O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi тошкент давлат миллий рақс ва хореография олий мактаби хореография санъати факультети

Ўрта-махсус касб-ҳунар таълими битирувчиларининг ишлаб чиқаришга мослашуви.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 11 февралдаги “Касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларининг ишлаб чиқариш амалиётини ташкил этиш ва ўтказишни такомиллаштириш тўғрисида” ги 40 - сонли қарорининг ижросини таъминлаш мақсадида Ўрта махсус, “Касб-ҳунар коллежлари ўқувчилари томонидан корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда ишлаб чиқариш амалиётини ўташ тартиби тўғрисида” ги низом ишлаб чиқилди. Ушбу Низомда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 11 февралдаги “Касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларининг ишлаб чиқариш амалиётини ташкил этиш ва ўтказишни такомиллаштириш тўғрисида” ги 40-сонли қарори ижро учун қабул қилиниши, “Касб-ҳунар коллежлари ўқувчилари томонидан корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда ишлаб чиқариш амалиётини ўташ тартиби тўғрисида” ги низом иловага мувофиқ амалиётга жорий этилиши, касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларининг ишлаб чиқариш амалиётини ташкил этиш ва ўтказишни такомиллаштириш билан боғлиқ чора тадбирларнинг амалга оширилиши юзасидан қатъий мониторинг олиб бориш жадвалини ишлаб чиқиш ва ўрнатилган тартибда амалиётга жорий этиш, касб-ҳунар коллежлари илмий педагогик кенгашларида ўқувчиларнинг корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда ишлаб чиқариш амалиётини ўташ натижаларини мунтазам равишда таҳлил этиб бориш каби вазифалар тилга олинган.

Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида кадрлар тайёрлаш тизимини ривожлантиришнинг асосий йўналишларидан 4.14. Ишлаб чиқариш ва таълим тизими интеграциялашувини ривожлантиришда ўқув-ишлаб чиқариш мажмуаларини (марказларини) ташкил этиш ва уларни ривожлантириш, замонавий ускуналар, аппаратлар ва асбоблар билан жиҳозлаш рағбатлантирилади. Кадрлар тайёрлаш ва биргаликдаги илмий-технологик ечимлар яратишда корхоналарнинг ишлаб чиқариш салоҳиятидан самарали фойдаланилади. Ишлаб чиқаришда кадрлар тайёрлаш қўллаб-қувватланади. Илғор технология соҳасида педагог кадрларнинг малакаси бевосита ишлаб чиқаришда мунтазам равишда ошириб борилади⁶.
Мустақил иш.

Назорат савол ва топшириқлари:

1. 
   Ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар шароитида касбий таълим тизими қандай ислоҳ қилинади?
   

2. Ижтимоий ҳамкорлар билан фаолият юритишда таълим муасасаларининг мустақиллиги қандай амалга оширилади?

3. Ўрта-махсус касб-ҳунар таълими битирувчиларининг ишлаб чиқаришга мослашуви қандай амалга оширилади?
Мустақил иш топшириқлари:

1. 
   Қуйидаги “Тоифалаш жадвал”ларини тўлдиринг:
   

1-жадвал

Маданият муассасалари	«Ўзбекрақс» бирлашмаси таркибига кирувчи жамоалар рўйхати

2-жадвал

«Ўзбекрақс» бирлашмасининг Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлардаги ансамбллари

2. 
   ФСМУ технологиясини мавзу асосида лойиҳалаштиринг.
   

3. 
   Кейс-стади топшириқларини ишлаб чиқинг.
   

Tavsiya etilgan adabiyotlar:

1. 
   Abdiquddusov O., Rashidov H. Kasb-hunar ta’limi pedagogikasi.O‘quv qo‘llanma. – T: O‘MKHTTKMOvaUQT instituti, 2009. - 120 b.
   
2. 
   Muslimov N.A., Mullaxmetov R.G. Kasb tanlashga yo‘llash. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2007. - 165 b.
   
3. 
   Olimov Q.T. Kasb ta’limi uslubiyati. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2006. - 164 b.
   
4. 
   Xakimova M.Kasbiy pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2007. - 193 b.
   
5. 
   Xasanboyev J., Sariboyev H., Niyozov G., Hasanboyeva O., Usmonboyeva M. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. –T.: 2006. - 158 b.
   
6. 
   Xasanboyev J., To‘rakulov X., Xaydarov M., Xasanboyeva O., Usmonov N. Pedagogika fanidan izohli lug‘at. – T.: Fan va texnologiya, 2009.
   
7. 
   Kurbanov SH.YE., Seytxalilov YE.A. Ta’lim sifatini boshkarish. - T.: Shark, 2006. – 592 b.
   

11-MAVZU KASBIY FAOLIYAT VA UNING OB`EKTLARI

Reja:

1. 
   O’qituvchining pedagogik va kasbiy faoliyati.
   
2. 
   O’qituvchining pedagogik qobiliyati.
   
3. 
   Bugungi kun o’qituvchisiga qo`yilayotgan zamonaviy talablar.
   

O’qituvchining pedagogik va kasbiy faoliyati

O‘zbekisiton Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2010 yil 25 avgustdagi 333-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to‘g‘rsida”gi nizomda “Talabalar bilimini nazorat qilish va reyting tizimi orqali baholashdan maqsad ta’lim sifatini boshqarish orqali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga erishish, talabalarning fanlarni o‘zlashtirishida bo‘shliqlar hosil bo‘lishini oldini olish, ularni aniqlash va bartaraf etishdan iborat.

Reyting tizimining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  talabalarda Davlat ta’lim standartlariga muvofiq tegishli bilim, ko‘nikma va malakalar shakllanganligi darajasini nazorat qilish va tahlil qilib borish;
  
• 
  talabalar bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashning asosiy tamoyillari: Davlat ta’lim standartlariga asoslanganlik, aniqlik, haqqoniylik, ishonchlilik va qulay shaklda baholashni ta’minlash;
  
• 
  fanlarning talabalar tomonidan tizimli tarzda va belgilangan muddatlarda o‘zlashtirilishini tashkil etish va tahlil qilish;
  
• 
  talabalarda mustaqil ishlash ko‘nikmalarini tahlil rivojlantirish, axborot resurslari manbalarida samarali foydalanishni tashkil etish;
  
• 
  talabalar bilimini xolis va adolatli baholash hamda uning natijalarini vaqtida ma’lum qilish;
  
• 
  talabalarning fanlar bo‘yicha kompleks hamda uzluksiz tayyorgarligini ta’minlash;
  
• 
  o‘quv jarayonining tashkiliy ishlarini kompyuterlashtirishga sharoit yaratish”, deb ta’kidlanadi.
  

Yuqorida keltirilgan hujjatdagi asosiy maqsaddan va qator vazifalardan quyidagi talablar kelib chiqadi.

