiliwin támiyinlegen, qayırqomlıq shólkemleri nátiyjeli huqıqıy, buxgalteriya hám basqarıw sistemaları sheńberinde jaqsılaw iskerlik kórsetiw múmkinshiliklerin bergen halda ámelge asıradı. Bunda komissiya jámiyette, ekonomika hám nızamshılıqda júz berip atırǵan waqıyalardı gúzetip baradı, nátiyjeli basqarıwdı hám jámiyetke esap beriwdi támiyinlewge kómeklesedi. Ol nızamshılıq hám ámeliyat máseleleri boyınsha informaciyanı tarqatadı hám máslahátlashuvlar ótkeredi, qayırqomlıq shólkemlerin dizimge alıw procesine kómeklesedi, nızam aynıwı jaǵdayları boyınsha óz tekseriwlerin júrgizedi, basqa muwapıqlashtiruvchilar (prokuratura, politsiya) menen xızmetleslik etedi, sonıń menen birge qayırqomlıq shólkemi múlki saqlanıwı ushın onıń iskerligine tartılıp ketiwi da múmkin. Qayırqomlıq jumısları boyınsha komissiya hár jılı Parlament hám Ishki jumıslar ministriga esap beredi, óziniń jıllıq esabatların daǵaza etedi. SHu menen birge, komissiya pútkil jámiyet mápleri jolında iskerlik júrgizetuǵın ózbetinshe organ esaplanadı.SHu orında atap ótiw kerekki, siyasiy hújjetti talqılawdıń oraylastırılǵan rejimi onı qabıllawǵa alıp keliwi shárt emes, lekin usı processdagi kóp sanlı áshkara tartıslar jámiyetshilliktiń siyasiy qararlar qabıllawda qatnasıwına mısal bóle aladı. Mısalı, Ullı Britaniya ámeliyatı pitimlerdi ámelge asırıw hám oǵan ámel etiw jolında eki tárep ushın da tosıqlardan biri - sociallıq sektor tárepinen pitimler tuwrısında etarlicha xabarlılikning joq ekenligi yamasa tushunmovchilik bar ekenligiden dárek beredi. SHuning ushın da hújjet tekstin tayarlawǵa ekspertlerdi tartıw hámde onı talqılaw hám kelisiwde jámiyetshilliktiń keń qatnasıwını názerde tutadı. Bunnan tısqarı, Batıslıq Evropada «sektorni tusinip jetiw», yaǵnıy júdá kóp kommerciyalıq emes hám húkimetlik emes shólkemlerdi birden-bir sektor sıpatında (mısalı, jámiyetshillik yamasa úshinshi sektor sıyaqlı) oyda sawlelendiriw etiw - jańa hádiyse bolıp, kóplegen mámleketlerde ele qarar topmagan. Xızmetleslik institutları olarǵa mútajlik bolǵan ayırım tarawlarda (ádetde, sociallıq xizmet kórsetiw, ekologiya yamasa xalıq ara járdem tarawlarıda) rawajlanǵan. SHunga qaramastan ayırım tarawlarda qáliplesken birpara prinsiplar hám ámeliyat hámme tan aliw etilish dárejesineshe kóterilgen hámde pútkil mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri sektorına hám uluwma hátte puqaralıq jámiyetke tarqalǵan. Áne sonday universal prinsiplarga, mısalı subsidiarlik Prinsipi, informaciyadan paydalanıw hám mápdar gruppalar menen máslahátlashuv (sociallıq baylanıs) kiredi.Fransiya hám Germaniyada orınlarda sociallıq seriklik proektlarini joybarlaw, muwapıqlastırıw, ámelge asırıw hám finanslıq támiynlew ushın juwapkershiliktń úlken bólegi aymaqlıq, okrug hám munitsipal tálim (ózin ózi basqarıw shólkemleri) gerdenine júkletilgen. Biraq, Avstriya, Belgiya, Ullı Britaniya, Germaniya, Fransiya, AQSH hám qatar basqa rawajlanǵan mámleketlerde mámleketlik shólkemleriniń OAV menen óz-ara xızmetlesligi bólek bazalıq nızamlarda tártipke asırılmaǵan. SHu noqatı-názerden qaraǵanda, kópshilik Evropa mámleketleridegi sociallıq seriklik institutı sociallıq-miynet salasında ekonomikalıq mápler shártlesiwi jáne social- miynet dawlardı tártipke salıw boyınsha mámlekettiń dáldalshılıq roli menen jumısqa yollanuvchi hám jumıs beretuǵın ortasında júzege keletuǵın óz-ara munasábetler sisteması sıpatında qáliplesken.XX asr aqırı - XXI ásir basıda jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı sharayatında Evropaning qatar mámleketleri húkimetlik emes sektorı menen xızmetleslikka tiyisli birden-bir mámleketlik siyasatını islep shıǵıw boyınsha tiyisli ilajlardı ámelge asırdı. Bul bolsa mámleketlik hám húkimetlik emes sektorınıń sociallıq, sociallıq-ekonomikalıq, gumanitar rawajlanıwǵa tiyisli aktual máselelerdi sheshiwdegi umtılıw-háreketleri hám resurslarini birlestiriwge keń múmkinshilik jaratıp