O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

10 -TEMA. XABAR TARAWIN REFORMA ETIW, XABAR HAM SO’Z ERKINLIGIN TA’MIYNLEW

Joba:

1. 
   Insaniyat tariyxında informaciya mútajligi
   
2. 
   Puqaralıq jámiyetin qurıw processinde informaciya salasın reformalaw,
   
3. 
   Sóz hám informaciya erkinligi.
   
4. 
   Puqaralıq jámiyeti basqarıw mexanizmları rawajlanıwlashuvida zamanagóy informaciya texnologiyalarınıń roli
   
5. 
   Insaniyat tariyxında informaciya mútajligi.
   

Hár qanday jámiyette informaciya bárháma mámleket rawajlanıwınń aynası, adamlardıń sanasın, dúnyaǵa kóz qarası, siyasiy dárejesi qáliplesiwiniń tiykarǵı qurallarından biri bolıp tabıladı. Informaciyaǵa bolǵan turmıslıq mútajlik, onı qandırıwǵa xızmet etiwshi faktorlardı qáliplestiriw adamlıq rawajlanıwınń hár bir basqıshında etakchi orınlardan birin iyelep kelgen.Insaniyat tariyxında informaciya toplaw hám tarqatıwdıń dáslepki awızsha (waz sóylewshiler, jarshılar, shabarmanlar hám basqalar) hám jazba (popiruslardagi, daǵaza taxtaları hám hakozolardagi) úlgileri nomuntazam bolsadalıq, áyyemgi zamanlardan jaqsı belgili. Sol dáwirlerdayoq tolıqqonli informaciya hám xabarǵa talap hámde mútajlik hár qıylı dereklerde sawlelengen. Zardushtiylik tariyxınń dáreklerinde aytilishicha, Zardusht xudoning payg'omi (xabarı) ni adamlarǵa etkazish arqalı qaraqshılıq hám vayronliklar aldın alıw, hadal miynet etip, tınısh-totuv jasaw, ádalat hám haqıyqatǵa iyiliw etiw kerekligin uyretgen. 30 ásirler aldın bitilib, bizlerge etip kelgen “Avesto”dan hár qanday xabar, jańalıq óziniń rawajlanıwlıǵı, haqıyqıylıǵı, tolıqlıǵı menen bahalanishi, onıń járdeminde insaniyat jaqsılıq hám jaqsı islikka qaray umtılıwı tuwrısında juwmaq etiw múmkin.Ǵalaba xabardıń tiykarǵı mánisin ańlatıwshı maǵlıwmat jıynaw, qayta islew hám tarqatıw hámde operativ xabarlar jazıp jámiyetti agah etiw menen gúmira kisiler Ámir Temur dáwirinde da bolǵanlıǵı belgili. Bul haqqında Sahıpqırannıń «Qıssası Temur» de: «Hámir etdimkim, hár shegara hám wálayat, lashkar hám mámleketg'a bir axbornavis (xabarlar jazıwshı, yaǵnıy xabarshı) tayın etgaylarkim, ásker hám hákim hám ra'iyat hám biygana lashkar hám buyım hám manolning mudoxil hám maxorij hám biygana adamlar hám karvonning kirmak hám chiqmog'i hám irgeles patshahlar mámleketiniń axbori hám alarning usılı va afoli hám uzaq baladalardin sarayimg'a júz qo'yg'on ulama hám fazıl adamlardıń jumıslar hám sózlerin rostlig' hám durıslig' bila jazıp sarayg'a yiborgaylar», degen pikri bunıń dálili bolıp tabıladı. Sonday eken, bolıp atırǵan hádiyse-waqıyalar haqqında xabar toplaw hám mámleketlikti basqarıwda olardan paydalanıw Sahıpqıran ushın da za’ru’rli faktor bolǵan.Oqımıslı Suw ayırǵısher Navoiy da óz ijodi hám iskerligi dawamında qalıs hám ras informaciya máselesine bólek itibar qaratgan. Onıń “Tańlanıwul abror” dástanındaǵı nadurıs xabar beretuǵınnıń jaǵdayı:Hár kisi ótirikti desa, lek kem Bo'lg'ay edi kosh bul davronda da. Ásirler oshsada informaciyaǵa bolǵan talaplar derlik ózgergen emes. Kerisinshe, jámiyet turmısında onıń áhmiyeti barǵan sayın asıp barǵan hám búgingi kunga kelip mámleketimiz rawajlanıwı strategiyasın qáliplestiriw jáne onı tikkeley ámelge asırıwda kem-kemnen úlken rol o'ynamoqda. Bul bolsa olardıń puqaralıq jámiyetke tán tiykarǵı faktorlardan birine aylanıp baratırǵanınan dárek beredi.

Ǵalaba xabar quralları jámiyet x, ayotining muxIm

Puqarolarni olar ushın axamiyatli voqsealar x atsida aktual hám isenimli informaciya menen támiyinleydi

Shaxsti ijtimoylashuviga xızmet qilatug’in bilimlendiriw, tálim hám tárbiyalıq wazıypalardı ámelge asıradi

Sociallıq o’mirdin’ hár qıylı sox, alaridagi ámeldegi máseleler x, atsida jámiyetshillik pikirin ulıwmalastırıw hám ańlatpa tsilishda qatnasadı

Mámleketlik x, okimiyati hám boshtsaruvi shólkemleriniń iskerligin tantsid hám qadaǵalaw tsiladi.

OAV fukarolik jámiyetinde hár qıylı sociallıq gruppa, lar urtasida mulotsat quralı x, amda sociallıq ax, amiyatga iyelik etiw máselelerdi muxokama qilish turali

Ǵalaba xabar quralları jámiyetti uyushtirish, jipslashtirish, futsarolarning sociallıq aktivligin ragbatlantirish múmkinshiligine iye.