Ta’limning tarkibiy qismlari o‘zaro bog‘liq va aloqador bo‘lib, u pedagogik jarayon hisoblanadi. Bu jarayonning samaradorligi ko‘p jihatdan tashkil etilgan ta’lim vositalari tizimiga bog‘liqdir. Bu vositalar butun ta’lim tizimining tarkibiy qismi deb qaralgandagina o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi va ta’limning umumiy vazifalarini muvaffaqiyatli hal etishda yordam beradi.

Ma’lumki, ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri – nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar o‘ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. Ta’lim beruvchi nazorat va hisobga olishni to‘g‘ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun ta’lim beruvchi ta’lim oluvchining o‘quv materiallarini o‘zlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim.

Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, o‘lchash va baholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o‘lchash esa tekshirish deb ataladi.

Tekshirish – nazoratning tarkibiy qismi bo‘lib, uning asosiy didaktik vazifasi ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilar o‘rtasida aloqani ta’minlash, ta’lim beruvchi tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirish haqida obektiv axborot olinishi hamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o‘z vaqtida aniqlashdir. Shuningdek, tekshirishning maqsadi nafaqat ta’lim oluvchining bilim darajasi va sifati, balki uning o‘quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat.

Ta’lim oluvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko‘rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib boriladi: ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash; mavzuni o‘zlashtirishni joriy tekshirish; bilim, ko‘nikma va malakalarni egallanganligining takroriy tekshirish; yaxlit bo‘lib yoki kursning alohida mavzusi bo‘yicha davriy tekshirish; ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olish.

Ma’lumki, ta’lim jarayonidagi natijalarni hisobga olish, tekshirish va bilimni nazorat qilish (monitoringga e’tibor berish) hamda baholash pedagogik faoliyatda muhim bosqichlardir. Jumladan, mazkur faoliyatda ta’lim oluvchining bilimini haqiqiy va adolatli baholash hamda natijalarni ularga muntazam ravishda ma’lum qilib borish katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.

Ta’lim oluvchilar bilimini nazorat qilish va baholashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, ularda o‘tilgan fanlarga nisbatan ijodiy yondashish, mustaqil fikrlash, o‘z bilimini doimiy ravishda oshirish, adabiyotlardan keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish demakdir. Shu bilan birga ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasidagi uzviy bog‘lanishdagi faoliyat olib borishni yuzaga keltiradi, ya’ni o‘qitishning o‘zaro aloqador ikki vositasini yuzaga keltiradi. Bu ta’lim beruvchi faoliyati va ta’lim oluvchining mehnatga ongli munosabatini uzluksiz jarayon sifatida doimiy bo‘lib turishini ta’minlaydi.

Bunda professor – o‘qituvchilarning ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarga puxta tayyorgarlik ko‘rishi, baholashga doir meyor va mezonlarni, savolnomalar, test savollari va turli boshqotirmalar hamda tayanch tushunchalarni tuzishdagi mas’uliyatli yondashishi va tinimsiz mehnati yotadi.

Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati¹. Tashxis – bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demakdir. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Bunga sabab talim olganlikni tashxislash orqali erishilgan natijalar va ta’lim olganlik ajratib olinadi. Shuningdek, ta’lim olganlik tashxislash vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirish darajasi sifatida ham qaraladi. Didaktik tashxislashning maqsadi o‘quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarning uning mahsuli bilan bog‘liq holda o‘z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat.

Demak, tashxis ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini an’anaviy tekshirishga nisbatan kengroq va chuqurroq ma’no kasb etadi. Tashxis natijalarni ularga erishish yo‘llari va vositalari, usullari bilan aloqadorlikda baholaydi, ta’lim mahsulining shakllanish jarayonlari va bosqichlarni aniqlaydi. Tashxislash, nazorat, tekshirish, baholash, statistik ma’lumotlar to‘plash, ularni tahlil qilish, dinamika, tendensiyalarni (an’analarni) aniqlash, voqealarning keyingi rivojini taxminlashni o‘z ichiga oladi.

Ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ta’limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug‘ilishini buyuk pedagog Y.A.Komenskiy ham ta’kidlab o‘tgan edi. U pedagoglarni o‘zlari ega bo‘lgan baholash huquqidan aql bilan foydalanishga chaqirgan. Ta’lim oluvchilarga nisbatan nazoratning obektiv bo‘lishiga erishish didaktik tizimlarning asosida yotadi.

Olimlarning ta’kidlashicha, demokratlashgan ta’lim tizimida yuzaki (formal) nazorat bo‘lmasligi lozim. Didaktik nazorat o‘qitishning o‘ziga xos metodi sifatida aniq ifodalangan ta’lim beruvchi, rivojlantiruvchi yo‘nalganlikka ega bo‘lishi, o‘z – o‘zi bilan nazorat qilish bilan birlashishi, eng avvalo, ta’lim oluvchining o‘zi uchun zarur va foydali bo‘lishi lozim.

Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilishdan emas, balki baho yordamida o‘qishga undashning eskirgan shakllaridan voz kechishni talab qiladi. Ta’lim oluvchilarning o‘quv mehnatini rag‘batlantirishning yangi usullarini izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to‘plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni belgilab beradi. Tashxislash tizimida baho rag‘batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga ega bo‘ladi. Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo‘llanishi mumkin bo‘lgan tashxislash natijalari shaxsning o‘z darajasini belgilashga ko‘maklashadi, bu esa raqobatbardosh ta’lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Ta’lim (shuningdek, nazorat)ning ixtiyoriyligi tamoyili bilan boyitilgan baho o‘tmishda ko‘plab ta’lim oluvchilar uchun majburiy ta’limning zaruriy vositasidan shaxsiy reyting – insonning jamiyatdagi mavqei ko‘rsatkichini tadrijiy aniqlash usuliga aylanadi.

Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari.

Pedagogikada ta’lim oluvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolislik (obektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko‘rgazmalilik (oshkoralik) sanaladi. Xolislik (obektivlik) tashxis testlari (topshiriqlari, savollari), tashxis jarayoni mazmunining ilmiy asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga do‘stona munosabati hamda bilim, malakalarni baholashning aniq ko‘rinishda belgilangan mezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi qo‘yilgan baholar nazorat metodlari vositalaridan, tashxis o‘tkazgan ta’lim beruvchidan qat’iy nazar hamma vaqt mos kelishini anglatadi.

Tizimlilik (sistemalilik) tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash nazoratini ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida – bilimlarni boshlang‘ich idrok etishdan to amalda qo‘llashgacha bo‘lgan bosqichlarida olib borish kerak. Tizimlilik barcha ta’lim oluvchilar o‘quv muassasasida bo‘lgan birinchi kundan boshlab oxirigacha muntazam tashxisga jalb etilishini anglatadi. Ta’lim oluvchining bilimi va egallashi lozim bo‘lgan barcha jihatlarni ishonchli tekshirish uchun ta’lim nazoratini tez – tez o‘tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis o‘tkazishga butun yondashuvni talab etadiki, bunda nazorat, tekshirish, baholashning turli shakllari, metodlari, vositalari uzviy o‘zaro bog‘liqlikda va birlikda qo‘llaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning ayrim metodlari va vositalarini mutloqlashtirishga yo‘l qo‘ymaydi.