berdi. Aqıbette bolsa puqaralardıń siyasiy turmısdaǵı qatnasıwın aktivlestiriw, mámleketlikti xalıqqa ayırım xızmetlerdi kórsetiw yukidan bólekan azat ete alatuǵın xızmetlesliktiń mexanizmların jaratılıwma erisildi. Evropada mámleketlik institutlarınń NNTlar menen xızmetleslikti jolǵa qoyıwdıń zárúrligi bir qatar xalıq ara hújjetlerde óz ańlatpasını tapqan. Mısalı, BMTning 1968 jıldaǵı Ekonomikalıq jáne social keńesi rezolyusiyasi (1297), «Evropada mámleketlik basqarıwı máseleleri boyınsha aq kitap» (25 iyul, 2001 jıl), «Evropada húkimetlik emes shólkemler poziciyasiniń tiykarǵı prinsiplari» (16 aprel, 2003 jıl) hám basqa sol sıyaqlı halqaro hújjetlerde NNTlarning mámleketlik hám jámiyet jumısların basqarıwdaǵı roliga bólek áhmiyet qaratiladi, baylanıs hám máslahátlashuv arqalı óz-ara xızmetleslikti jolǵa qoyılıwı hámde arnawlı bir mámleketlik járdemi formalarını usınıw mexanizmların engiziliwine bólek itibar qaratiladi.Rawajlanǵan Batıs mámleketlerinde iskerlik alıp baratırǵan puqaralıq jámiyeti institutları zamanagóy puqaralıq jámiyeti modelin jaratıw, onıń mámleketlik basqarıwındaǵı nátiyjeli qatnasıwın támiyinlew máselesine bólek itibar qaratmoqda. Bunday zamanagóy model tiykarında jámiyet hám mámleketlik basqarıwında puqaralıq institutlarınń ornı hámde áhmiyetin bekkemlew, jámiyetshillik strukturaları hám mámleketlik shólkemleriniń sociallıq seriklik tiykarındaǵı xızmetlesligin jáne de rawajlandırıwdıń múmkin. SHu menen birge, mámlekettiń mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemleri menen xızmetlesligi ashıqlıq hám tazalıq printsplarına hámde puqaralıq iskerlik tarawıda júz berip atırǵan processlerdiń oyıq sistemalı analiz etip barıwǵa keń múmkinshilik beredi. Mısalı, Fransiyada mámleketlik húkimetlik emes shólkemlerin húkimet siyasatını qáliplestiriwge aktiv jalb etedi, ministrlik hám keńseler janında islengen keńesler iskerliktiń basqa forma hám usılları arqalı puqaralıq institutları menen xızmetleslikti nátiyjeli jolǵa qóyadı. SHuning menen bir qatarda Fransiyada puqaralıq jámiyeti institutları rawajlanıwın monıtorıń etiw usılların úzliksiz túrde jańalap barılmaqtası, jámiyetlik birlespeleriniń mámleket turmısında kem-kemnen artıp baratırǵan ornı máselelerin úyreniw hámde olardıń mámleketlik basqarıwı shólkemleri menen xızmetlesligin analiz etiw ushın qolay múmkinshilikti jaratıp berip atır. Bunda Evropada keleshekti belgilew hám qawipsizlik institutı hámde Fransiya hám Evropa Birlespeiniń puqaralıq jámiyeti rawajlanıwı máseleleri menen shuǵıllanatuǵın basqa analiziy oraylarınıń nátiyjeli iskerligi itibarǵaiyelik etiw bolıp tabıladı.AQSHda jámiyettiń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwındaǵı aktual máselelerdi tarqatıp alıwda mámleketlik shólkemleri hám NNTlarning óz-ara xızmetleslik iskerligin jetilistiriw forma-printspları hám baǵdarlarıǵa saldamlı itibar qaratiladi. SHu menen birge bul mámlekette mámleketlik hákimiyat shólkemleri iskerligi, olar tárepinen nızamshılıq aktlarining atqarılıwı maydanıdan jamnazoratini aparıw mexanizmı hám tájiriybesi da ayriqsha túrde rawajlanıwlastırılgan. AQSHdagi mámleketlik hám puqaralıq jámiyetiniń óz-ara sociallıq xızmetlesligi shólkemlestirilgen- huqıqıy mexanizmlarınıń rawajlanıwlashuvi mámleketlik rawajlanıwınıń aktual máseleleri sheshimidanafaqat xalıqtıń sociallıq-ekonomikalıq aktivligin asıradı, bálki mámleketlik shólkemleri ushın ulıwma mámleketlik kólemindegi aktual máselelerdi tarqatıp alıw múmkinshiliklerine sharayat jaratadı. Bunday saldamlı strategik máselelerdi islep shıǵıwda Xalıq ara munasábetler Milliy demokratiyalıq institutı, Djon Xopkins Universiteti qasıdaǵı puqaralıq jámiyetin úyreniw Orayı, Kommerciyalıq emes huqıqlar Xalıq ara orayı hám basqa sol sıyaqlı ilimiy-izertlew mákemeleri hámde mámleketlik emes shólkemleriniń ornı úlken esaplanadı. AQSHda húkimet iskerligi ústinen parlament qadaǵalawını kúsheytiw sisteması talay rawajlanǵan.

