O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

12-TEMA. JAMIYETLIK QADAGALAWI HA’M MAMLEKET ORGANLARI XIZMETININ’ ASHIQLIG’I. SOCIYALLIQ SHERIKLIK

Joba:

1. Jámiyetshillik qadaǵalawınıń mánisi

2. Jámiyetshillik qadaǵalawı sisteması

3. Jámiyetshillik qadaǵalawınıń sub'ektleri

4. Jámiyetshillik qadaǵalawınıń formaları

5. Millet hám milletleraro munasábetlerge tiyisli túsinikler.

6. Ǵárezsizlik dáwirinde milletleraro atıwlıqdıń támiyinleniwi.

7. Diniy bag'rikenglik, hújdan erkinshegi hám diniy qádiriyatlardıń puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdegi ornı

8. Sociallıq sheriklik-etuklik kriteryasi

9. Sociallıq sherikliktiń tariyxı hám izbe-izliligi

10. Sociallıq sherikliktiń teoriyalıq tiykarlari

Millet túsinigi hám oǵan hár qıylı jantasıwlar. Millet (arabsha - xalıq) túsinigi - arnawlı bir aymaqda jasaytuǵın, ulıwma til, mádeniyat, úrp-ádet, qádiriyatlar hám psixik jaqınlıq menen parıqlanıwshı etnoytimoiy birlikti ańlatadı. Millet — til, ruwxıylıq, milliy ózlikti angash ruwxıylıqı, úrp-ádetler, dástúrler hám qádiriyatlar birden-birligi tiykarında arnawlı bir aymaqda jasawshı ekonomikalıq baylanıslar menen baylanısqan ózbetinshe sub'ekt sıpatında ayriqsha materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı jaratıwshı adamlardıńetnik birligi bolıp tabıladı. Millet belgili aymaqda turaqlı jasap, tariyxıy rawajlanıw dawamında rawajlanıp, adamlardıń ruwxıy-psixik potencial birden-birligi tiykarında qáliplesedi. Ol tek ǵana “kapitalıstik jámiyettning anıq jemisi” emes, bálki insaniyattıń dúnyaǵa keliwi hám rawajlanıwınń jemisi bolıp tabıladı. Millettiń qáliplesiwi hám rawajlanıwda materiallıq faktorlar za’ru’rli áhmiyetke iye boladı, biraq olar millet máńgiligin támiyinlewdiń birden-bir múmkinshiligi emes. Olar millet rawajlanıwı ushın tek zárúriy shártlerden birigine esaplanadı. Millettiń máńgiligi, onıń turaqlılıǵındı támiyinlewdiń tiykarǵı faktorı onıń ishki ruwxıy-psixik potencialı bolıp tabıladı. Milletlaming ishki-psixik potencialı, jaratıwshılıq qábileti, shıdamlılıqı, tınımsız miyneti, uqıplı basqarıwshılıǵı hám ayriqshalıǵın rawajlandırıwdıń tiykarında házirgi zaman civilizatsiyası júzege kelgen. Qánigelerdiń pikricha, er júzinde úsh minga jaqın millet bolıp, insaniyattıń orta esap menen 96 payızın birlestiradi. Qalǵan 4 procent elat hám qáwimler bolıp tabıladı. Hár bir millet xalqı bir neshe on mıńnan bir neshe júz millionına shekem baradı. Milletler bes iri gruppaǵa bólinedi: 1. Ullı milletler - xalıq sanı milliard hám 100 millionnan artıq, Kitaylar, hindlar, amerikalıqlar, orıslar, yaponlar. 2. Úlken milletler — xalıq sanı 50-100 million aralıǵinda — inglizlar, fransuzlar, ispanlar, olmonlar, túrkler, arablar hám b. 3. Iri milletler — xalıq sanı 10 -50 millionına shekem — ózbekler, portugallar, polyaklar, efioplar hám b. 4. Orta milletler — 1-10 million aralıǵinda, qırǵıshzlar tojiklar, turkpenler. 