Ǵárezsizlik jıllarında erkin ǵalaba xabar quralları iskerligi ushın zárúr bolǵan huqıqıy, sociallıq-siyasiy hám ekonomikalıq shárt-shárayatlar qáliplesti. OAVning puqaralıq jámiyeti institutı sıpatında rawajlandırıwdıń jolındaǵı túpkilikli ózgerisler izbe-iz dawam etpekte. Dıqqatǵa iye za’ru’rli tárepi sonda, erkin OAVni rawajlantirmay turıp, puqaralıq jámiyeti qurıw hám insan erkinshegi, huqıqların támiyinlew múmkin emasligini jámiyetshillik ańlap etdi.Puqaralıq jámiyetin rawajlandırıwdıńda sóz hám baspasóz erkinligin támiyinlew máselesi bólek orın iyelewin názerde tutıp Birinshi Prezidentimiz I. Karimov sonday deydi: «Jámiyetimizni jáne de rawajlandırıwdıń hám sapa tárepinen jańarıw boyınsha eń za’ru’rli ústin turatuǵın jónelis - bul insan huqıqları hám erkinliklerin, sóz hám baspasóz erkinligin, sonıń menen birge, áshkaralıqdı, jámiyette ótkerilip atırǵan reformalardıń ashıqlıǵın támiyinleytuǵın demokratiyalıq printsplardı sózde yamasa qaǵazda emes, ámeliy turmısda engiziw bolıp tabıladı, desek, hár tárepleme tuwrı boladı».Mámleketimizdiń ǵárezsizlikke jetiwi informaciya salasın liberallashtirish, sóz erkinligin támiyinlewde da jańa basqıshnı baslap berdi. Ótken jıllar dawamında usı tarawda keń qamtılǵan túpkilikli ózgerisler, kóplegen ilajlar ámelge asırıldı. Málim bul baǵdarda informaciya quralları iskerligine tiyisli jetilisken huqıqıy baza jaratılǵanlıǵın hám ol insanlar ushın informaciya alıw salasında erkinlik hám huqıqların támiyinlewde za’ru’rli rol o'ynayotganligini bólek atap kórsetiw zárúr.Áwele, mámleketimizde informaciya salasında alıp barılıp atırǵan siyasat Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyasıda belgilengen ǵalaba xabar quralları erkinshegi hám nızamlarǵa muwapıq xızmet kórsetiwi hár kim pikrlew, sóz hám ıqtıqat erkinshegiga,177hámde ózi qálegen informaciyanı izlew, alıw hám tarqatıw huqıqına iye ekenligi haqqındaǵı normalardı izbe-izlik menen hám tolıqlıǵınsha támiyinleniwi tiykarında ámelge asırılıwın atap kórsetiw zárúr. Haqıyqattan da, ǵárezsizlik jıllarında ǵalaba xabar quralları iskerligin tártipke soluvchi nızamlardıń analizi bul tarawǵa tiyisli huqıqıy bazanı jetilistiriw izbe-iz hám sistemalı tárzde ámelge arttırıp barılǵanlıǵın kórsetip atır. Ótken jıllarda mámleketimizde jaratılǵan huqıqıy mákan jáne social- ekonomikalıq túpkilikli ózgerisler nátiyjesinde baspa baspalar sanı kóbeydi, jeke gazeta hám telestudiyalar sisteması júzege keldi.

2. Puqaralıq jámiyetin qurıw processinde informaciya salasın reformalaw, sóz hám informaciya erkinligi.

Informaciya erkinligin támiyinleytuǵın konstituciyalıq normalar ǵalaba xabar quralları iskerligin hám uluwma informaciya salasındaǵı munasábetlerdi tártipke soluvchi basqa nızamlarda da rawajlanıwlastırılgan. Demokratiyalıq processler talay oyıqlasqan, buǵan uyqas baspasózge iye bolǵan rawajlanǵan mámleketlerde sóz hám pikir erkinshegi uyań- áste óz aǵımı menen kirip kelgen. Jámiyetti tupten reformalaw, ásirler dawamında formalanıp qalǵan túsiniklerdi sındırıw, húr pikrlilikni turmıs tárizine aylandırıw maqsetinde áne sonday nızamlardıń qabıl etiliwi Ózbekstan ushın úlken siyasiy, materiallıq, qolaversa, huqıqıy waqıya boldı. Usı waqıtta ol informaciya salasın jáhán ulgilerine maslastıirıw, fuqorolarni erkin pikrlewge úyretiw hám sol tiykarda jámiyetti saw pikirler tiykarında qaytaldan qurıw mámleketlik siyasatı dárejesine kóterilganligini kórsetedi.

