O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

Birinshiden, korrupciyanı tek onı vujudga keltiretuǵın máseleler hám shárt-shárayatlardı tarqatıp alıw jolı menen kemeytiw hám sheklew múmkin, ekinshiden bolsa, bul mashqalalardi tarqatıp alıwǵa korrupciyaǵa qarsı barlıq jónelislerde qatań gúres aparıw kómeklesedi.Korrupciyaǵa qarsı tekǵana sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemleri, bálki hár birimiz bir tán-ol bir jan bolıp gúressakgina unamlı nátiyjelerge jetiwimiz múmkin.Bárshemizge ekenin aytıw kerek, sońǵı payıtlarda korrupciya keń túbir atip baratırǵan unamsız illetlerden biri bolıp tabıladı. Korrupciya - hámel poziciyasinen jeke maqsetlerde paydalanıw menen baylanıslı bolǵan jinoyat. Korrupciya iskerligi xufyona ekonomikanıń tiykarǵı túrlerinen biri esaplanadı. Kóbinese korrupciya degende mámleketlik hámeldarları tárepinen jeke maffatlarni waziypa etip qoya otirip, baylıq arttırıw maqsetinde puqaralardan para alıw, nızamǵa qılap pul dáramatların qolǵa kirgiziw túsiniledi. Biraq, uluwma alǵanda, mámleketlik hámeldarlarigina emes, bálki, mısalı, firmalardıń menejerlari da korrupciyaǵa tiyisli munasábetlerdiń qatnasıwshıları bolıwı; para pul menen emes, bálki basqa formada beriliwi múmkin; korrupciyaǵa tiyisli munasábetlerdiń ǵayratchilari geyde mámleketlik hámeldarları emes, bálki uqıplı basqarıwshılar esaplanadı.Etimologiyalıq tárepten “korrupciya” termini “buzıw, para ornına og'dirish” degen mánisdi ańlatadıǵan latınsha “corruptio” sózinen kelip shıqqan. YUridik ensiklopediya avtorlarınıń atap ótiwishe, “korrupciya - lawazımlı shaxslar tárepinen olarǵa berilgen huqıqlar hám húkimet múmkinshiliklerinen jeke baylıq arttırıw ushın paydalanıwda ańlatpalanıwshı siyasat yamasa mámleketlik basqarıwı salasındaǵı jınayatlı iskerlik”.Korrupciya ayıpkerligi - klasıy hám tariyxan ózgeriwshen hádiyse. E. I. Kairjanov pikrine kóre, “ayıpkerlik túsinigi jeke menshik payda bolıwı hám jámiyet antagonistik klasslarǵa bólekleniwi nátiyjesinde payda bolǵanın hesh kim biykar eta almaydı. Klasıy jámiyet payda bolıwıdan aldın jinoyat túsinigi da, ayıpkerlik da ámeldegi bolmaǵan”.“Tariyxıy tájiriybe hám házirgi ámeliyat, atap aytqanda birpara jańa ózbetinshe mámleketlerdegi haqıyqatlıq korrupciya hám ayıpkerlik qawipsizlikka saladıǵan abaynı ayqın oyda sawlelendiriw etiw imkaniyatın berip atır”, dep aytıp otedi Birinshi Prezidentimiz Islom Karimov.

Birinshiden, siyasiy tárepten alǵanda, korrupciya ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli ózgerislerge qarsılıq kórsetiw ańlatpası bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda óz omirin jasap bolǵan, jańa ekonomikalıq munasábetlerdi ózine qarsı abay dep bilgen halda, olardıń rawajlanıwını páseytiwtirib qoyıwǵa háreket etetuǵın basqarıw-buyrıqpazlıq sisteması menen “xufyona” ekonomikanıń mápleri ob'ektiv túrde birlesip ketedi. Korrupciya domiga ilingan hámeldarlar jeke baylıq arttırıw maqsetlerin hám urug'-aymaqlardıń máplerin mámleketlik máplerinen ústin qóyadı. Bul bolsa, mámlekettiń siyasiy hám ekonomikalıq jolına hámde xalıqtıń kópshilik bólegine tuzatib bolmaydıǵan zálel etkazadi. Bunnan tısqarı, jańa ekonomikalıq munasábetlerge endigina tiykar127solinayotgan hám sapa tárepinen basqa siyasiy sistema formalantirilayotgan ótiw dáwirinde korrupciya óz júris-turısı menen bul processtiń jolin to'sib qoyıw múmkinshiligine iye esaplanadı.