Ko‘rgazmalilik (oshkoralik) tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilarni aynan bir xil mezonlar bo‘yicha ochiq sinovdan o‘tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida belgilanadigan har bir ta’lim oluvchi reytingi ko‘rgazmali, qiyosiy harakterga ega. Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni talab etadi. Baho mo‘ljal (oriyentir) bo‘lib, ta’lim oluvchilar unga muvofiq o‘zlariga qo‘yiladigan talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi.

Ma’lumki, bugun ta’lim tizimida reyting nazoratidan keng foydalanilmoqda. Reyting deganda baholash, tartibga keltirish, klassifikatsiyalash (tizimlashtirish, sinflash), bironta hodisani oldindan belgilangan shkala bo‘yicha baholash tushiniladi. Reyting nazorati ta’lim oluvchining ma’lum bir fandan reytingini aniqlaydi.

Shkalalash – aniq jarayonlarni raqamlar tizimi yordamida modellashtirish.

Reyting nazoratida ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyatini nazorat qilishning yuqorida keltirilgan metodlari bilan birga test usulidan ham samarali foydalanilmoqda. Test so‘rovidan nafaqat ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini aniqlash, balki 1993 yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasida abiturentlarni Oliy o‘quv yurtlariga tanlov asosida qabul qilish jarayonida ham samarali foydalanib kelinmoqda.

Pedagogik amaliytda testning bir qator afzalliklari ko‘zga tashlanadi. Ular quyidagilardir:

• 
  nazorat uchun vaqtning kam sarflanishi;
  
• 
  nazariy va amaliy bilim darajasini obektiv sharoitda aniqlash imkonining mavjudligi;
  
• 
  bir vaqtning o‘zida ko‘p sonli ta’lim oluvchilar bilan nazoratni tashkil etish mumkinligi;
  
• 
  bilim natijalarining ta’lim beruvchi tomonidan qisqa muddatda tekshirilishi;
  
• 
  barcha ta’lim oluvchilarga bir xil murakkablikdagi savollar berilib, ular uchun bir xil sharoitning yaratilishi.
  

Ta’lim tizimi uzluksiz ravishda islohatlarni amalga oshirishni talab etadigan sohadir.

Ta’lim tizimida islohatlarni amalga oshirish jarayonida ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini nazorat qilish va baholash ham yangicha mazmun kasb etadi. Bu Davlat ta’lim standartlarining ishlab chiqilganligi va yangi o‘quv dasturining amaliyotga joriy etilganligi bilan ham izohlanadi. Erkin va mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashga nisbatan yuqori talabning qo‘yilganligi, ta’lim oluvchilarni kasbga muvaffaqiyatli yo‘llash maqsadida psixologik va pedagogik diagnostika barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng ko‘lamda amalga oshirilayotganligi kabi holatlar ko‘zga tashlanayotgan bir vaqtda ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini eng samarali shakl, metod va vositalar yordamida nazorat qilish hamda baholash muhim ahamiyatga ega.

Ta’lim oluvchilar bilimini baholashning besh balli tizimining eskirganligi va zamon talablariga javob bera olmagani uchun uni reyting tizimi asosida baholash uslubi bilan almashtirish davr taqozosiga aylanadi. Shu o‘rinda “qanday sabablarga ko‘ra besh balli baholash mezoni o‘zini oqlamadi?” degan savolga javob berish o‘rinlidir:

Birinchidan, O‘zbekiston Respbulikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” ta’limni demokratik va insonparvarlik tamoyillari asosida rivojlantirishni nazarda tutadi. Besh balli baholash tizimi qattiqqo‘llikni. Ta’lim beruvchining mustabidligi hamda uning ta’lim jarayonida yakka hukmronligini ta’minlashga xizmat qilib kelgan.

Demak, ushbu jarayonda talab va amaldagi holat bir – biriga muvofiq kelmaydi.

Ikkinchidan, baholash mezoni ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o‘rtasida ixtiloflarni keltirib chiqarishga emas, aksincha, o‘zaro faol hamkorlik, bir – birini tushuna olishlari uchun xizmat qilishi lozim.

Uchinchidan, baholash mezoni faqatgina ta’lim oluvchilar tomonidan bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘zlashtirilish darajasini nazorat qilish uchungina emas, balki ta’limni tashxis etishning faol ko‘makchisiga aylanishi zarur.

Baholashning besh balli tizimi birdan beshgacha farqlanuvchi dastlabki baholar qo‘yish tartibini bildirib, mohiyati esa baholarning o‘rtasidan kelib chiqqan holda choraklik (yillik) o‘zlashtirish natijalarini aniqlash tartibidan iborat.

Masalan, ta’lim oluvchi biror o‘quv fanidan uchta nazorat ishini 3, 4 va 5 ga bajargan, joriy nazorat bo‘yicha ham shunday natijalarni qayt etgan bo‘lsa, unga chorak uchun “4” baho qo‘yiladi.Bu esa joriy, oraliq va yakuniy nazorat paytida yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan ta’lim oluvchining ijobiy baholanishi o‘rniga, oldingi mavzulardan “5” bahoga berilgan javoblarining mutlaqo inobatga olmasligiga sabab bo‘ladi.

Reyting tizimida o‘zlashtirish natijasi nazoratning ko‘rsatilgan barcha shakllardan o‘tish jarayonida to‘plangan ballarni qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. Har bir nazorat turi uchun 10 balldan taqsimlanganda (o‘quv fani uchun 100 ball hisobida) unga 7,5,8,7 ball qo‘yilsa, ta’lim oluvchilarning chorak yoki yarim yillik uchun to‘plagan bali 27 ballni tashkil etadi, bu esa 55 foizdan kam, shuning uchun u yetarlicha reyting balini to‘plamaguncha va barcha nazorat shaklida o‘tmaguncha attestatsiya qilinmaydi. Demak, reyting tizimi olingan baho bilan egallangan bilim o‘rtasida tafovut kelib chiqishining oldini oladi.

Reyting tizimi yana bir qator afzalliklarga ega, chunonchi:

• 
  ta’lim jarayonida baholash tizimi imkoniyatlarini kengaytirish;
  
• 
  ta’lim oluvchi bilimini eng adolatli mezonlar yordamida aniqlash;
  
• 
  ta’limni standartlashtirish jarayoni uchun zarur imkoniyatlarni ochib berish;
  
• 
  ta’lim standartlarida ko‘zda tutilgan o‘quv dasturiga kirgan majburiy ixtiyoriy mavzularning to‘laligicha o‘zlashtirilishi;
  
• 
  a’lim oluvchilarda o‘z ustida mustaqil ishlash intilish, erkin fikr yuritish, bilimlarni egallashga nisbatan izchil yondashuv yuzaga keladi;
  
• 
  ta’lim oluvchilarda yomon baho olishga bo‘lgan qo‘rquv yo‘qolib, uning o‘rniga bilimlarni ixtiyoriy o‘zlashtirish, mavjud kamchilik va nuqsonlarni bartaraf etish yo‘lida mustuqil ishlash imkoniyati yaratiladi. Boshqacha aytganda, qo‘rquv o‘rniga intilish, rejalashtirish, harakat qilishga ehtiyoj tug‘iladi, o‘rganishga nisbatan qiziqish ortadi.
  