5. Kishi milletler - bir neshe 10 mıńnan 1 millionına shekem, chechenlar, ingushlar, cherkaslar. Jáhándagi 27 millet er júzi xalqınń derlik 75 payızın skólkemlestiredi.Milletlaming sanı olardıń ullılıǵı yamasa gegemonligi ushın tiykar bola almaydı. Zero, barlıq milletler teń, azat hám erkin bolıp tabıladı. Biraq tamaddun rawajlanıwına úles qosıwǵa ılayıq bárkámal perzentleri kóp milletlergine tábiy tańlanıw tiykarında etakchiga aylanıwları múmkin. Áne sol printsp jáhán xalıqları umtılıwınıń tiykarın quraydı. Ǵárezsizlikke erisken jurtımızda pútkilgi kúnde kóp sanlı millet wákilleri jasap atır. Mámleketimizde bul printspǵa ámel etiliwi bolsa barlıq milletlerdiń gúlleniwi, gullab-jasnawı ushın xızmet qilmokda.«Millet» quramalı xarakterge iye bolǵan etnik birlik esaplanadı. SHuning ushın oǵan anıqlama beriwde búgingi kungacha ámeldegi bolǵan ilimiy-filosofiyalıq ádebiyatlarda birdey pikirlik joq. Lekin olardı umumlashtiruvchi tárepler bólek belgilengenler etiledi. «Millet», «milHy», «milliylik» sıyaqlı túsinikler biziń tilimizge arab tilinden VIII asirde, yaǵnıy arab xalifaligi tárepinen Movarounnahrdıń jawlap alıw etilish dáwirinen baslap kirip kelgen. Usı túsiniklerdiń negizinde «mil» sóz dizbegi turadı. «Mil» túsinigi arab tilinde «o'zak», «tub mánis», «negiz» mánislaiini ańlatadı. «Millet» túsinigi bolsa keń kólemde qollanilib, bir neshe mánisdi beredi: 1) dinge sıyınıw, diniy jámáát; 2) úmmet, belgili dinga ıqtıqat etiwshilarjamoasi; 3) xalıq, millet sıyaqlı mánislerdi ańlatadı1.Filosofiya qomusiy sózliginde millet túsinigine zamanagóy tariyp beriledi. Atap aytqanda, ol jaǵdayda «millat - bul til, ruwxıylıq, milliy ózlikti tusinip jetiw, ruwxıylıq, úrp-ádetler, dástúrler hám qádiriyatlar birden-birligi tiykarında arnawlı bir aymaqda jasawshı sociallıq baylanıslar menen baylanısqan ózbetinshe sub'ekt sıpatında ayriqsha materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı jaratıwshı adamlardıń etnik birligidir»,- delingen. SHuningdek, basqa shet el ádebiyatlarda millet degende siyasiy hám etnik munasábetlerge kiriwiwshi tili, óz-ózin tusinip jetiw iskerligine iye bolǵan xalıq tushunilishi aytıp ótilgen. Usı derekde millet haqqındaǵı konseptual qarawlar K. Doych (Natsionalizm jáne social kommunikatsiya), E. Gelner (Natsiya hám natsionalizm), B. Anderson, E. Smit tárepinen ilgeri surilganligi da bólek belgilep ótiledi. Olardaǵı tiykarǵı itibar millettiń hár qıylı ayriqsha sociallıq-siyasiy, sociallıq-ekonomikalıq, sociallıq-huqıqıy táreplerine qaratiladi. Biraq, olarda millettiń qáliplesiwidegi sociallıq- ruwxıy processler itibardan shette qalǵanlıǵın da baqlawımız múmkin. S. Otamurotov pikricha, “Millet dep birden-bir til, mádeniyat (keń mániste) milliy ózlikti tusinip jetiw ruwxıylıqı (psixologiyasi hám sezimi), úrp-ádetlerine hám dástúrlerineyagonaligi tiykarında belgili aymaqda jasawshı, ekonomikalıq baylanıslar menen baylanısqan, óz mámleketine iye bolǵan ózbetinshe sub'ekt sıpatında ayriqsha materiallıq hám ruwxıy baylıqlardı ańlatiwshı hámde jaratıwshı adamlardıń etnik birligine aytıladı”. Keltirilgen bul tariypdagi jańalıq millettiń etnomadaniy hám milliy munasábetlerdegi ayriqsha sub'ekt sıpatında kórinetuǵın bolıwın ańlatıwda qol keledi. Filosof alım A. Ashıldıev «... hár qanday millet