Ekinshiden, “ayıpkerlik hám korrupciyanıń kúsheyiwi mámlekettiń konstituciyalıq tiykarların emiradi, puqaralardıń huqıq hám erkinlikleri saldamlı tárzde aynıwıǵa alıp keledi. “Nızamlar hám húkimlerdi qabıllawdan maqset olardı chetlab ótiw bolıp tabıladı” degen zinhar jaramas qaǵıyda jámiyettiń eń ápiwayı huqıqıy tártipot hám jámiyetlik rejimin saqlap turıw qábiletinen juda bolıwına júrgizedi”.

Úshinshiden, “ayıpkerlik hám korrupciya jámiyettiń ruwxıy-etikalıq tiykarların emiradi. Jámiyet aǵzalarınıń puqaralıq poziciyasin yo'qqa shıǵaradı. Ámelge asırılıp atırǵan ózgerislerge unamsız munasábet payda bolıwı ushın sharayat jaratadı. Túpkilikli ózgerisler ideyasınıń ózin abıraysızlantiradi hám eski zamanlardı, atap aytqanda “qúdiretli oraynıń kúshli qolı”ni qo'msash sezimin tuwdıradı”.

Tórtinshiden, “húkimet shólkemleriniń jinoyatga aralasıp qalıwı rawajlanıp atırǵan jámiyet ushın eń saldamlı qawip-xaterlerden biri bolıp tabıladı. Jınayatlı strukturalardıń mámleketlik shólkemleri hámeldarları menen chatishib ketiwi, olardıń hár qıylı húkimet tarmaqlarına kirip alıwı jámiyetshillik nazdida puqaralardıń qorǵawızligi sezimin kúshaytadı. Mámlekettiń ózin abıraysızlantiradi. Mámleket ishkerisinde da, sırtında da oǵan isenimsizlik artıp baradı”.

Besinshiden, nopok jol menen baylıq asırganlar jazodan qutulib qalıw hám ózleriniń jınayatlı qarjıların qorǵaw ushın hár qanday júris-turıslarǵa tayın turıwların jaqsı bilip alıw kerek. Bunday gey birewler ádalatlı jazodan qorqıp, hámme jumıstı etiwge, hátte jaǵdaynı biyqararlastırıwǵa, ǵalabalıq tártipsizliklerdi keltirip shıǵarıwǵa shay turadılar.

Altınshıdan, jınayatlı usıllar menen baylıq hám mo'may pul asırǵan gey birewlerdiń jańa huqıq qorǵawshıları hám hátte demokratiya ushın japakesh gúressheńlar sıpatında siyasatǵa kirip alıwǵa háreket etip atırǵanıdan dárek beretuǵın mısallar, atap aytqanda, bizde da az emes. Olar bunday júris-turısları menen insaniyattıń ádalat hám demokratiya sıyaqlı ullı ideallariga saldamlı zálel etkazadilar, óz xalıqları hám mámleketleriniń táǵdirine, azatlıq hám ǵárezsizlik ideallariga zinhar bıyparq qaraydılar. Bunday shaxslar óz mápleri jolında Respublikadaǵı jaǵdayǵa tásir kórsetiwge urinayotgan sırtqı kúshlerge xizmet etiwge bárháma tayın turadılar.