Ozbekistan da

Ammoviy axborot

Vositalari iskerligi

Tartipke saliwshi

Nizamlar

G’árezsizlik dáwirinde mámleketimizdegi OAV larining túsi, sistemadaǵı strukturalıq ózgeris hám jańalanishlar tómendegilerde kórinetuǵın bolıp atır:1. OAVning sanı hám sapası keskin artıp barmaqta. 1991 jılda OAV ulıwma sanı 395 dane bolǵan bolsa, 1994 jılda Respublikada 475 dane OAV, olardan 384 dane gazeta,66ta jurnal, 19 ta telestudiya, 3 dane kabel televideniyası, 2 dane radiostudiya hám bir agentlik180iskerlik kórsetken. búginge kelip, 1, 4 mıńǵa jaqın ǵalaba xabar quralları Ózbekstan baspasóz hám informaciya agentliginde dizimge alınǵanlıǵın búydew zárúr. Olardan709 gazeta, 289 jurnal, 95 TV i radio. Baspa baspalar, tele- i radiokanallar menen bir 181waqıtta publitsistik iskerlikti veb-saytlar da aparıp atırlar.2. Ǵárezsizlik jıllarındamamlakatimizda udayı tákirarlanatuǵın baspa baspalardıń internetversiyaları, internet jurnalistika payda boldı hám ol jedellik menen rawajlanıp barmaqta.Sońǵı bes jıl ishinde olardıń sanı 2 eseden arttı. 1 yanvar 2015 jıl jaǵdayıǵa kóre,182internet ǵalaba xabar quralları 304 teńi quraydı.3. Sońǵı on jıl ishinde ózbetinshe baspaOAV larining sanı 2, 5 ret, ózbetinshe183elektron OAVlarning sanı bolsa 7 ese asdı. Ámeldegi barlıq telekanallarning derlik 53 procenti, radiokanallarning bolsa 85 procenti mámleketlik emes ǵalaba xabar quralları184esaplanadı. Bul bolsa erkin informaciya bazarı, bazar ekonomikası talaplarıǵa juwap bere alatuǵın ózbetinshe baspalar sanı kóbeyip, báseki ortalıǵı qálipleskenlidan dárek beredi.4. Respublikamizda jasaw qılıp atırǵan kóp milletli jazılıwshılardıń talap hám185tilekleri inabatqa alınǵan halda baspa ǵalaba xabar quralları 12 dane tilde baspa etilip atır, televidenie hám radioda da bul ámeliyat qollanılıp atır, esittiriw hám ko'rsatuvlar aǵayin xalıqlar tillerinen tısqarı orıs, ingliz tillerinde da efirga uzatılıp, veb-saytlar ózbek, orıs hám ingliz tillerinde iskerlik júrgizedi;5. Búgin Respublikamizdagi ǵalaba xabar quralları siyasiy-sociallıq, huqıqıy, medicinalıq, tálim-tárbiya, hayal-qızlar, sociallıq-bilimlendiriw, ekonomikalıq-sociallıq, sport, ruwxıy-bilimlendiriw hám sol sıyaqlı basqa kóplegen tarawlar boyınsha shıǵarılmoqda.6. Mámleketlik hám jámiyetlik shólkemleri ǵalaba xabar quralları menen bir qatarda mámleketlik emes ǵalaba xabar quralları hám olardıń iskerligin qollap-quwatlawǵa qaratılǵan bir qansha shólkemler sisteması jaratıldı. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisı janındaǵı Mámleketlik emes kommerciyalıq emes shólkemlerin hám puqaralıq jámiyetiniń basqa institutların ko'llab-kuvvatlash Jámiyetlik fondı, Jurnalistlar dóretiwshilik awqamı, Ózbekstan ózbetinshe baspa ǵalaba xabar quralları hám informaciya agentliklerin qollap-quwatlaw hám rawajlandırıwdıń jámiyetlik fondı, Mámleketlik emes elektron ǵalaba xabar quralları milliy assotsiatsiyasi, Jurnalistlarni tayarlaw xalıq ara orayı usılar gápiden bolıp tabıladı.7. Xalıq ara hamjamiyatni mámleketimiz turmısı, reformalardı ámelge asırıw boyınsha qolǵa kiritilgen tabıslar tuwrısında xabarlı etiw, xalıqtıń informaciyaǵa bolǵan zárúriyatın qandırıw hámde puqaralar hám mámleketlik shólkemleri ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqdı kúsheytiw maqsetinde házirgi kúnde internet tarmaǵında derlik barlıq mámleketlik shólkemleriniń veb-saytları jaylastırılǵan. Mámleketlik shólkemleri veb-saytlarınan tısqarı basqa veb-saytlardıń sanı da asıp baratırǵanlıǵın bólek atap kórsetiw zárúr. Atap aytqanda, “Uz” domen zonasındaǵı veb-saytlardıń sanı 2002 jıldaǵı 587dan 2010 jıl fevral ayında milliy internet mákanında 10 mıń veb-sayt dizimge alınǵan, 2015 jıl187iyun sheshe jaǵdayıǵa kóre bolsa, olardıń sanı 21, 86 mıńǵa etdi.8. Tarawǵa zamanagóy texnologiyalar izbe-iz engiziliwi nátiyjesinde sistemaǵa cifrlı,mobil hám internet televidenie sıyaqlı zinhar jańa mediatuzilmalar kirip kelip atır. Global188tarmaqta 200 ge jaqın baspalardıń elektron versiyaları ámeldegi. Veb-saytlardıń sanı asıp baratırǵanlıǵı tekǵana puqaralarımızdıń, bálki basqa mámleketlerde da Respublikamizda o'zkazilayotgan túpkilikli ózgerisler haqqında tolıq maǵlıwmatǵa ıyelew ushın múmkinshilikler jaratmoqda.Bul mısallar mámleketimizde ǵalaba xabar qurallarını liberallastırıwǵa tiyisli siyasat sistemalı tiykarda, basqıshpa-basqısh hám anıq maqsetke jóneltirilgen halda ámelge asırılıp atırǵanlıgınan dárek beredi. Áyne shaqda, mámleketimizde socialliq ómirdiń hár qıylı tarawlarıda ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli ózgerisler oxir aqıbette ǵalaba xabar quralları jumısında jańa jónelislerdiń payda bolıwı hám tarawǵa tiyisli nızamshılıq bazasın jetilistiriwge alıp keldi.Mámleketimizde jaratılǵan nızamshılıq bazası hám ámelge asırılıp atırǵan jumıslar xalıq ara-huqıqıy normalarǵa tolıq sáykes keliwin bólek atap kórsetiw kerek. Atap aytqanda, OAV iskerligine tiyisli nızamlardıń analizi olardıń Birlesken Milletler Shólkeminiń “Insan huqıqları umumjahon deklaratsiyası”ning 19-statiyasındaǵı “hár kim mámleketlik shegaralarıdan qaramastan hár qanday informaciyanı alıw hám tarqatıw huqıqına iye ekenligi”hamda basqa halqaro hújjette “óz-ara teńlik hám hár qıylı mádeniyatlardı húrmet etiw tiykarında barlıq mámleketlikler ortasında eki hám kóp tárepli informaciya almaslaw za’ru’rli”ligi tuwrısındaǵı normalarǵa sáykes ekenligin kórinetuǵın etpekte.Mámleket basshıı jámiyetimiz rawajlanıwında ǵalaba xabar qurallarınıń roli haqqında toqtalıp:“Búgin turmıstıń ózi aldımızǵa puqaralıq jámiyeti institutları sistemasında ǵalaba xabar qurallarınıń ornı hám rolin jáne de bekkemlew wazıypasın qatań etip qoyıp atır.