arnawlı bir sociallıq-ekonomikalıq baylanıslar sisteması menen baylanısqan etnoijtimoiy birlikdir» 1 -degen juwmaqqa keledi. Haqıyqattan da, millet túsinigine etnik jáne social birliktiń muwapıqlıǵı noqatı-názerden qaralıwı onıń umumilmiy tiykarların hár tárepleme úyreniwge múmkinshilik beredi. Házirgi dáwirde biz, millet degende ulıwma tilde sóylewip, bir pútkil ulıwmahududda jasaw etip turǵan, birge ekonomikalıq turmıs keshiradigan, ulıwma maydanı, ruwxıyva psixikmuhitga iye adamlardıń tariyxıy qáliplesken turaqlı birligin túsinemiz.Milletleraro munasábetlami ayriqsha, quramalı hám serqirra sistema sıpatında qaraw múmkin. Bul ayriqshalıq birinshiden, jámiyet milliy dúzilisiniń strukturalıq bólegi esaplanǵan etnoslarning siyasiy, sociallıq-itstisodiy, materiallıq mútajlik máplerin ruyobga shıǵarıw na ekinshiden, milletleraro munasábetlerde kesheyotgan processlerdi tuwrı bahalaw hámde orın alǵan mashqalalardı sheshiwge qaratılǵan, kompleks xarakterge iye ilajlardı islep chikishdek bir- biri menen tıǵız baylanıslı wazıypalardı sheshiwdi zárúr etip qóyadı. Olardıń tabıslı hal etiliwi bolsa milliy turmısda kesheyotgan ózgerislerdń xarakteri hám baǵdarını aldınan kóriw na qadaǵalawını shólkemlestiriw qamda mámleketlik hákimiyat, siyasiy partiyalar, háreketler hám jámiyetlik shólkemleriniń ruwxıy-bilimlendiriw, ekonomikalıq hám shólkemlestirilgen-texnikalıq potencialın orın alǵan mashqalalardı sheshiwge jóneltiriw imkaniyatın beredi. Belgilengenler etilgen wazıypalardıń qandaymaqsadlarni waziypa etip qoya otirip hal etiliwi mánis itibarı menen stixiyalilikka derlik urin krldirmaydigan, unamlı yamasa unamsız mazmunga iye milletleraro munasábetlerdiń arnawlı bir tipini qáliplestiriwge tiykar bolıp xızmet etedi. Atap aytqanda, milliy teńsizlik, ózge milletlerge salıstırǵanda bepisandlik menen qaraw, arnawlı bir jaǵdaylarda bolsa antagonizmning ústinligi milletleraro munasábetlerdiń unamsız mazmunga egaligidan dárek beredi. Mámleketimizge qollanıwan alınǵanda bolsa, etnik munasábetler milletleraro atıwlıq dep tariyplanishi múmkin bolǵan unamlı mazmunga egaligi menen ajralıp turıwını dizimnen ótkeriw kerek. SHu orında etnos, xalıq vaelat túsinikleri mazmunıǵa da toqtalıp ótiw kerek.“Etnos” túsinigi grek tilinden alınǵan bolıp, onıń etimologiyalıq mánisi xalıq, qáwim, topar, kisiler toparı degen mánislerdi ańlatadı. Siyasatshunoslik pánleri doktorı N. Mamanazarov jazǵanidek, bul termin (yaǵnıy “demos”-O. M.) kisiler toparınıń arnawlı bir sociallıq-siyasiy processlerdaaktiv qatnashuviqismini anglatsa, “etnos”termini arnawlı bir jay, yaǵnıy aymaqda jasawshı xalqning lokal toparını ańlatadı. Házirgi waqıtta “etnos” termini tek ǵana ilimiy sheńber hám ilimiy ádebiyatlardagina qollansa, “xalıq” termini bolsa, kúndelikhayotning barlıq sociallıq-siyasiy, materiallıq, ekonomikalıq hám ruwxıy iskerlik tarawılarında aktiv qollanıladı. SHujihatdan da “etnos” hám “xalıq”tu'sinikleri belgili mánistebir-birine jaqın bolsa-de, biraq mazmun hám239 mánis jixatidan bir- birinen parıq etedi.Tar mániste xalıq terminiel, elat, millet, xalıq, xaloyiq, alaman, arnawlı