3. Rawajlanǵan Shig’is mámleketleri sociallıq-ekonomikalıq ómirin modernizaciyalawda puqaralıq jámiyeti instutlarining ornı

Yaponiyada puqaralıq jámiyetin anıq belgilerin kórinetuǵın etiwshi qarawlar tiykarınan XIX ásirdiń oxirlaridan baslap ilgeri surilgan. YAponiyada puqaralıq jámiyeti institutları iskerligi tiykarınan 1960 jıldan baslap rawajlanǵan bolsadalıq áyne 2006 jıldan baslap rawajlanǵan Batıs mámleketlerinen parıq etetuǵın ayriqsha puqaralıq jámiyeti modelin jetilistiriwge bólek itibar qaratılǵan.YAponiyada rawajlantirilayotgan puqaralıq jámiyeti “sanalı hám juwapkerli jumıs alıp barıw” printspına tiykarlanǵan. Yaponiyada orınlardaǵı mámleketlik hákimiyat shólkemleri NNTlar arasında sociallıq áhmiyetke iye mashqalalardi sheshiwge qaratılǵan hár qıylı programma hám proektlarni járiyalawdı názerde tutatuǵın tańlawlardı ótkeriw huqıqına iye.

Házirgi dáwirde Yaponiyada puqaralıq jámiyeti institutları tiykarınan tómendegi wazıypalardı atqaradı:

1. Sociallıq qarjılardı qáliplestiriw hám kóbeytiw;

2. Xalıqqa salıstırǵanda qollanilayotgan sociallıq xızmetlerdi keńeytiwdi qollap quwatlaw;

3. Jámiyettegi hár qıylı maqsetli iskerlik menen shuǵıllanaıp atırǵan arnawlı bir gruppalardı qollap quwatlaw hám miynet awqamları iskerligin keńeytiw;

4. Yaponiyada aymaqlıq assotsiatsiyalar iskerligin kúsheytiw hám olardı mámleketlik tárepinen qollap-quwatlawǵa erisiw;

5. Yaponiyada ámeldegi siyasiy sistema hám partiyalar iskerligin jetilistiriw;

6. Mámleketlik hám bazar munasábetlerinen ózbetinshe bolǵan qarıydarlar jámiyetin rawajlandırıwǵa erisiw;

7. Átirap-ortalıqdı qorǵaw, axoli salamatlıǵın jaqsılaw hám ámeldegi demografik mashqalalardi aqılǵa say sheshiw;

8. Global finanslıq-ekonomikalıq krizis hám ekologiyalıq mashqalalardi izertlew etiwshi shólkemler iskerligin jetilistiriw hám t.b.