O‘z-o‘zini nazorat va muhokama qilish uchun savollar:

1. Standartlashtirilgan testning asosiy funksiyasi nimalardan iborat?

2. Testlashtirishdan tashxislashda qanday foydalaniladi?

3. Testlashtirishning ta’limiy ahamiyati nimalardan iborat?

4. Tekshirish turlarini sanab bering?

5. Baholash mezonlaridan ta’lim natijalarini aniqlashda qanday foydalaniladi.

6. Didaktik testlar ta’lim nazariyasi amaliyotida mustahkam o‘rin tutadi. Didaktik materiallarning ta’lim mazmunini boyitishdagi mazmun – mohiyatini ochib berishga harakat qiling.

7. Standartlashtirilgan testlar ta’lim jarayonini rostlash va boshqarishda muhim didaktik asos bo‘ladi. Bunday jarayonlarda teskori aloqani ahamiyati beqiyos. Siz uni yoritishga harakat qiling.

Tavsiya etilgan adabiyotlar:

1. O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturida”gi Qonuni // Oliy ta’lim: Meyoriy – huquqiy va uslubiy hujjatlar to‘plami. – Toshkent: 2004. – B. 16-17.

2. Abduqodirov A.A. Akademik litsey va KHK o‘qituvchilarini malakasini oshirishda masofali o‘qitish metodikasi // Uzluksiz ta’lim. – Toshkent: 2004. - № 5. – B.3-12.

3. Ziyomuhammadov B. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent:

4. Maxmutova G. Pedagogika fanlarini o‘qitish jarayonida talabalarni – ma’naviy shakllantirish texnologiyasi // Xalq ta’limi. – Toshkent: 2004. - №1. – B. 40-43.

5. Mirzayev I. Ta’lim hamma uchun // Xalq ta’limi. – Toshkent: 2004. - № 1. – B. 63 – 65.

6. Musayev U. Ta’lim jarayonini erkinlashtirish prinsiplari // Xalq ta’limi. – Toshkent: 2005. - № 4. – B. 4-10.

7. Muhamedov G.I., To‘raqulov X.A. Zamonaviy pedagogik tadqiqotlarning ilmiy – nazariy asoslari. – Jizzax: Fan, 2004. – 228 b.

8.To‘raqulov X.A. Ta’limni boshqarishda maqsadlar ketma – ketligiga erishish // O‘qitishning yangi pedagogik texnologiyalari. Ilmiy maqolalar to‘plami. – Toshkent: 2001. – B. 175 – 176.

9.To‘raqulov X.A. Pedagogik tadqiqotlarda axborot tizimlari va texnologiyalari. – Toshkent: Fan, 2006. – 240 b.

10. Hasanboyev J. va boshqalar. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Fan, 2006. – 282 b.
12 – мавзу Ta’limni standartlashtirish.

ТАЪЛИМНИ СТАНДАРТЛАШТИРИШ. ЎРТА МАХСУС КАСБ-ҲУНАР ТАЪЛИМИ МАЗМУНИ, МАҚСАД ВА ВАЗИФАЛАРИ

Reja:

1. 
   Standart, standartlashtirish me`yorlari tushunchalari.
   
2. 
   Standartlashtirishning me`yoriy elementlari. Standartlashtirish turlari.
   

Тушунчалар ва таянч иборалар.

стандарт, стандртлаштириш, давлат таълим стандарти, ўқув режа, ўқув дастури

Мавзунинг қисқача таърифи.

Цивилизация ривожланишининг бошланғич даврларида стандартлаштириш кўрсаткичларини вужудга келиши. Халқаро ва миллий стандартлар. Стандарт, стандартлаштириш меъёрлари тушунчалари. Ишлаб чиқаришда стандартлаштириш. Ўзбекистон Республикасида “Стандартлаштириш тўғрисида” ги Қонун. Стандартлаштириш, таълим стандарти, ЎМКҲТ таълим стандарти тушунчалари. Стандартлаштиришнинг меъёрий элементлари. Стандартлаштириш турлари. ЎМКҲТ давлат таълим стандартларинингш функциялари ЎМКҲТ ДТС мақсади, функциялари, вазифалари, тамойиллари. ЎМКҲТ ДТС. ДТСга, уни ишлаб чиқиш ва амалда қўллашга қойиладиган талаблар. ДТСни ишлаб чиқиш ва амалга киритиш босқичлари. ДТСнинг таркибий қисмлари. Стандартлаштириш объектлари. ДТС мазмуни. ДТСнинг Давлат ва миллий-минтақавий таркибий қисмлари. Бозор муносабатларига ўтиш шароитларида касбий таълим сифатига талаблар. ДТС киритилиши касб-ҳунар коллежларида малакали мутахассисларни тайёрлаш сифатини баҳолашнинг асосий мақсади сифатида. “Таълим сифати”, “таълим сифатини назорат қилиш”, “таълим сифатини баҳолаш” тушунчалари. Стандартлаштириш, таълим стандарти, ЎМКҲТ таълим стандарти тушунчалари. Стандартлаштиришнинг меъёрий элементлари. Стандартлаштириш турлари. Ўрта махсус касб-ҳунар таълими мазмуни (давлат таълим стандартлари, ўқув режалари ва дастурлари). Ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув муассасалари турлари ва улардаги таълим-тарбия жараёни.

7.3. Стандарт, стандартлаштириш меъёрлари тушунчалари.

Стандарт – муайян ҳодисанинг эталони, намунаси, модели, меёрлари, қоидалари, талабларини белгиловчи меёрий ҳужжат.

Стандартлаштириш – мавжуд ёки бўлажак масалаларга нисбатан умумий ва кўп марта фойдаланиладиган қоидаларни белгилаш орқали маълум соҳада энг мақбул даражада тартиблаштиришга йўналтирилган фаолият.

Давлат таълим стандарти (ДТС) – таълим мазмуни шакллари, воситалари, усуллари ва уларнинг сифатини баҳолаш тартибини белгилайди. Таълим мазмунини ўзаги ҳисобланган стандарт воситасида, мамлакат ҳудудида фаолият кўрсатаётган турли таълим муассасаларида (давлат ва нодавлат) таълимнинг барқарор даражасини таъминлаш шарти амалга оширилади. ДТС ўз моҳиятига кўра ўқув дастурлари, дарсликлар, ўқув қўлланмалари, низомлар, ўқув режаси ва бошқа меёрий ҳужжатларини яратиш учун асос бўлиб хизмат қилади. ДТСни, унинг талабларини бажариш Ўзбекистон Республикаси ҳудудида фаолият кўрсатаётган мулкчилик шакли ва идоравий бўйсинишдан қатий назар барча таълим муассасалари учун мажбурийдир.