11-TEMA. PUQARALDIN’ O'ZIN-O'ZI BASQARIW ORGANLARI

Joba:

1.Puqaralıq jámiyeti sistemasında máhelle hám ózin ózi basqarıw shólkemleriniń ornı

2. Jergilikli húkimet hám puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń óz-ara munasábetleri

3. Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin shólkemlestiriw

4. Puqaralardıń ózin ózi biylewin rawajlanıwınıń konseptual tiykarları

5. Puqaralıq jámiyeti sistemasında ózin ózi basqarıw shólkemleriniń orni

Puqaralıq jámiyeti institutları sistemasında ózin ózi basqarıw shólkemleri (máhelle) dıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı. Mámleketimiz basshıı aytıp ótkenidek, “... ózin ózi basqarıw shólkemleri - bizińkeleshegimiz. Puqaralıq jámiyetin qurıwshı ekenbiz, onıń tiykarların quraytuǵın tiykar mine sol organlar boladı. Biz búgin áne sol tiykarlardı qurıwdı basladık”. Kópshilik mámleketlerden ayrıqsha bolıp esaplanıw, máhelle institutı jurtımızda mıń jıllar dawamında sınalǵan hám oyıq túbir otgan, xalıqdı birlestirib turadıǵan sociallıq hádiyse sıpatında rawajlanıp kelip atır. Ásirese, onıń házirgi bazar ekonomikasına ótiw sharayatında xalqımızdıń úrp-ádetlerine, dástúrleri hám qádiriyatların saqlap qalıw, olardı jipslashtirish kepilligi sıpatında turmısqa kirip kiyatırǵanlıǵın ayqın kórip turıpmız. Ózbekstanda puqaralar ózin ózi basqarıwdı ámelge asırıwda máhelle órnek boladı. Máhelle ózbeklerdiń tariyxan qáliplesken jámiyet rawajlanıwın kóteriw ushın birden-bir maqset menen jasap, iskerlik kórsetiw mákanına aynalǵan. Ol ózbek xalqiniń turmıs tárizi, ruwxıylıqı, socialliq ómiriniń ayriqsha qásiyetlerin sáwlelendiriwshi, milliy dástúrlerineni, úrp-ádetlerineni, etikalıq-ruwxıy qádiriyatların áwladdan-áwladga etkazuvchi múqaddes mákan bolıp kelgen. Máhelle insanlardıń milleti, jası, jinsi, dini, irqi, tili, ıqtıqatı, sociallıq kelip shıǵıwı, jeke jáne social poziciyasinen qaramastan olardı jaqsı islik jolında jipslashtiruvchi hám birlestiruvchi úlken hám múqaddes shańaraq esaplanadı.Máhelle shıǵısona dástúrler, úrp-ádetler hám dástúrlerdi jámáátda ámelge arttırıp, áwladdan-áwladga jetkizip kelip atır. Máhelle aktivleri dástúriy, shańaraqqa tiyisli toylar, bayramlar, motam dástúrlerin ótkeriw menen baylanıslı shólkemlestirilgen jumıslardı ámelge asırıwda bas-qas bolıwadı. Olardı dábdebesiz, ısrapshılıqsız, artıqsha ǵárejetlersiz, ıqsham etip ótkeriw, máhelle aqsaqalı hám arnawlı kishi hámeldar komissiyalarǵa baylanıslı. Máhellede o'tayottan hár bir bayram yamasa dástúr ushın máhelle ahlining úlkenyu kichigi birday juwapker bolıp tabıladı. Bunday ilajlarda úlkenyu kishika, boyu jarlıǵa, lawazımlıu ápiwayı puqaraǵa birdey húrmet hám sıylasıq kórsetiledi. Máhellede keleshek áwladimiz tárbiya tabadı. Bul erda ósip atırǵan hár bir jigit-qizning etika-odobi ushın pútkil máhelle ahli juwapker bolıp tabıladı. SHuning ushın da “Bir balaǵa etti qońsılas áke-ana”, “Bir bala tárbiyası ushın etti máhelle áke-ana” sıyaqlı ańızlar biykarǵa payda bolmaǵan. YPalawlardıń hár bir júris-turısı barlıqdıń dıqqat-orayında boladı. Máhelledoshlarning hár bir jas táǵdirine juwapkerligi, olardı baqlawı - bárkámal insandı tárbiyalap etiwtirishning negizi bolıp tabıladı. Qulıq-odobi jaqsı hár tárepleme úlgili perzent máhálleniń abıraysı bolıp tabıladı, noqobil, etikaan qabıl etiwge bolmaytuǵın perzent bolsa máhelle ushın qara dog'i bolıp tabıladı. Máhelleden yurtga tanımalı insanlar etiwib chiqsa, pútkil máhelle ahli, olardıń áwlad-úrimputaqları namıslanadilar.Máhelle strukturası hám funksiyası jaǵdayǵa qaray ózgerip turǵan, biraq ol ózin ózi basqarıw printspın saqlap qalǵan, óz aymaǵinda jasawshı kisiler ortasında sociallıq- ekonomikalıq munasábetlerdi muwapıqlashtirib turǵan. Ǵárezsizlik jıllarında máhelleler jámiyettiń materiallıq-ruwxıy tiykarların jaratıw súyenishine aylanıp, sociallıq-ekonomikalıq hám materiallıq-siyasiy máselelerdi hal etip, puqaralar jıyınında demokratiya printspların qáliplestiriw, insan faktorını qádirlew mákanı sıpatında tiklanmoqda.Máhelle, uluwma, jergilikli ózin ózi basqarıw organalarining puqaralıq jámiyetidegi roli olardıń arnawlı bir aymaqdaǵı xalıqnini birlestiriwi, onı birden-bir jámáátga aylanıwı hám iskerlik kórsetiwine xizmet etiwinde bolıp tabıladı. Búgingi kúndegi zamanagóy izertlewlerde munitsipal strukturanıń xalqı - “aymaqlıq ǵalabalıq jámáát”, “aymaqlıq jámáát”, “jergilikli hamjamiyat” túsinikleri menen belgilenedi. V. E. CHirkinning tariypicha, aymaqlıq ǵalabalıq jámáát - xalıqdı aymaqlıq tiyislilik belgisi boyınsha shólkemlestiriwdiń arnawlı forması hám adamlardıń puqaralıǵı hám jasından qaramastan arnawlı awqamı bolıp tabıladı. Aymaqlıq ǵalabalıq jámáát sıpatında ol mámleketlikti shólkemlesken jámiyetler, olardıń ishinde dúzilisi múmkin bolǵan hám tashkil atırǵan basqa aymaqlıqǵalabalıq jámáátler: federatsiya sub'ektleri, siyasiy avtonomiyalar, munitsipal strukturalardıń xalqı (xalqi) ni ajratadı.Aymaqlıq jámáát aǵzalarınıń óz-ara baylanısları quramalı kommunikatsiyalar sistemasınanibarat. Nikolas Lumanning pikricha, kommunikatsiya pútkilley ongga baylanıslı bolıp, yaǵnıy kommunikatsiyanıń ózi emes, bálki sananıń informaciyanı qabıllaw