bir gruppa wákillerin ańlatadı. Xalıq sózi arnawlı bir lokal aymaqda jasawshı xalıqqa salıstırǵanda da qollanıladı. Mısalı, awıl xalqi, qala xalqi hám t.b. Kásip, arnawlı bir shınıǵıw yamasa belgili siyasiy gruppaǵa tiyisli bolǵan adamlarǵa salıstırǵanda oqıtıwshı xalqi, sawdager xalqi, dıyxan xalqi sıyaqlı sózler isletiliwi ushraydı. Zamanagóy xalqara huqıqda da xalıq termini keń qollanıladı. Xalıq birinshi ret xalıq ara huqıq sub'ekti sıpatında 1945 jılı BMT Ustavida " Xalıqlardıń tengligi hám óz táǵdirin ózi belgilew" printspınıń bekkemleniwi nátiyjesinde tán alınǵan. Házirgi waqıtta xalıq ara huqıqda xalıqlar huqıqı hár qıylı konvensiya hám deklaratsiyalarda sawlelengen. SHu menen birge, xalıq ara hamjamiyat tárepinen ulıwma tán alınǵan birden-bir " xalq" túsinigi házirge shekem islep shıǵılmaǵan, tek xalıq ara huqıqda emes, bálki etnografik ádebiyatda da " xalq" túsinigine tiyisli tartıs- tartıslar XIX ásirden berli dawam etip kelip atır. Xalıq sózine berilgen kóplegen xarakteristikalardan kelip shıǵıp (xalıq ara huqıq doktrinasida 100 den artıq xarakteristikalar ámeldegi) sonday tariyplew múmkin: xalıq belgili bir mámleketlik puqaralarina ulıwma birligin ańlatadı. arnawlı bir aymaqda tariyxan struktura tapqan, basqa gruppalardan óz tili, psixik-psixologik awhali hám mádeniyatı, sonıń menen birge, ulıwma sana-sezimine jáne nomlanishi menen parq etiwshi siyasiy yamasa etnoijtimoiy birlik jıyındısı bolsa - etnosdirXalıq termini geyde millet túsinigine sinonim sıpatında da isletiledi. Ózbekstan xalqiniń tariyxıy qáliplesiw procesi etnotarixiy mákan menen bekkem baylanısqan bolıp, usı jerde xalıq sıpatında rawajlanıp kiyatırǵan etnik birlik bolıp tabıladı. Uluwma ilimiy ádebiyatlarda“ e1nos”1ushunchasi hám hádiysesine otızǵa jaqın tariypler ushrassa-de, olarda belgili bir jaqınlıq, ortaqlıq ámeldegi. “Etnos-bul bir tilde sóylesiwshi, ózleriniń birdey kelip shıǵıwı hám ortaq qáliplesiw procesin tán alıwshı, basqa xalıqlardan parq etiwshi qatar úrp-ádet hám dástúrlerge iye bolǵan kisiler toparı bolıp tabıladı.” Biziń názerimizda etnos degende insanlardıń belgili aymaqda uzaq múddet birge jasawı, ulıwma til, mádeniyat hám ózin ózi tusinip jetiw arqalı birlesken kisiler toparı túsiniledi. Etnos degende qáwimlik aǵayınlıq, birden-bir maishiy mádeniyat (baylanıs tili, ıqtıqat ob'ekti, kúndelik júriw-turıw normaları da soǵan kiredi), ulıwma jasaw mákanınıń (landshafttı qamtıp alıwshı) bar ekenligi yoxud ámeldegi bolǵanlıǵı hámde taǵı basqa etnoslarga salıstırǵanda óziniń birden-birligin tusinip jetiw hám belgilengenler etilgen atqa iyelik (etnonim) tiykarında qáliplesken sociallıq birlik da názerde tutıladı. Ayırım etnoslarni bir- birinen farqlovchi za’ru’rli belgisi olardıń ayriqsha materiallıq qásiyetleri arqalı kórinetuǵın boladı. Bul ayrıqshalıqlar hár bir xalqning tariyxıy-materiallıq rawajlanıwı processinde qáliplesedi hám áwladdan áwladga miyraslar bolıp ótedi. Fanda bul process «etnik dástúrler» yoxud «etnik miyrasxorlıq» dep ataladı. Bunday dástúrler hár bir xalqning sociallıq-ekonomikalıq turmısı hámde ol