Давлат таълим стандартлари тўғрисидаги Низомнинг умумий қоидаларида қуйидагилардан иборат:

1.1. "Таълим тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 7-моддасига, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури қоидаларига мувофиқ республикада идоравий бўйсуниши ва мулкчилик шаклларидан қатъи назар таълим муассасаларининг барча турлари учун мажбурий бўлган давлат таълим стандартлари (ДТС) белгиланади.

1.2. ДТС - стандартлаштириш объектига нисбатан меёрлар ва талабларни белгилайди ҳамда "Стандартлаштириш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига мувофиқ тасдиқланади.

1.3. ДТС кадрлар тайёрлаш сифатига, таълим мазмунига нисбатан қўйиладиган талабларни; таълим олувчилар тайёргарлигининг зарур ва етарлича даражасини ҳамда таълим муассасаларини битирувчиларга нисбатан қўйиладиган малака талабларини; ўқув юкламасининг зарур ҳажмини; таълим муассасалари фаолиятини ва кадрлар тайёрлаш сифатини баҳолаш тартиби ва механизмини белгилайди.

1.4. ДТС таълим жараёнини ва таълим муассасалари фаолиятини баҳолашни тартибга солувчи бошқа меёрий ҳужжатларни яратиш учун асос ҳисобланади⁷.

Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида”ги Қонуннинг 7-моддасида давлат таълим стандартлари умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар ва олий таълим мазмунига хамда сифатига қўйиладиган талабларни белгилаши берилган.

Давлат таълим стандартларини бажариш Ўзбекистон Республикасининг барча таълим муассасалари учун мажбурийдир.

7.4. Стандартлаштиришнинг меъёрий элементлари. Стандартлаштириш турлари.

ДТС нинг таркибий қисми сифатида умумий ўрта (касб – ҳунар ва олий) таълим муассасалари учун таянч ўқув режаси ишлаб чиқилади. Таянч ўқув режа таълим соҳаларини меёрлаш ҳамда таълим муассасаларини молиявий таъминотини таъминлашга асос бўлувчи давлат ҳужжати саналади. Таянч ўқув режаси ўқув предмети бўйича бериладиган таълим мазмунини таълим олувчига етказиш учун ажратилган ўқув соатларининг минимум ҳажмидаги миқдорини белгилайди.

Давлат таълим стандартларининг жорий этилиши қуйидаги мақсадлар амалга оширилишини назарда тутади:

• 
  таълимнинг юксак сифатини ҳамда мамлакатда амалга оширилаётган чуқур иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни, ривожланган демократик давлат барпо этиш талабларига жавоб берувчи рақобатбардош кадрлар тайёрланишини таъминлаш;
  
• 
  мамлакатнинг ижтимоий ва иқтисодий тараққиёти истиқболларидан, жамият эҳтиёжларидан, фан, техника ва технологиянинг замонавий ютуқларидан келиб чиқиб кадрлар тайёрлаш мазмунини тартибга солиш;
  
• 
  таълимнинг демократлашуви, инсонпарварлашуви ва ижтимоийлашуви, таълим олувчиларнинг ҳуқуқий ва иқтисодий билимлари даражасини, шунингдек таълим жараёни самарадорлигини ошириш;
  
• 
  сифатли таълим хизматлари кўрсатиш, таълим ва кадрлар тайёрлаш соҳасида шахснинг, жамият ва давлатнинг манфаатларини ҳимоя қилиш;
  
• 
  кадрлар тайёрлаш сифатини ва таълим фаолиятини баҳолаш мезонларини ва тартибини белгилаш;
  
• 
  таълим жараёнини ва кадрлар тайёрлашнинг изчиллиги ва узлуксизлигини таъминлаш;
  

- меҳнат ва таълим хизматлари бозорида рақобатбардошликни таъминлаш.

Давлат таълим стандартларининг вазифалари:

• 
  таълим сифатига ва кадрлар тайёрлашга, кўрсатиладиган таълим хизматлари турларига нисбатан қўйиладиган мақбул талабларни белгилаш;
  
• 
  таълимга ва унинг пировард натижаларига, таълим олувчиларнинг билими ва касб малакаси даражасини вақти-вақти билан баҳолаш тартибига, шунингдек таълим фаолияти сифати устидан назорат қилишга нисбатан қўйиладиган тегишли талабларни белгиловчи меёрий негизни яратиш;
  
• 
  халқнинг бой ақл-заковат мероси ва умуминсоний қадриятлар асосида таълим олувчиларни маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг самарали шакллари ва усулларини жорий этиш;
  
• 
  таълимнинг барча турларида улар мазмунини ҳамда олиб бориладиган таълим ва тарбияни келишиб олиш уларнинг ўзаро боғлиқлигини, узлуксиз таълим тизимида ва кадрлар тайёрлашда изчилликни таъминлаш;
  
• 
  ўқув-тарбия ва таълим жараёнига, педагогик ва ахборот технологиялари билан таъминлашга, таълим даражасини назорат қилишга, таълим муассасаларида таълим олувчилар ва уларни битирувчиларнинг малакасига нисбатан меёрлар ва талабларни белгилаш;
  
• 
  таълим ва кадрлар тайёрлаш сифатига баҳо беришнинг холис тизимини, таълим муассасаларини аттестациядан ўтказиш ва аккредетация қилишни жорий қилиш;
  
• 
  кадрларни мақсадли ва сифатли тайёрлаш учун таълим, фан ва ишлаб чиқаришнинг самарали интеграциясини таъминлаш;
  
• 
  миллий стандартлар талабини таълим сифати ва кадрлар тайёрлашга нисбатан халқаро талабларга мувофиқлигини таъминлаш⁸.
  

4. Таълимнинг стандартлаштириш объектлари. Қуйидагилар таълимнинг стандартлаштириш объектлари ҳисобланади:

4.1. Таълим фанларининг тузилмаси, мазмуни, ўқув юкламаси ҳажми, таълим олувчилар ва битирувчиларнинг малака даражаси ва тайёргарлик сифати.

4.2. Талаблар, меёрлар ва қоидалар, педагогик ва ахборот технологиялари, таълим усуллари ва воситалари, шунингдек таълим тизимида фойдаланиладиган атамалар, тушунчалар ва категориялар.

4.3. Таълим олувчиларнинг билим даражасига ва касб-кор малакасига ташхис қўйиш тартиби, битирувчилап сифатини, таълим фаолияти, педагог ва илмий-педагог ходимлар сифатини баҳолаш.

5. Давлат таълим стандартларини ишлаб чиқишга қўйиладиган талаблар. Қуйидагилар ДТСни ишлаб чиқишга қўйиладиган асосий талаблар ҳисобланади:

5.1. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури мақсадлари, вазифалари ва қоидалари сўзсиз амалга оширилишига қаратилганлик.

5.2. Таълим ва касб-ҳунар дастурларида миллий мустақиллик, демократия, бой миллий маданий анъаналар, халқнинг интеллектуал имкониятлари ва умуминсоний қадриятлар принципларини ҳисобга олиш.

5.3. Таълим олувчиларда чуқур билим, мустақил фикрлаш, юксак касб-кор малакаси шаклланишини таъминлаш.