funksiyasın atqaradı.Usı jaǵday ózin ózi basqarıwda bólek insannıń qatnasıwı, onıń huqıqıy sana-sezimine jáne mádeniyatın asırıw máselelerine da bólek itibar qaratıwdı talap etedi. Ózbekstan Respublikasında “Jámiyette xalıqtıń huqıqıy mádeniyatın kóteriw Milliy programması”ning qabıl etilgeni usı máseleni sheshiwdiń shólkemlestirilgen-huqıqıy tiykarların belgilep berdi. Aktiv shaxslarǵana óz máplerin ańlap, olardı tikkeley ózleri yamasa hár qıylı gruppalarǵa, atap aytqanda aymaqlıq jámáátlerge uyushgan halda ámelge asıradılar.Puqaralardıń uyushganlik dárejesi, óz-ara baylanıslarınıń jaqınlıǵı, aymaqlıq jámáátlerdiń hár qıylı kólemde dúziliwine qaray parıqlanishi tábiy hol bolıp tabıladı. Áyne usı jaǵday hár qıylı kólemdegi aymaqlıq jámáátlerdiń aktivligine unamsız tásir kórsetedi. Eń tómen awıl, qalasha, máhelle jámáátleri aǵzaları baylanıslarınıń jaqınlıǵı, olardıń basqarıwdaǵı tikkeley qatnasıwı sebepli, aymaqlıq hamjamiyatlarni formalantıradı. Naǵız ózinday hamjamiyatlar máp gruppaların tashkil etip, aymaqudiy ózin ózi basqarıwshı sub'ekt esaplanadı. Bunnan hár bir aymaqlıq jámáát, onıń kólemiden qaramastan, rawajlanǵan kommunikatsiyalar sistemasına ıyelewi kerek degen juwmaq kelip shıǵadı.Aymaqlıq jámáátlerdiń aktivligi olar tárepinen formalantirilgan sociallıq-siyasiy institutlar iskerligine tikkeley baylanıslı. Bunday institutlar, qále sociallıq, qále siyasiy bo'lsin, sociallıq gruppalarǵa siyasat salasında óz máplerin tártipli qandırıw imkaniyatın beredi. Olar munasábetlerdi turaqlılashtirib, individler hám gruppalar júriw-turıwını tártipke solib, olardıń háreketlerin muwapıqlastıradı hám integratsiyalashuvini támiyinleydi. Sociallıq institutlar, áwele, shólkemler sisteması bolıp, olarda sociallıq gruppa aǵzaları tárepinen tayınlanǵan yamasa saylaǵanı arnawlı bir shaxslar jámiyet hám individual máplerdi qandırıw, sonıń menen birge gruppanıń basqa aǵzaları júriw-turıwını tártipke salıw maqsetinde ulıwma basqarıw funksiyaların orınlaw kepillikin aladılar. Puqaralar jıyınları bunday institut wazıypasın oteydi.2015 jıldıń 1 yanvar jaǵdayıǵa kóre Respublika aymaǵinda 9 787 dane puqaralar jıyını iskerlik kórsetip atır, atap aytqanda, 189 ta qala puqaralar jıyını, 1295 dane awıl, 157 dane awıl hám8 146 ta máhelle puqaralar jıyınları bolıp tabıladı. Orta esapta hár bir puqaralar jıyını 3 mıńǵa jaqın kisin óz ishine aladı. Búgingi kúnde puqaralar jıyını baslıǵı lawazımıda 1255 dana hayal iskerlik júrgizip, ulıwma baslıqlar sanınıń 12, 8% ni quraydı. Kópshilik puqaralar jıyını baslıqları (54, 6 %) joqarı maǵlıwmatǵa iye bolıp, aymaqlar kóleminde eń joqarı kórsetkish Qashqadarya wálayatında - 72, 3%, Qaraqalpaqstan Respublikasında - 77, 1%, Tashkent qalasında -77% ni quraydı.Házirgi kúnde hár bir puqaralar jıyınındaǵı shtat lawazımıda puqaralar jıyını baslıǵı, diniy bilim hám ruwxıy-ahloqiy tárbiya máseleleri boyınsha máslahátshi, ma'sul xatker hám “Máhelle qorıqshıı” jámiyetlik strukturası basshıı - jámi 40 mıńǵa jaqın kisi iskerlik kórsetip atır. Odan tısqarı, puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerliginde jámiyetshillik tiykarında puqaralar jıyınınıń abroylı hám húrmetke iye aǵzaları ortasından saylaǵanı máslahátshiler iskerlik júrgizedi, olar iskerliginiń tiykarǵı baǵdarları boyınsha saylaǵanı komissiyalarǵa basshılıq etedi. Olardıń sanı 100 mıń kisige jaqın.Ózbekstanda ózin ózi basqarıw shólkemlerin qo'lab quwatlawda Respublika “Máhelle” qayırqomlıq jámiyetlik fondining roli úlken. Respublika “Máhelle” qayırqomlıq jámiyetlik fondı 1992 jılda islengen bolıp, puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemlerin bekkemlewde, olardıń nızamshılıqda belgilengen huqıq hám wákilliklerin nátiyjeli qollanıw etıwde, jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asırıwdaǵı ornın kóteriwge kómeklashadigan etakchi jámiyetlik shólkemi esaplanadı. Usı jámiyetlik fondı puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin muwapıqlastırıw boyınsha Respublika keńesi jumısshı organı huquqına iye. Óz gezeginde “Máhelle” qayırqomlıq jámiyetlik fondining aymaqlıq bólindileri huquqına kóre puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin muwapıqlastırıw boyınsha aymaqlıq keńesler jumısshı shólkemleri esaplanadı.Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleri iskerligi mámleket xalqı tárepinen keń kólemde qollap- quwatlanishga hám Húkimettiń joqarı tán alıwıǵa iye bolıp atır. 2010 -2013 jıllar dawamında puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń 150 danaǵa jaqın jumısshısı hár qıylı mámleketlik sıylıqlarına iye bolǵan. 2014 jılda puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri 27 dana jumısshısı mámleketlik sıylıqları menen táǵdirlandi. 2014 jıl 21 dekabrde bolıp ótken saylawlarda puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleriniń 692 dana xızmetkerleri xalıq deputatları rayon hám qala Keńesleri deputatlıǵına, 29 danası wálayat Keńesi deputatlıǵına hám 3 danası Oliy Majlis Senati a'zoligiga saylaǵanılar. Bul puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemlerinde búgingi kúnde húrmet hám sıylasıqǵa ılayıq insanlar jumıs alıp barıwayotganini kórsetedi.