jasap atırǵan tábiy geografiyalıq ortalıq menen baylanıslı halda qáliplesedi. Tek bólek xalıqlar emes, bálki olardıń qáliplesiw processinde qatnasqan aǵayın gruppalar da etnos dep da ataladı.Etnos, xalıq sociallıq-siyasiy liderlarsiz yashamaydı, olarǵa strategik maqset, júris-turıslarına programmalıq mánis hám jónelis beretuǵın etakchilar kerek. Bunday iskerlikti «passionarlik» konsepsiyasi arqalı hár tárepleme úyreniw múmkin. Oǵan kóre dúnyanıń birden-bir informacion-energetik tábiyat kórinisinde tariyxda oyıq ız qaldırǵan «buyuk adamlar hám xalıqlar» dıń iskerligi mexanizmların tuwrı túsiniw etnosni tolıq ilimiy tábiyat kórinisin jaqtılandıriwde qol keledi. Etnos, millet óziniń qásiyetlerin, óziniń ishinen etiwib shıqqan hám basqalar tán alatuǵın ullı wákilleri arqalı kórinetuǵın etedi. Mısalı, ózbek xalqi, milleti basqa xalıqlar názerinde Imom al-Buxoriy, Ámir Temur, Ullıbek, Bobur, Navoiy sıyaqlı ullı insanlar áwladları sıpatında gewdelenedi. Bunnan tısqarı, xalıq, millet haqqında gáp ketkende, olardı birlestirib turadıǵan mentalitet, jasaytuǵınlıq aymaq, olardaǵı ayriqsha ayrıqshalıqlar, insaniyat sociallıq rawajlanıwında tutqan ornı, tariyxıy miyrasları, ahloqiy qádiriyatları jáne social- siyasiy tájiriybesi da názerde tutıladı. Bilgenimizdey, dúnyada ekew birdey adam bolmaǵanidek, ekew birdey millet da bolmaydı. SHuning ushın olardıń xarakterleri, mápleri, dúńyaǵa kózqaraslaii, ishki-psixik álemi hár qıylısha, bul - hákisioma. Bul bolsa milletler ámeldegi eken milletleraro munasábetlerdegi máseleler da saqlanıp qalınıwiden darak beredi. Millettiń ayriqshalıǵı onıń ishki ruwxıy-psixik álemin quraytuǵınmilliy erkinlik, or-ar-namıs, qadr- qımbat, ızzep-náps, namıs sıyaqlı sezimlerde kórinetuǵın boladı. Eger olarǵa sırtdan yamasa basqa milletler tárepinen unamsız tásirinler ko'rsatilsa, milletleraro, hátte, mámleketlikleraro munasábetlerde qarama-qarsılıqlı jaǵdaylar payda boladı hám olar salmaqli musibatlarga alıp keliwi múmkin.Etnos, xalıq sociallıq bolmısqa munasábetlerin huqıqlariorqali bildiredi. Demokratiyalıq mámleketlerde áyneKonstitutsiya (Tiykarǵı Nızam) hám oǵan súene otirip islep shıǵıladıǵan hám qabıl etiletuǵın nızamlar etnosningsociallıq bolmıstagio'rnini, huqıq hám minnetlerin belgilep beredi. Mısalı, Ózbekstan RespublikasınıńKonstitusiyasıǵa muwapıq “Xalıq mámleketlik hákimiyattıń birden-bir deregi bolıp tabıladı”. (7-statiya); “Mámleketlik xalıqerk-ıqrarın bildirip, onıń máplerine xızmet etedi”; “Mámleketlik shólkemleri vamansabdor shaxslar jámiyet hámpuqaralar aldında ma'suldirlar” (2-statiya). “Jámiyet hám mámleketlik siyasatınıń eń za’ru’rli máseleleri xalıqtalqılawıǵa usınıs etiledi, ulıwma dawısqa (referendumga) qóyıladı.” (9-statiya). Usı statiyalardaÓzbekstan xalqi hám puqaralardıń sociallıq, siyasiy, ekonomikalıq, materiallıq huqıqları, usı munasábetlerdiń tiykarǵı prinsiplari belgilep berilgen. Usı huqıqlar etnosning, millettiń uzaq sociallıq-materiallıq rawajlanıw processinde erisken jetiskenlikleri kvintessensiyasi bolıp tabıladı. Elat degen túsinik arabshadan tilimizge kirip kelgen. Elat degende