5.4. Халқаро тажриба, техника, технологиялар, фан ривожланиши даражаси, кадрлар тайёрлашга нисбатан амалиёт томонидан қўйиладиган талаблар ҳисобга олинган ҳолда таълим стандартларининг илмий асосланиши.

5.5. Таълим турлари ва босқичлари бўйича стандартларнинг келишилганлиги ва изчиллилиги, шахснинг ҳар томонлама ривожланишини ҳисобга олган ҳолда уларнинг комплекслилигини таъминлаш.

5.6. Ўқув юкламаси мақбуллигига қаратилганлик, таълим олувчиларнинг қобилиятлари ва эқтиёжларига боғлиқ равишда таълимнинг табақалаштирилиши имкониятларини ҳисобга олиш.

5.7. Таълим олувчилар ва битирувчиларни тайёрлаш, таълим фаолиятини сифатини баҳолаш мезонлари ва тартиботини белгилаш.

5.8. Стандартнинг технологиклиги - унинг бажарилишини назорат қилиш ва унинг меёрлари ва талаблари бузилишининг олдини олиш имконияти;

5.9. Стандартларга тажрибада текширувдан ўтган таълим фаолиятининг илғор меёрларини киритиш.

5.10. Давлат таълим стандартлари Ўзбекистон Республикаси давлат стандартлаш тизими қоидалари талабларини қониқтириши керак.

6. Давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш, тасдиқлаш ва жорий этиш тартиби.

6.1. ДТСни ишлаб чиқиш танлов шартларида ёки таълим бошқарувининг ваколатли органлари томонидан эълон қилинган инновация лойиқалари асосида амалга оширилади.

6.2. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш Республика комиссияси ДТС лойиҳаси экспертиза қилинишини ва экспериментал текширишдан ўтишини ташкил этади, уларнинг натижалари бўйича хулосани расмийлаштиради.

6.3. ДТС Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш Республика комиссиясининг хулосаси асосида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади.

6.4. ДТС улар тасдиқланган санадан бошлаб амалга киритилади ва таълим бошқаруви ваколатли органлари ва таълим муассасалари томонидан мажбурий ижро этиш учун қабул қилинади.

6.5. Тасдиқланган ДТСга мувофиқ таълим муассасаларига эга бўлган вазирликлар ва идоралар таълим ва касб-ҳунар дастурларини ишлаб чиқади ва уларнинг амалий ўзлаштирилишини рўёбга чиқаради.

6.6. Таълим олувчиларнинг қобилиятлари ва эқтиёжларига боғлиқ равишда ўқув юкламасини табақалаштириш, ДТС томонидан белгиланган меёрлардан ортиқча таълим мазмунини белгилаш таълим бошқаруви ваколатли органлари ва ижро этувчи ҳокимият маҳаллий органлари ваколатига киради.

6.7. ДТСга ўзгартиришлар киритиш республиканинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига мувофиқ таълим даражаси ва кадрлар тайёрлашга нисбатан қўйиладиган талаблар ўзгариши давомида ДТСни тасдиқлаш учун белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан амалга оширилади.

13 – Мавзу O‘MKXT davlat ta’lim standartlariningsh funksiyalari

Ўрта махсус касб-ҳунар таълими мазмуни (давлат таълим стандартлари, ўқув режалари ва дастурлари).

Давлат таълим стандарти ўрта махсус, касб-ҳунар таълими учун қуйидагилардан иборат:

Сўз боши

I. Асосий қоидалар

II. Ўрта махсус, касб-хунар таълими муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талаблар

III. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимидаги тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликларнинг умумдавлат таснифлагичини ишлаб чиқишга қўйиладиган талаблар

Сўз боши. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг Давлат таълим стандартлари Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини ривожлантириш институти томонидан "Таълим тўғрисида", "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида", "Стандартлаштириш тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси қонунларига ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг "Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва амалда жорий этиш тўғрисида" 1998 йил 5 январдаги 5-сон, "Ўзбекистон Республикасида ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида" 1998 йил 13 майдаги 204-сон қарорларига мувофиқ таълим турлари ўртасида узвийлик ва узлуксизликни таъминлаш мақсадида Халқ таълими вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ҳамда Фанлар академияси мутахассислари билан ҳамкорликда ишлаб чиқилган ва тавсия қилинган⁹.

Ушбу стандартни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг рухсатисиз тўлиқ ёки қисман кўчириб олиш, кўпайтириш ва расмий нашр сифатида тарқатиш мумкин эмас.

I. Асосий қоидалар.

1.1. Қўлланиш соҳаси

1.1.1. Ушбу стандарт ўрта махсус, касб-ҳунар таълими стандартлари мажмуининг негизи ҳисобланади ва стандартлаштиришнинг:

мақсад ва вазифаларини;

асосий тушунчаларини, тамойилларини ва стандартлаштириш бўйича ишларни ташкил қилишни;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини стандартлаштириш соҳасидаги меёрий ҳужжатларнинг тоифаларини аниқлаб беради.

Ушбу стандарт:

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими давлат стандартларининг тузилишини;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини стандартлаштириш бўйича ишларни ташкил қилишни;

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими стандартлари талабларининг бажарилишини назорат қилишни белгилайди.

1.1.2. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими стандартлари таълимни бошқариш давлат органлари ҳамда идоравий бўйсуниши ва мулкчилик шаклларидан қатъи назар, ўрта махсус, касб-ҳунар таълими фаолияти билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахслар томонидан қўлланилиши мажбурийдир.

1.2. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартини ишлаб чиқиш ва жорий этиш асослари

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг давлат таълим стандартини ишлаб чиқишда қуйидаги қонунлар ва меёрий ҳужжатлар асос қилиб олинди:

"Таълим тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни;

"Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни;

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва амалда жорий этиш тўғрисида" 1998 йил 5 январдаги 5-сон қарори;

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Ўзбекистон Республикасида ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида" 1998 йил 13 майдаги 204-сон қарори;

ЎЗ ДСТ 1.0-98. "Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш давлат тизими. Асосий қоидалар";

Ўз ДСТ 1.1-92. "Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш давлат тизими. Ўзбекистон Республикаси стандартларини ишлаб чиқиш, мувофиқлаштириш, тасдиқлаш ва рўйхатдан ўтказиш тартиблари";

Ўз ДСТ 1.10-93. "Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш давлат тизими. Асосий атамалар ва таърифлар";

Ўз ДСТ 1.5-93. "Давлатлараро стандартлаштириш бўйича ишлар олиб бориш қоидалари. Стандартни тузиш, баён этиш, расмийлаштириш ва уларнинг мазмунига қўйиладиган талаблар";

Ўз ДСТ 1.8-94. "Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш давлат тизими. Етакчи ҳужжатлар ва тавсияномаларни ишлаб чиқиш, мувофиқлаштириш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартиблари";

Ўз ДСТ 1.9-95. "Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш давлат тизими. Соҳа стандартларини ишлаб чиқиш, мувофиқлаштириш, тасдиқлаш ва давлат рўйхатидан ўтказиш тартиблари";

Ўз ДСТ 1.8-94. Ўзбекистон Республикаси стандартлаштириш давлат тизими. Амал қиладиган ҳужжатларни ишлаб чиқиш, мувофиқлаштириш, тасдиқлаш, давлат рўйхатидан ўтказиш тартиби ва тавсиялар.