2. Jergilikli húkimet hám puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń óz-ara munasábetlari

Puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleriniń ǵárezsizligi olardıń jergilikli húkimet shólkemleri menen munasábetlerinde sawlelenedi. Ózbekstan Respublikasınıń “Puqaralardıń ózin 213ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamınıń 3-statiyasına muwapıq puqaralardıń ózin ózi biylewi puqaralardıń jergilikli áhmiyetke iyelik etiw máselelerdi óz máplerinen, rawajlanıwdıń tariyxıy qásiyetlerinen, sonıń menen birge milliy hám ruwxıy qádiriyatlardan, jergilikli úrp-ádetler hám dástúrlerden kelip shıqqan halda sheshiw boyınsha Ózbekstan Respublikasınıń Konstitusiyası hám nızamları menen kepillik beriletuǵın ózbetinshe iskerligi bolıp tabıladı. Usı Nızam 8-statiyasınıń ekinshi bóleginde bolsa puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri mámleketlik hákimiyat shólkemleri sistemasına kirmaydi hám nızam menen berilgen óz wákilliklerin tiyisli aymaq sheńberinde ámelge asırıwı bekkemlengen.“Jergilikli mámleketlik hákimiyat tuwrısında”gi Nızamnıń 4-statiyasında jergilikli mámleketlik hákimiyat hám puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleriniń óz-ara munasábetleri belgilengen. Usı statiyaǵa muwapıq xalıq deputatları wálayat, rayon, qala Keńesi hám wálayat, rayon, qala hákimi tiyisli aymaqda ózin ózi basqarıwdı rawajlandırıwǵa kómeklashishlari, ózin ózi basqarıw shólkemleriniń iskerligin jóneltirip turıwları belgilengen. Usı Nızamnıń 1-statiyasında bolsa Xalıq deputatları Keńesi hám hákim mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri menen puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri ortasındaǵı baylanıslardı, xalıqdı wálayat, rayon hám qalanı basqarıwǵa tartıwdı támiyinlewi belgilengen.Jergilikli mámleketlik hákimiyat hám puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hár qıylı máseleler maydanıdan óz-ara munasábetlerge kiriwediler. Usı munasábetler puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemlerin qollap-quwatlaw, jergilikli basqarıwdaǵı qatnasıwın támiyinlew, sonıń menen birge jergilikli húkimet shólkemlerin ózin ózi basqarıwdı jóneltirishdan ibaratlıǵı ayan boldı.“Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamnıń 7-statiyasına muwapıq mámleketlik shólkemleri puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligin ámelge asırıwı ushın zárúr sharayat jaratadı, nızam hújjetleri menen berilgen kepilliklerdi ámelge asırıwda olarǵa kómeklesedi. Usı statiyaǵa qaray mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri, atap aytqanda húkimet hám parlament basqa mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleriniń puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleri iskerligine qospasligini támiyinleydiler. Bunday iskerlik nızamlar hám basqa nızam hújjetlerinde, programmalarda tiyisli normalardı hámde sharalardı belgilew, olardıń atqarılıwın támiyinlewden ibarat.Jergilikli mámleketlik hákimiyat shólkemleriniń ózin ózi basqarıwdı rawajlandırıwǵa kómeklashishini shólkemlestiriw barlıq mámleketlerde aktual máselerdan biri esaplanadı. Mısalı, Italiya Respublikası Konstitutsiyaning 5-statiyasında jergilikli avtonomiyanı tán alıwı jáne onıń rawajlanıwına kómeklashishi konstituciyalıq basqarıw princpı printspı sıpatında belgilengen. Ózbekstanda ózin ózi basqarıwdı úyreniw kóplegen mashqalalardıń bar ekenligi, olardı sheshiw boyınsha metodik kórsetpeler, máhelle baslıqları (oqsaqollari), olardıń máslahátchilari hám aktivleri ilmiy tájriybelerin asırıw hám basqa máselelerde kómeklesiwge záriwligi ayan boladı. Usı hám basqa máselelerdi sheshiwde jergilikli húkimet shólkemleri tárepinen kómeklashishning forma hám usılların jetilistiriw mútajligi kórinetuǵın bolıp atır.Ózbekstanda máhelle iskerligin shólkemlestiriw, onı rawajlandırıwǵa kómeklesiwge bólek itibar berilip atır. Mámleketimiz basshıı Ózbekstan Respublikası Konstituciyasinń on jıllıǵına arnalǵan saltanatlı máresimdegi sóylewlıqında 2003 jıldı “Obod máhelle jılı”,- dep járiyalay otirip, “... máhálleniń turmısımızdıńdaǵı poziciyasi joqarı, onıń nızamlı, huqıqıy tiykarları hár tárepleme bekkem bolıp rawaj tapsa, bul mekemeni jámiyetimiz siyasiy-ekonomikalıq hám ruwxıy ómirinń ajıralmaytuǵın bir bólegi, tómen basqarıw sisteması sıpatında nechog'li kúshaytirsak, onıń ushın barlıq materiallıq-finanslıq sharayatlardı shólkemlestirip bersak, oylayman, bul óz aldımızǵa215qoyǵan joqarı maqsetlerge erisiw jolında úlken qádem boladı”, dep aytıp ótdi.2013 jıldıń oktyabrinde Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleriniń mamanlıǵın asırıw boyınsha oqıw stulni shólkemlestiriw tuwrısında» gi sheshimi ámeliy sharalardan biri boldı. Usı sheshimge muwapıq hár bir aymaqda tashkil etilgen puqaralar ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleriniń mamanlıǵın asırıw boyınsha oqıw kursları ózin ózi basqarıwdı rawajlandırıwdıń, málim bul baǵdarda orın alǵan mashqalalardı sheshiwge úlken kómek boldı. 2014 jıl dawamında usı oqıw kurslarında, jámi ózin ózi basqarıw shólkemleri xızmetkerleriniń 35% ni quraytuǵın 13 mıń 983 dana xızmetkerler ilmiy tájriybe arttırıp, oqıw kurslarınıń sertifikatlarini qolǵa kirgiziwdi.