Ettinchidan, korrupciyachilarning júris-turısları tekǵana mámleketimizdiń hadal puqaraların isbilermenlikten chetlatadi, bálki sırt ellik seriklerde isenimsizlik oyatadı hám olardı cho'chitib qóyadı.Islom Karimov Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisı Nızamshılıq palatası hám Senatining qospa májilisindegi lekciyasıda sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemlerinde korrupciyaǵa qarsı gúres oǵada za’ru’rli áhmiyetke iye ekenligine itibardı qaratıp, atap aytqanda, sonday dedi: “Sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemleri xızmetkerleriniń juwapkerligin kúsheytiw haqqında bólek toqtalishni orınlı, dep bilemen. Tákirar-tákirar búydewge tuwrı keledi, bul tarawda xızmet etetuǵın adamlar óziniń professional hám puqaralıq minnetin, óz wazıypasın qanshellilik hadal hám sidqidildan jırlawı, hesh bórttirip aytılǵan gápiz, pútkil hákimiyattıń abıraysı hám adamlarımizning ádillik ideyalarına isenimi qaysı dárejede bolıwın belgileydi. Hesh shubhasız, mámlekette korrupciyaǵa qarsı gúrestiń dárejesi, onıń ámeliy nátiyjesi kóp tárepten huqıq-tártipot, prokuratura hám sud shólkemleri sistemasınıń ózinde bul illatga qarsı qanday gúres alıp barılıp atırǵanı menen baylanıslı”.Áyne waqıtta nızamshılar, huqıqdı qo'llovchilar hám teoriyachilarning pútkil umtılıw- háreketleri korrupciya túsinigine anıqlama beriw jáne onıń tiykarǵı túrlerin anıqlawǵa qaratılǵan. Bunda tiykarǵı mashqala - korrupciyaǵa qarsı gúresdi qanday etip hám qaysı qurallar járdeminde ámelge asırıw zárúr degen sorawǵa juwap tabıw ekinshi dárejeli áhmiyet kásip etip qalıp atır. Korrupciya - mámleketlik hámeldarları yamasa ózge xizmetkerler para ornına og'dirilishi hám sol tiykarda olar óz xızmet kepilliklerinen jeke yamasa arnawlı bir gruppa máplerde paydalanıwı menen xarakteristikalanıwshı sociallıq hádiyse.YUqorida bul unamsız illatning saldarların kórip óttik. Korrupciyaǵa qarsı gúres alıp bormas ekenbiz, ol kem-kemnen oyıq túbir atip boraveradi. Birinshiden, korrupciyanı tek onı vujudga keltiretuǵın máseleler hám shárt-shárayatlardı tarqatıp alıw jolı menen kemeytiw hám sheklew múmkin, ekinshiden bolsa, bul mashqalalardi tarqatıp alıwǵa korrupciyaǵa qarsı barlıq jónelislerde qatań gúres aparıw kómeklesedi.Korrupciyaǵa qarsı tekǵana Sud hám huqıqdı qorǵaw shólkemleri, bálki hár birimiz bir tán-ol bir jan bolıp gúressakgina unamlı nátiyjelerge jetiwimiz múmkin.Puqaralıq jámiyeti ámeldegi bolmaǵan sharayatta bunday bazar mámlekettiń qattı qadaǵalawı menengine tártipke solinishi múmkin. Mámleketlik shólkemleriniń korrupciyaǵa aralasıp ketiwi múmkinshiligı joqarılıǵın esapqa alatuǵın bolsaq, erkin bazardıń qáliplesiwi sharayatında kóplegen hámeldarlardıń jınayatlı toparlar tásiri astında shın mánistegi erkin bazardı qáliplestiriwge tosqınlıq jasawını baqlaw múmkin.Kórinip turǵanidek, puqaralıq jámiyeti ámeldegi bolmaǵan jaǵdayda bazarda beshafqat nızamlar húkim jıljıtıwı gúzetiledi. Korrupciya domiga tortilgan mámleketlik hámeldarları kóplegen jaǵdaylarda nızam buzıwshılıqlarǵa qarsı gúreske shıdam bere almay qaladı. Mámleketlik bunday boshboshdoqlikka qarsı gúreske intilar eken, ádetde puqaralıq institutlarıdan paydalanmaydı hám qaytaldan avtoritar usıl hámde qaǵazbozlikka dús boladı. Bul