Ўз ДСТ 6.01.1-95. Ўзбекистон Республикаси техник-иқтисодий ва ижтимоий ахборотларни кодлаштириш ва таснифлашнинг ягона тизими. Асосий қоидалар.

Ўз ДСТ 6.01.2-95. Ўзбекистон Республикаси техник-иқтисодий ва ижтимоий ахборотларни кодлаштириш ва таснифлашнинг ягона тизими. Таснифлагичларни ишлаб чиқиш ва юритиш тартиби.

1.3. Таърифлар

Мазкур стандартда қуйидаги таърифлар ва атамалар қўлланилган:

1.3.1. Ўзбекистон узлуксиз таълим стандартларининг давлат тизими таълим жараёнини белгилаб бериш, ўқитишнинг асосий мазмунини, таълим муассасалари битирувчиларига қўйиладиган умумий малака талабларини, кадрлар тайёрлаш сифати ва таълим муассасалари фаолиятини баҳолаш мезонлари ва механизмларини аниқлаш орқали кадрлар тайёрлаш соҳасида энг мақбул тартибга солиш даражасига ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг кафолатланган даражаси ва сифатига эришишга қаратилган меёрий ҳужжатлар мажмуи.

1.3.2. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими (ЎМКҲТ) тармоқ стандарти малака талабларига мос ҳолда касбий тавсифнома асосида муайян тайёрлов йўналиши ва касб-ҳунар бўйича таълим мазмунининг мажбурий минимумини ва сўнгги мақсадларини, ўқув юкламалари ҳажмини аниқловчи ҳамда таълим сифатининг стандарт талабларига мувофиқлигини таъминловчи меёрий ҳужжат.

1.3.3. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликларнинг умумдавлат таснифлагичи (ЎМКҲТТЙКИУТ) ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликларининг тизимлаштирилган рўйхати.

1.3.4. Касб фаолияти соҳаси касбга доир билим, малака ва кўникмаларнинг қўлланиш доирасидир; унинг номланиши иқтисодиёт соҳалари билан мувофиқлаштирилади.

1.3.5. ЎМКҲТ муассасаларидаги тайёрлов йўналишлари аниқ касб фаолияти соҳасида мутахассисларга касб таълими бериш доирасидир. Мутахассисларни касб фаолиятининг аниқ соҳаси бўйича тайёрлаш йўналишларининг номи меҳнат фаолиятининг мазмуни билан белгиланади.

1.3.6. ЎМКҲТ нинг умумий таълим дастури умумий таълим тайёргарлиги мазмунини аниқловчи ҳужжатлар тўплами. Умумий таълим дастурини муваффақиятли эгаллаш академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари битирувчиларига уларнинг олий таълим муассасаларида таълимни давом эттиришлари учун тенг имконият ва ҳуқуқларни таъминлайди.

Умумий таълим дастури академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари битирувчиларини таълимнинг навбатдаги поғоналарида билим олишга тайёрлашни таъминлаш ҳажмидаги ижтимоий, табиий-илмий ва аниқ фанларни ўз ичига олади.

1.3.7. ЎМКҲТ нинг касб-ҳунар таълими дастури касб-ҳунар таълими тайёргарлигининг асосий мазмунини аниқловчи ҳужжатлар тўплами. Касб-ҳунар таълими дастури касб-ҳунар коллежи битирувчисига эгаллаган касби бўйича ишни малакали бажариш имконини бериш ҳажмидаги маълум касбга доир умумкасбий ва махсус фанларни ҳамда ишлаб чиқариш таълими ва амалиётини ўз ичига олади.

Касб-ҳунар таълими дастурини муваффақиятли эгаллаш касб-ҳунар коллежлари битирувчиларини касби ва ихтисослиги бўйича меҳнат фаолиятини амалга ошириш ҳуқуқи билан таъминлайди.

1.3.8. Махсус касб-ҳунар таълими дастури махсус касб-ҳунар таълими тайёргарлиги мазмунини белгиловчи, академик лицейларнинг тайёрлов йўналишига мос келадиган ва ўқувчиларнинг ақлий ривожланишини жадаллаштирадиган, уларда махсус касб-ҳунар кўникмаларини шакллантирадиган, ўқувчиларнинг олий ўқув юртларида ўқишни давом эттиришини ёки уларни меҳнат фаолиятига йўллашни назарда тутган фанларни чуқур ўрганишга йўналтирилган ҳужжатлар тўпламидир.

Махсус касб-ҳунар таълими дастури фанларни чуқур ўрганишга йўналтирилган алоҳида ижтимоий, табиий-илмий ёки илмий-техник ва аниқ фанларни ўз ичига олади.

1.4. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини стандартлаштиришнинг мақсади ва вазифалари

1.4.1. ЎМКҲТ стандартларининг жорий этилиши қуйидаги мақсадлар амалга оширилишини назарда тутади:

- ЎМКҲТнинг юксак сифатини ҳамда мамлакатда амалга оширилаётган чуқур иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни, ривожланган демократик давлат барпо этиш талабларига жавоб берувчи рақобатбардош кадрлар тайёрланишини таъминлаш;

- мамлакатнинг ижтимоий ва иқтисодий тараққиёти истиқболларидан, жамият эҳтиёжларидан, фан, техника ва технологиянинг замонавий ютуқларидан келиб чиқиб кадрлар тайёрлаш мазмунини тартибга солиш;

- ЎМКҲТнинг демократлашуви, инсонпарварлашуви ва ижтимоийлашуви, таълим олувчиларнинг ҳуқуқий ва иқтисодий билимлари даражасини, шунингдек таълим жараёни самарадорлигини ошириш;

- сифатли таълим хизматлари кўрсатиш, таълим ва кадрлар тайёрлаш соҳасида шахснинг, жамият ва давлатнинг манфаатларини ҳимоя қилиш;

- кадрлар тайёрлаш сифатини ва таълим фаолиятини баҳолаш мезонларини ва тартибини белгилаш;

- ЎМКҲТ жараёнини ва кадрлар тайёрлашнинг изчиллиги ва узлуксизлигини таъминлаш;

- меҳнат ва таълим хизматлари бозорида рақобатбардошликни таъминлаш.