Ózbekstanda da demokratiyalıq mámleketlikler sıyaqlı puqaralar jıyınlarınıń sociallıq-siyasiy funksiyaları itibarǵa alınıp, olardıń mámleketlik hám jergilikli basqarıwdaǵı qatnasıwı, málim bul baǵdarda jergilikli húkimet shólkemleriniń wazıypaları bólek tán alıw etiledi. Mısalı, “Jergilikli mámleketlik hákimiyat tuwrısında”gi Nızamnıń 1-statiyasında xalıq deputatları Keńesi hám hákim Ózbekstan Respublikası mámleketlik hákimiyat hám basqarıwı shólkemleri menen puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri ortasındaǵı baylanıslardı, xalıqdı wálayat, rayon hám qalanı basqarıwǵa tartıwdı támiyinlewi belgilengen.“Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamnıń 11-statiyasında bolsa jıldıń hár sheregilıqda Qaraqalpaqstan Respublikası, wálayatlar, Tashkent qala, rayonlar hám qalalar atqarıw etiwshi húkimet shólkemleri basshılarınıń puqaralar jıyınları iskerligi tarawıǵa kiretuǵın máseleler maydanıdan esabatların esitiwi bekkemlengen. Málim bul baǵdarda rayon (qala) hákimleri tárepinen 2013 jıldıń birinshi sheregilıqda puqaralar jıyınlarına 4757 márte, ekinshi sheregilıqda 6459 márte, úshinshi sheregilıqda 5407 márte esabatlar usınıs etilgenin atap kórsetiw kerek. SHuningdek, xalıq tálimi, den sawlıqtı saqlaw, bántlikka kómeklesiw, kommunal xızmetler kórsetiw salasındaǵı kepillikli mámleketlik shólkemleri basshılarınıń puqaralar jıyınları iskerligi tarawıǵa kiretuǵın máseleler boyınsha esabatları dasistemalı túrde esitilip barılmaqta.SHu menen birge Ózbekison Respublikası SHaharsozlik kodeksiniń 10 -statiyasında puqaralar, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hám jámiyetlik birlespelerinińqalasozlik iskerligi salasındaǵı qararlardıń talqılawı hám qabıl etiliwidegi qatnasıwı218tártipke salınǵan. Usı statiyaǵa kóre puqaralar, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hám jámiyetlik birlespeleri jasaw hám iskerlik kórsetiw ortalıǵınıń awhali, shama qılınıp atırǵan ózgerisleri, xalıq punktleriniń bas jobaları, turaq-jay-puqaralıq ob'ektlarining qurılısı, rekonstrukciyası, aymaqlardıń obodonlashtirilishi, injenerlik hám transport kommunikatsiyalarınıń ótkeriliwi tuwrısında waqıtında hám isenimli, tolıq informaciya alıw hámde qalasozlik iskerligi haqqındaǵı ózge informaciyanı alıw huqıqına iye. Mámleketlik shólkemleri puqaralar, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri hámde jámiyetlik birlespeleriniń máplerine tiyisli, qalasozlik iskerligi máselelerine daqılı bar shaqırıwların óz kepillikleri sheńberinde kórip shıǵadılar hám olarǵa belgilengen múddetlerde tıyanaqlı juwaplar usınıs etediler.Barlıq puqaralar jıyınları tiyisli aymaqda nızamlar hám basqa nızam hújjetlerinń atqarıw etiliwi, atap aytqanda isbilermenlik iskerligi sub'ektlarining huqıqları hám nızamlı máplerine ámel etiliwi, kommunal xizmet kórsetiw shólkemleri tárepinen kommunal xızmetler kórsetiw sapası, jaylar qurıw hámde háwliler hám úyler átirapındaǵı aymaqlardı saqlaw qaǵıydalarına ámel etiliwi, erlerden paydalanıw hám olardı qorǵaw ústinen jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asıradı. Usı kepillikleri sheńberinde puqaralar jıyınları mámleketlik hám jergilikli húkimet shólkemleri iskerligin jaqsılaw hám anıqlanǵan kemshiliklerdi jónge salıw etiw boyınsha usınıslar beredilarn, yaǵnıy jergilikli basqarıwdı ámelge asırıwda qatnasadılar.Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tárepinen tiyisli prokurorlar informaciyaın tıńlaw da olardıń jergilikli basqarıwda ámeliy qatnasıwın támiyinleydi. Ózbekstanጀ Respublikası 2001 jıl 29 avgustdajan’atahrirdaqabulqilingan „Prokuratura tuwrısında”giNızamı 5-statiyasınıń besinshiqismigaasosan wálayatlar, Tashkent qala, rayonlar hám qalalar prokurorlari hám olarǵa teńlestirilgen prokurorlar xalıq deputatları tiyisli Keńeslerine, zárúrat bolǵan jaǵdaylarda bolsa puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemlerine nızamlılıqdıń hámde ayıpkerlikka qarsı gúrestiń awhali tuwrısında hár jılı informaciya berediler. Bul norma prokuratura shólkemleriniń ministrlikler, mámleketlikqo'mitalari, keńseler, puqaralardıńo'zinio'ziboshqarishorganlari, jámiyetlikbirlashmalari, kárxanalar, shólkemler, shólkemler, hokimlar vabasqamansabdorshaxslartomonidannizamlarningijroetilishiustidannazoratqilishgakengjamoatch jiliknijalbqilishiuchunhuquqiyzaminyaratadi.Prokuratura shólkemleriniń informaciyaın esitiw mámleketlik shólkemleri iskerliginiń áshkaralıǵını támiyinlew esesinde, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri itibarın aktual máselelerge qaratıw, puqaralar aktivligin asırıw hám jámiyetshillik qadaǵalawını kúsheytiwge xızmet etedi. Holbuki nızamlar atqarıwı ústinen jámiyetshillik qadaǵalawını ornatıw olar atqarılıwın támiyinlew hám jetilistiriwdiń za’ru’rli shártlerinen biri bolıp tabıladı. Ayırım izertlewshilerdiń pikrinekóre “Sociallıq basqarıw sistemasında qadaǵalawdıń ózi qaytma baylanıstıń za’ru’rli túri bolıp, ol arqalı húkimet sub'ektlarining amldagi jaǵday, qararlar atqarıwı tuwrısında informaciya aladılar”.Jergilikli húkimet shólkemleriniń ózin ózi basqarıwdı jóneltiriwi óz kepillikleri sheńberindegi máseleler maydanıdan umummajburiy qararlar qabıllawı, olar hám basqa normativ- huqıqıy hújjetler atqarılıwın baqlawdan ibarat esaplanadi.Barlıq mámleketlerde, puqararlar ózin ózi basqarıw shólkemleri tárepinen olarǵa ótkerilgen mámleketlik shólkemleri kepillikleri atqarıwı ústinen qadaǵalaw ámelge asırıladı hámde olardıń nızamǵa qayshı qararlarınıń sud shólkemleri tárepinen biykar etiledi. Bunday qadaǵalawǵa mútajlikÓzbekstan Respublikası Prezidenti janındaǵı Ámeldegi nızam hújjetlaii monıtoringi institutı tárepinen ótkerilgen “Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi Nızamı monıtoringi nátiyjelerinen da kóriw múmkin.