Yaponiyadan ayrıqsha túrde Qitayda puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń retrospektiv qásiyetleri hám siyasiy túpkilikli ózgerisler izbe-izliligi bul aymaqa jasawshı insanlardı puqaralıq mádeniyatın qáliplestiriwde za’ru’rli orın tutadı. Bul erda eń za’ru’rli zat mınada Kitayda puqaralıq jámiyeti sistemasında " bazar" hám " sociallıq" tarawdı óz-ara baylanıslılıqda basqıshpa-basqısh rawajlanıwı bólek áhmiyetke iye boladı. Qitayda mámleketlik hám jámiyet ortasındaǵı munasábetlerdi rawajlandırıwdıń tiykarınan 1949 jıldan baslap tiykarǵı basqıshnı basıp ótken bolsadalıq, áwele puqaralıq jámiyeti institutlarınń dáslepki strukturaları iskerligi tiykarında Qitay basqarıw sistemasın bekkemlewge itibar qaratılǵan. 1989 jıldan baslap Qitayda puqaralıq jámiyeti institutları iskerligi keń kólemde islengen.Kitayda puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıwda bir qansha tosıqlar ámeldegi, olardan biri - Kitay mádeniyatında puqaralıq jámiyeti dástúrlerineniń aldın ámeldegi bolmaǵanlıǵı. Bunıń sheshimi, gilti Qitay “xalıq jámiyeti”ni “puqaralıq” jámiyetke - “xalıq”ni “puqara”ga almastırıw kerek. Kitaynıń siyasiy tárepten rawajlanıwı puqaralarda puqaralıq ań hám puqaralıq mádeniyatın tárbiyalaw, siyasiy sistemanı reformalaw hám demokratiyanı rawajlandırıwdıń menen xarakterlenedi. Qitay sotsiologlarining puqaralıq jámiyeti túsinigine munasábeti da ayriqsha bolıp tabıladı. Olardıń pikricha, puqaralıq jámiyeti - az-azdan qúdiretli mámlekettiń bazar jáne social munasábetler salasından chetlashtirilishi, puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli komponentlerinen biri puqaralıq-sociallıq shólkemler sıyaqlı formalarınishi hám rawajlanıwı menen baylanıslı. Kitayda puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi tariyxı - ullı hám qúdiretli mámlekettiń tejew jáne social munasábetler salasından shetlesiwi, puqaralıq jámiyetiniń taǵı bir za’ru’rli komponenti, puqaralıq-sociallıq shólkemlerdń payda bolıwı hám rawajlanıwı menen baylanıslı. Aqırıǵı on jıllıqlarda Kitay siyasiy basqarıwında saldamlı ózgerisler júz berip atır. Jeke sektor hám mámleketlik emes shólkemlerdń Kitayliklar turmısında kem-kemnen áhmiyeti asıp baratırǵanlıǵı sebepli mámleketlik siyasiy basqarıw salasında saldamlı ózgerisler júz bolıp atır. Atap aytqanda, partiya hám húkimet basshılarınıń demokratiyalıq tiykarda saylanishi rejimi XXR aymaqlarında nátiyjeli mámleketlik basqarıwdı ámelge asırıwǵa kómeklashmoqda. Óz gezeginde Qitay mámleketi basqarıwında qayta baylanıs printspın ámelge asırıwǵa háreket etińmoqda. Bunda bólek itibar hár ne bolǵan da mámlekettiń ulıwma siyasiy turaqlılıǵınǵa erisiwge qaratilmoqda. Qubla Kareya mámleketinde puqaralıq jámiyeti jámáátviylik printspına tiykarlanǵan halda rawajlantirib barılmaqta. Puqaralıq jámiyeti institutları sociallıq-siyasiy barqaorlikni támiyinlewge xizmet etiwi menen bir qatarda mámleketlik hám jámiyet munasábetlerin modernizaciyalawda za’ru’rli orındı iyeleydi. Qubla Kareyada puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıń maqsetinde liberal demokratiyalıq printsplardı ana'naviy jámiyet basqarıwı normaları menen uyqas halda nátiyjeni ámelde qollanıw etiwge bólek itibar qaratılǵan. SHuning menen bir qatarda bul mámlekette rawajlanıp atırǵan puqaralıq jámiyeti instutlari “xukumat-puqara-huqıq” modeliden kelip shıqqan halda iskerlik júrgizedi.Insaniyat tariyxında úlken aymaqlardı iyelegen rawajlanǵan mámleketler menen bir qatarda kishi mámleketlikler da ámeldegi. Singapur naǵız ózinday qala-mámleketlik esaplanadı. Singapur awıl xojalıǵı yamasa qandayda bir tábiy resurslarıǵa iye emes, biraq suwdı da import etiwge májbúrli Singapur óz ónimlerin Rossiyadan úsh ese kóp muǵdarda kirip etedi. Siyasatshunos N. Gardele bul haqqında sonday jazadı: «Itimal pútkil er júzinde Singapurchalik tártiplilik, joqarı texnologiyalar, bay ortasha klass, mádeniyat hám tolerantlik menenXXI asrga qádem qoyıwǵa tayın qala-mámleketlik bolmasa kerek. Ele 1965 jılda da Singapur ekonomikalıq kórsetkishleri menen CHili, Argentina hám Meksika menen bir dárejede turǵan edi, keleside bolsa bul mámlekette óndirisi xalıq jan basına joqarıdaǵı mámleketlerden 5 ese kóp. Ishki jalpı ónimi — 136 milyard dolllarni quraydı. Tabısı boyınsha xalıq jan basına 45 mıń dollardan zıyattı qurap atırǵan bul mámleket jáhánda etakchilik etpekte. Xalıq ara ilimiy izertlew orayları tárepinen ótkerilgen sorawlar nátiyjesinde Singapurda korrupciya hám ayıpkerlik kórsetkishi jáhánda eń tómen dárejede ekenligi anıqlanǵan. Singapur Respublikası - qırıq jıllıq milliy suverenitetten keyin rawajlanıp atırǵan emes, “rawajlanǵan mámleket” huquqın alǵan Qubla-SHarqiy Aziyadaǵı birden-bir mámleketlerden biri esaplanadı.Házirgi dáwirde Singapur - joqarı párawanlıqtaǵı turmıs tárizine iye iri óndiris orayı bolıp tabıladı. Bul erda siyasiy process úsh izbe-iz basqısh boyınsha rawajlanıp barǵan. Birinshi basqıshda avtoritar rejim engizilgen bolsa, ekinshi basqıshda bolsa ekonomikalıq rawajlanıwǵa pát berilgen, sonıń menen birge saldamlı siyasiy máseleler áyne sol basqıshda hal etilgen. Úshinshi basqıshda 14 - óndiris modernizaciyası ámelge asırılǵan hám siyasiy sistema jáne de rawajlanıwlastırılgan.Siyasiy procesń tiykarǵı qatnasıwshısı sıpatında mámleketlik, puqaralıq jámiyeti, siyasiy partiya hám jámiyetlik shólkemleriniń nátiyjeli xızmetlesligi bul mámleketlikde jaqsı jolǵa qoyılǵan. Singapur mámleketinde atqarıw hákimiyatı nızam shıǵarıwshı húkimet ústinen qadaǵalaw ornatǵan. Húkimet hám jámiyet menen dáldalshı sıpatında áyne siyasiy partiyalar iskerlik júrgizedi. Singapurda Evropa úlgisi tiykarında kóp partiyaviylik hám xalıq háreketi ústinlik etedi. Singapurda barlıq partiyalar konstitutsion-huqıqıy rásmiylestirilgen hám nızamlı huquqǵa iye bolıp siyasiy process hám demokratiyanıń ajıralmaytuǵın atributı esaplanadı.Singapur mámleketiniń keyingi rawajlanıwı jámiyetti demokratiyalastırıw menen baylanıslı. Sońǵı jıllarda bul erda demokratiyanı jetilistiriw mámleketlik strategiyası anıqlap alındı. Bular tómendegi reformalardı ámelge asırıwda ayriqsha orındı iyeleydi:

Ja’miyettin’ sociallıq pútinligin bekkemlew;-

Jalg’iz Singapur milletin qáliplestiriw;

ekonomikali'q rawajlanıw, tálim sistemasın modernizaciyalaw;

korrupsiya menen gúres

Usı jónelisler demokratiyalıq jámiyet qurıwdıń tiykarǵı shárti esaplanadı. Mámleketlik menen birge siyasiy struktura sırtında formalanıwshı puqaralıq jámiyeti bul mámleketlikde úlken orın tutadı. Singapur húkimeti demokratiyalıq, biraq oǵada oraylasqan hám qatań basqariluvchi mámleketlik sheńberinde xalıq mandatini saylawlar arqalı qolǵa kiritip barǵan. Sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw bolsa demokratiyalıq qádiriyatlardıń qáliplesiwine tiykar bolǵan, húkimet tepasiga jańa siyasiy etakchilar áwladining keliwi bul mámleketlikde ayriqsha puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwǵa sharayat170jaratıp beriwi múmkin.Singapurda natiyjelili mámleketlik basqarıwı hám puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda tómendegi túpkilikli ózgerislerge bólek itibar qaratılǵan: Birinshiden, húkimran partiya elege shekem iri siyasiy partiyalıǵınsha qalıp atır. Ekinshiden, ekonomikasıda bazar printsplar ámel etedi, biraq mámleketlik tiykarǵı xalıq xojalıǵı tarmaqların basqaradi hám qadaǵalaw etedi. Úshinshiden, basqarıw shólkemleriniń, mámleketlik mákemelerine eń múnásip kadrlardı tuwrı tańlawı hám bólistiriwi nátiyjeli nátiyjelerdi berip atır. Tórtinshiden, puqta oylanǵan tálim sisteması sociallıq mobilliktiń za’ru’rli faktorı sıpatında xızmet etip qabıl etińan qararlardıń joqarı professionallıq dárejesin támiyinlengen. Besinshiden, milliylik máselesiniń hal etilgen hám etnik diskriminatsiya joq, etnik teń haqılılıq jámiyet turaqlılıǵınnıń za’ru’rli shárti sıpatında qarar tapqan. Altınshıdan, ruwxıy- etikalıq tiykar sıpatında, mámleket siyasatina óz tásirin ótkeriwshi - insaniy munasábet, mámile, tártip-intizom hám óz-arakelishuvga úlken itibar qaratılǵan. Ettinchidan, Singapurdıń ekonomikalıq rawajlanıwı hám basqa sociallıq mashqalalardıń hal etiliwi kópshilik siyasiy ómirin aktivashtirgan hám jergilikli óz-ózin basqarıw, zamanagóy parlamentarizmni rawajlanıwına tiykar bolǵan. Siyasiy turaqlılıq óz gezeginde nátiyjeli ekonomikalıq rawajlanıwdı támiyinlewge bólek itibar qaratılǵan.Mámleketlik ekonomika tarawlarını keń kólemde qamtıp alǵan bolsadalıq bul mámleket jáhán jámiyetshiliginden úzip qoyılmaǵan. Ol basqa mámleketler hám uluwma xalıq ara shólkemler menen nátiyjeli xızmetleslik baylanısların jolǵa qoyǵan. Bul mámleket mine bir neshe on jıllardan berli óz jolınan barıw jáne bul joldan qaytmaslik printspına qattı ámel etedi. Bul joldıń mazmun-mánisi - jámiyettiń konkret-tariyxıy sharayatını, milliy, diniy, materiallıq qásiyetlerin esapqa alıw; ekonomikalıq rawajlanıwǵa dástúriy etikalıq hám materiallıq qádiriyatlar menen uyqaslıqda erisiwden ibarat.Singapur sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwınan kelip shıqqan halda búydew múmkin, jaqın orada onıńijtimoiy-siyasiy turmısında qandayda bir bir saldamlı ózgeris júz beriwi amri mahol.Húkimet basshılarınıń húkimet strukturalarıdaǵı ózgerislerdi kópshilik xalıqtıń húrmet hám tán alıwıǵa iye bolǵan dástúriy siyasiy institularni saqlap qalıw menen birge ámelge asırıwı, ámeldegi húkimet iskerligine bolǵan isenimdi bekkemleniwine sebep bolıp atır.