bolsa bazar munasábetlarining ko'psonli qatnasıwshılarınıń iskerligine unamsız tásir kórsetedi.Mámleketimizde demokratiyalıq jámiyet, huqıqıy mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti nistitutlarini qáliplestiriw hám rawajlandırıwdıń ruwxıy turmısdaǵı za’ru’rli ózgerisler hám jańalanishlar menen baylanıslı túrde keshedi. Buǵan globallasıw dáwiri da óziniń tikkeley hám tikkeley bolmaǵan tásirin kórsetip atır. Ekenin aytıw kerek globallasıw sózi “global” sózinen alınǵan bolıp, er sharı mánisin ańlatadı. Global ózgerisler, ob'ektiv procesi, ol socialliq ómirdiń barlıq tarawlarına óziniń tásirin ótkerip alıp atır.Ol unamlı hám unamsız táreplerine iye. Ekenin aytıw kerek, uinsonlar ruwxıy turmıs sharayatı, múmkinshiliklerin jáne de asırıw menen birge, usı waqıtta ruwxıylıqǵa abay soluvchi ayırım unamsız saldarlarǵa da alıp kelip atır. Bul global tabıslardan qanday maqsette hám kim tárepinen qanday maqsette paydalanıwı menen tikkeley baylanıslı. Oǵan qatnaslılıq sezimi puqaralıqdı tusinip jetiw, puqaralıq juwapkerligi, insanlardı insan sıpatında qádirlew, onıń turmısıǵa, sha'ni, qadr- qımbatın, qol qatılmaslıǵını húrmet etiw sezimleri menen sáwlelengen halda ámelde kórinetuǵın bolıwın esapqa alsak, tiyislilik xissiga unamsız tásir etiwshi faktorlar qatarına tómendegilerdi qosıw múmkin:O'zbo'larchilik; ǵalabalıq mádeniyat; itibarsızlıq; kemsalıyqalıq; satqınlıq; menmenlik;mahalliychilik; urug'-aymog'chilik; korrupciya; nızamdı húrmet etpeslik; biywatanlıq.Áne sonday globallasıw fenomeni haqqında sóylegende, bul termin búgingi kúnde ilimiy- filosofiyalıq, turmıslıq túsinik sıpatında júdá keń mánisdi ańlatıwını atap ótiw kerek. Ulıwma noqatı názerden qaraǵanda, bul process zinhar jańasha mánis-mazmundagi xojalıq, sociallıq-siyasiy, tábiy-biologiyalıq global ortalıqdıń formalashini hám usınıń menen birge, ámeldegi milliy hám regionlıq mashqalalardıń jáhán kólemindegi máselelerge aylanıp barıwın bildiredi.Globallasıw procesi turmısımızdıńǵa kem-kemnen tez hám oyıq kirip kiyatırǵanınń tiykarǵı faktorı hám sebebi jóninde sóylegende sonı ob'ektiv tán alıw kerek — búgingi kúnde hár qaysı mámlekettiń rawajlanıwı hám gúlleniwi tekǵana jaqın hám uzaq qońsılaslar, bálki jáhán kóleminde basqa region hám aymaqlar menen sonday bekkem baylanisıp boryaptiki, qandayda mámlekettiń bul processdan shette turıwı unamlı nátiyjelerge alıp kel-masligini túsiniw, tusinip jetiw qıyın emes.Jámiyetshillik jıljıtıwtiruvi keń jámiyetshillikka belgili bolmaǵan hám kem úyrenilgen, usı waqıtta, jámiyetshillik qızıǵıwshılıǵın oyatǵan mashqalanı hár tárepleme hám tolıq izertlew etiw maqsetinde ótkeriledi. Jámiyetshilliktiń qızıǵıwshılıǵın oyatatuǵın máseleler gápine ayıpkerlikti fosh etiw yamasa aldın alıw, jámiyetlik rejimin buzıw, korrupciya hám ádalatsızlikni fosh etiw, adamlardıń salamatlıǵı hám qawipsizligin qorǵaw, sociallıq za’ru’rli máseleler boyınsha etarli maǵlıwmat tiykarında qararlar qabıl etiliwi ushın zárúr bolǵan informaciyanı ǵalabalastırıw sıyaqlılardı kirgiziw múmkin.Jámiyetshillik jıljıtıwtiruvining ob'ekti kópshilikti qızıqtırǵan hár qanday hádiyse, waqıya yamasa printsp bolıwı múmkin.Baslanǵan jıljıtıwtiruvlarda usı mashqalaǵa háwesker jámiyetlik shólkeminiń hár qanday aǵzası qatnasıwı múmkin.