3. Puqaralar ózin ózi biylewi huquqiy tiykarlarınń rawajlanıwı

Ǵárezsizlikke eriwiliwi menen Ózbekstanda máhelle institutıǵa bekkem huqıqıy tiykar jaratıwdıń aktiv procesi baslandı. Birinshi huqıqıy hújjet Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası boldı, onıń 105-statiyasında tómendegishe belgilep qoyılǵan: " SHaharcha, awıl hám awıllarda, sonıń menen birge olar quramındaǵı máhellelerde hámde qalalardaǵı máhellelerde puqaralardıń jıyınları ózin ózi basqarıw shólkemleri bolıp, olar eki yarım jıl múddetke baslıqdı (aqsaqaldı) jáne onıń masla-hatchilarini saylaydi".Konstitutsiyaning usı qaǵıydası máhálleniń huqıqıy tiykarların jáne de rawajlandırıwdıń ushın programmaulamal bolıp xızmet etdi. 1993 jıl 2 sentyabr kúni " Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında”gi nızam qabıllandı. Usı nızam dáslepki ret nızamshılıq dárejesinde máhelle iskerligin tártipke saldı, yaǵnıy onıń huqıqıy huquqın belgilep berdi.Puqaralardıń materiallıq ǵárezsizligi hám siyasiy-huqıqıy sanasın asıwına sebep bolıp atırǵan demokratiyalıq túpkilikli ózgerisler tereńlesip, bazar munasábetleri rawajlanıp barǵanı tárepke máhelle institutınıń huqıqıy tiykarların jetilistiriw zárúrshiligi payda boldı. Nátiyjede 1999 jıl 14 aprel kúni " Puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri tuwrısında" gi nızam jańa tahrirda qabıllandı. Ol jaǵdayda puqaralardıń ózin ózi basqarıw huqıqı tikkeley bekkemlenip qoyıldı, máhelle iskerliginiń tiykarǵı printspları, onıń iskerligin qollap-quwatlawǵa mámleketlik kepilligi belgilep berildi, puqaralardıń ózin ózi basqarıw shólkemleri kepillikleri keńeytirildi.2004 jıl 29 aprel kúni «Puqaralar jıyını baslıǵı (aqsaqalı) jáne onıń máslahátchilari saylawı tuwrısında" gi nızam máhelle iskerligin demokratiyalastırıw jolındaǵı úlken qádem boldı. Usı nızamda, birinshiden, puqaralar jıyını shólkemlerine saylawdıń demokratiyalıq printspları belgilep berildi hám máhelle shólkemlerine saylaw sisteması qurıldı, ekinshiden, saylaw procesiniń barlıq basqıshları tolıq tártipke solindi, úshinshiden, nızam dárejesinde bekkem huqıqıy kepillik jaratıldı.Máhelle óz iskerligin finanslıq támiynlew boyınsha da mámleketlik járdemin ala basladı. SHunday etip, baslıq, juwapker xatker, " Máhelle qorıqshısi" jámiyetshillik strukturası basshıı hám puqaralar jıyınlarınıń diniy bilim hám ruwxıy-etikalıq tárbiya máseleleri boyınsha máslahátchisidan ibarat tórt dana juwapker shaxs jumısı, sonıń menen birge, máhálleniń qosımsha ǵárejetleri mámleketlik hákimiyattıń jergilikli shólkemleri byudjetinen finanslastirilmaqda.