bir tilde sóylesiwshi, ayriqsha mádeniyatı ámeldegi bolǵan hám belgili aymaqda jasaytuǵınlıq hámde arnawlı bir maqset tiykarında birlesken hám óz strukturasıǵa iye bolǵan sociallıq-tariyxıy birlik túsiniledi. Elat — adamlardıńtil, aymaq, ekonomikalıq hám materiallıq tárepten tariyxan struktura tapqan birligi. Elatga kóp tárepten bir- birine jaqın qáwimler birlesedi. Áyyemginde adamlardıń elat bolıp, bir aymaqda jasawları olar arasında ulıwma mápdarlıq, qan-aǵayınlıq sezim-sezimlerin kúshaytirgan. Elatlar, kúshli qáwimlerdiń kúshsiz qáwimlerdi ózine bo'ysundirishi hám olar b-n aralasıp ketiwi nátiyjesinde da qáliplesken. Elat óz túsin saqlap qalıwı, rawajlanıp, millet dárejesine eliriwi ushın óz mámleketine ıyelewi kerek. Ulıwma mápdarlıq sezimi jáne onı qorǵaw juwapkerligi daklatni payda etken. Salıstırǵanda oraylasqan dáslepki mámleketlikler áyyemgi Egipet, Bobil, Turonda hám basqa orınlarda payda bolǵan. Planetamizning basqa jaylarında, atap aytqanda, Batıslıq hám SHarqiy Evrupada elatlar orta ásirlerde qáliplesken. Dúnyada bunday processler dawam jetip atırǵan mámleketler házir da bar. Janlı sóylesiw tilinde millet hám elatlar degen sóz dizbegiler isletip turıladı. Kóbinese, elat degende, kamsonli, materiallıq- bilimlendiriw, ekonomikalıq-siyasiy tárepten salıstırǵanda kem rawajlanǵan xalıqlarham túsiniledi.Burınǵı Birlespede 1926 jılda ótkerilgen xalıq diziminde 230 den artıq millet hám elat yashaydı, delingen bolsa, 1959 yilgi xalıq diziminde bul nomer 129 taga túsip qalǵan. Sonday eken, 100 den artıq elat, tiykarınan, kem sanlı xalıqlar óz milliy túsin joǵatıp, kóp sanlı xalqning muǵdarın asırǵan. SHo'roviy ideologiya “óz rawajlanıwına kóre orqada qalǵan kóplegen elatlar, tiykarınan, kishi elatlar, milletke aylanbasligi da múmkin. Olar waqıt ótiwi menen ekonomikalıq hám materiallıq tárepten yuksalgan basqa elat hám milletler menen jaqından baylanıs etiwge ótiwi nátiyjesinde aldıńǵı xalqning mádeniyatı, tilin ózlestiredi hám az-azdan sol millettiń quramına sińip ketedi”, dep uqtirardi. (Bul kóshirme Ózbek Sovet Ensiklopediyasining 13-jildidan keltirildi). Bunnan usıdan ayqın boladı, CHor Rossiyasında XVI ásirdiń ortalarından baslanǵan bunday siyasat kebiro dáwirinde da jasırına dawam ettirildi. “Separatizm” latınshadan alınǵan termin esaplanıp, ajralıp shıǵıwǵa, bólek bolıwǵa umtılıw mánisin ańlatadı. Mısalı, bir pútkil mámlekettiń bir wálayatı ajralıp shıǵıwdı istasa — bul separatizm boladı, bul hárekettiń tepasida turǵanlardı separatchi - ayrmachi deyiw múmkin. Bunday umtılıwlami saw pikrli hesh bir kisi oqlamaydi hám yoqlamaydi. Bul mámlekettiń pútinligine rahna saladı, pútkil bir xalqni tártipsiz etedi. Lekin tili, dini, turmıs tárizi zinhar basqasha bolǵan, óz watanına iye bir xalqning ǵárezsizlikti istab, húkimran basqarıw princpı iskenjesinen ajralıp shıǵıwı separatizm emes, bálki milliy mámleketlikchilikni qayta tiklew jolı bolıp tabıladı. Ózbekstannıń ǵárezsizlikke jetiwi áne sol printsp mazmunıǵa sáykes keledi.Elat menen jaqın mániste diaspora túsinigi da qollanıladı. Diaspora grekshe diaspora -tarqalıw mánisinde bolıp, belgili bir mámleketlik aymaǵinda jasawshı, biraq basqa bir mámleketlikde óz mámleketlik strukturasıǵa iye, belgili bir xalıq millet wákilleriniń jıyındısı (mısalı Ózbekstanda jasawshı orıs, ukrain milletiniń diasporasi). Konstituciyalıq huqıqda «diaspora» túsinigiden óz watanlaslarına salıstırǵanda mámleketlik siyasatını júrgiziwde paydalanıladı.Milletleraro munasábetler. Watanparvarlik, kosmopolitizm, mılletshillik. Milletleraro munasábetler — birge yamasa ayır tárzde jasaytuǵınlıq túr-túrli milletler ortasında orınlanatuǵın hár qıylı sırtqı kórinislerdegi baylanıslardı ańlatıwshı túsinik bolıp tabıladı. Ekenin aytıw kerek, búgin jáhánda ámeldegi 200dan zıyat mámlekette eki mıńǵa jaqın millet, elat hám qáwim yashaydı. Olar 5 yarım mińnan aslam tilde sóylesedi. Bul tillerdiń 100 den kóplegenigine óz jazıwına iye. Milletler-ara processlerdiń eń xarakterli tárepi sonda, insaniyat aqıl- ziyrekligi yuksalgani sayin milletler óz-ara assimilyasiyalasıw tárep emes, bálki ózleriniń “men”ini kórsetiw etiw, tastıyıqlaw tárepke jedel pát menen háreket etpekte. Ele jáhánda ámeldegi qandayda-bir millet, yamasa elat qálegen túrde basqa milletler menen qosılıp ketken emes, kerisinshe ayırım milletler mayıplılıqdıń salmaqli kúlpetleriniboshidan keshiriwge májbúr bolsalar-de azatlıq, erkinlik sıyaqlı qádiriyatlardan waz kechmaganlar. Olar azat, ózbetinshe jasap, óz úrp-ádetlerine, dástúr hám qádiriyatların múqaddes bilip, belsendilik kórsetip kelgenler. Milletleraro munasábetler degende hár qıylı millet hám xaliqlardiń ekonomikalıq-siyasiy hám materiallıq- bilimlendiriw tarawlarda júz bolatuǵın óz-ara baylanıslar kompleksin túsiniw kerek. Bunday baylanıslar, kóp milletler jasaytuǵınlıq ayırım bir mámleket ishki turmısında yoxud hár qıylı mámleketlerde jasaytuǵınlıq milletler ortasında ámelge asadı. Búgingi kúnde jáhánda xalqınń quramı tek bir ǵana milletten struktura tapqan mámleketti yamasa mámleketlikti tabıw qıyın. Tap usı mánisten alıp qaraǵanda da mámleketler, mámleketlikler ortasında ámelge asırılatuǵın hár qıylı tarawlardaǵı baylanıslarda olarda jasap atırǵan milletlaming dos sıpatında munasábetleri hár qanday mámleketlik rawajlanıwınń za’ru’rli faktorı esaplanadı. Áne sol faktor qanshellilik bekkem bolsa, mámleketlikler ortasında alıp barılatuǵın hár qıylı tarawlardaǵı baylanıslar xam sol dárejede bekkem boladı hám hár eki tárep kutayotgan nátiyjelerdi beredi. Kóp milletli mámleketlerde milletleraro munasábetlami uyqaslastırıw sol mámlekette turaqlılıq hám rawajlanıwdıń kepilligi, onıń perspektivasını támiyinleytuǵın tiykarǵı omil bolıp tabıladı. Hár qanday mámlekette milletleraro munasábetlami uyqaslashtirib barıw mámleketlik siyasatınıń eń ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri sıpatında qaraladı. Burınǵı kebirolar basqarıw princpıınıń baxıtsızlıǵı sonda ediki, ol óz máplerin milliy mápler esabıǵa ámelge arttırıp keldi. Yag’niy, milliy omilning kúshi-qudıretin názer-pisand etpedi hám klasıy máplerdi qandırıw arqalı óz húkimranlıǵın máńgilestiriwshi boldı. Olar zorlıqshılıq menen hár qıylı milletlami