1.4.2. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими давлат таълим стандартларининг вазифалари:

- ЎМКҲТ сифатига ва кадрлар тайёрлашга, кўрсатиладиган таълим хизматлари турларига нисбатан қўйиладиган мақбул талабларни белгилаш;

- ЎМКҲТга ва унинг пировард натижаларига, таълим олувчиларнинг билими ва касб малакаси даражасини вақти-вақти билан баҳолаш тартибига, шунингдек таълим фаолияти сифати устидан назорат қилишга нисбатан қўйиладиган тегишли талабларни белгиловчи меёрий негизни яратиш;

- халқнинг бой ақл-заковат мероси ва умуминсоний қадриятлар асосида таълим олувчиларни маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг самарали шакллари ва усулларини жорий этиш;

- ЎМКҲТ ўқув-тарбия ва таълим жараёнига, педагогик ва ахборот технологиялари билан таъминлашга, таълим даражасини назорат қилишга, таълим муассасаларида таълим олувчилар ва уларни битирувчиларнинг малакасига нисбатан меёрлар ва талабларни белгилаш;

- кадрларни мақсадли ва сифатли тайёрлаш учун таълим, фан ва ишлаб чиқаришнинг самарали интеграциясини таъминлаш.

1.5. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини стандартлаштириш тамойиллари. ЎМКҲТ стандартларини ишлаб чиқишда қуйидагиларни таъминлаш зарур:

- таълимнинг узлуксизлиги ва узвийлиги;

- мамлакатнинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланиши, фан-техника ва технологияларнинг истиқболли ривожланиши, жамият талаблари ва уларнинг замонавий ҳолатини ҳисобга олиш;

- таълим, фан ва ишлаб чиқаришнинг мужассамлиги;

- матнлар баёнининг аниқлиги ва ягона қийматлилиги;

- фан, техника ҳамда технологиянинг замонавий ютуқларига, республикадаги ва чет эллардаги илғор тажрибаларга мос келиши;

ЎМКҲТ мақсад ва вазифаларининг амалга оширилиши.

1.6. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини стандартлаштириш бўйича ишларни ташкил қилиш

1.6.1. Республикада ЎМКҲТ ни стандартлаштиришни ташкил қилиш, мувофиқлаштириш, унга методик раҳбарлик қилиш ва унинг мақбул даражасини таъминлаш Таълимни бошқариш бўйича ваколатли давлат органи (ТББВДО) томонидан амалга оширилади.

1.6.2. ЎМКҲТ стандартларининг мазмуни, Давлат стандартлари тизимининг ЎЗ ДСт 1.0-98 "Ўзбекистон Республикаси стандартларни ишлаб чиқиш, мувофиқлаштириш, тасдиқлаш ва рўйхатга олиш тартиби"га тўғри келиши зарур.

1.6.3. ЎМКҲТ давлат стандартлари ва уларга киритиладиган ўзгартиришлар Ўзбекистон давлат стандартлаштириш, метрология ва сертификациялаш маркази томонидан рўйхатдан ўтказилиши тақозо этилади.

ЎМКҲТнинг тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликлари бўйича таълим стандартларини тасдиқлаш 3 йиллик тўлиқ таълим сикли мобайнида педагогик тажриба-синов ишларини муваффақиятли якунлаб, уларга эксперт баҳо берилгач, амалга оширилиши тақозо этилади.

1.6.4. Давлат таълим стандартлари (ДТС)га ўзгартиришлар киритиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан республикадаги ижтимоий-иқтисодий тараққиётга мос равишда, таълим даражаси ва кадрларни тайёрлашга қўйиладиган талабларини эътиборга олган ҳолда, ДТСларини тасдиқлаш учун белгиланган тартибда амалга оширилади.

1.7. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимини стандартлаштириш соҳасидаги меёрий ҳужжатларнинг тоифалари, стандарт турлари

1.7.1. ЎМКҲТ стандартлари қуйидаги тоифа ва турларга бўлинади:

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими давлат стандартлари (Ўз ДТС) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланадиган стандартлар.

ЎМКҲТ тайёрлов йўналишлари ва касблар бўйича тармоқ стандартлари (ТСт) Ўзбекистон Республикаси ТББВДО томонидан тасдиқланган стандартлар. Улар қуйидагилардир:

- академик лицейлар тайёрлов йўналишлари бўйича таълим стандартлари;

- касб-ҳунар коллежлари учун тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисослар бўйича таълим стандартлари;

"Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими учун ўқув режалари ва дастурлари ишлаб чиқишга қўйиладиган талаблар" стандарти.

ЎМКҲТ тайёрлов йўналишлари ва касблар бўйича тармоқ стандартлари (ТСт) илмий-тадқиқот ва таълим муассасалари, корхоналар, ташкилотлар ва таълим фаолиятининг бошқа субъектлари томонидан ишлаб чиқилади.

1.8. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тармоқ стандартларининг тузилиши

1.8.1. Академик лицейлар тайёрлов йўналишлари бўйича таълим стандартлари қуйидаги тузилишга эга:

Зарварақ (Титул варағи)

Қўлланиш соҳаси

Меёрий ҳужжатлар

Стандартнинг мақсади ва вазифалари

Академик лицейларда таълим мазмунининг мажбурий минимуми

Академик лицей битирувчиларига қўйиладиган умумий талаблар

Академик лицей тайёрлов йўналишлари бўйича таълим мазмунининг мажбурий минимуми (фаннинг номи, асосий ўқув элементлари)

Стандарт талаблари бажарилишини назорат қилиш

1.8.2. Касб-ҳунар коллежлари учун тайёрлов йўналишлари, касблар ва ихтисосликлар бўйича таълим стандартлари қуйидаги тузилишга эга:

Зарварақ (Титул варағи)

Қўлланиш соҳаси

Меёрий ҳужжатлар

Стандартнинг мақсади ва вазифалари

Таърифлар

Касбий тавсифнома:

тайёрлов йўналиши, касб ва ихтисосликларнинг номлари;

тайёрлов йўналишининг қўлланиш соҳаси ва вазифалари;

малака;

ўқишга қабул қилиш шартлари (мазкур мутахассисликни эгаллаш учун шахснинг таянч ҳисобланувчи руҳий-физиологик сифатлари минимуми, ёш ва жинсий хусусиятлари, тиббий чекланишлар бўйича ишга қабул қилиш тартиби ҳақида маълумотлар кўрсатилади).

Касб-ҳунар тайёргарлиги мазмунининг мажбурий минимуми (ўқув даврлари, фан соҳалари, шунинг-дек мазкур фан соҳаларининг ўқув элементлари ва уларни ўзлаштириш даражалари кўрсатилади).

Намунавий ўқув режа қуйидаги қисмлардан ташкил топади:

умумий таълим қисми;

касбий таълим қисми (умумкасбий, махсус фанлар);

ўқув ва ишлаб чиқариш амалиёти;

факультатив машғулотлар ва (ёки) ўқув муассасаси ихтиёридаги соатлар.

Стандарт талабларининг бажарилишини назорат қилиш.

1.9. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими давлат стандартлари талабларига риоя этилишини назорат қилиш

1.9.1. ЎМКҲТ давлат стандартлари талабларига риоя қилиш устидан назоратни Ўзбекистон Республикасининг ваколатли давлат органи амалга оширади.

1.9.2. Назорат қилишнинг бош вазифаси, ЎМКҲТ давлат стандартлари ва тармоқ стандартлари талабларининг бузилишини аниқлаш, олдини олиш ва бартараф қилишдир.

1.9.3. Ушбу стандарт талабларига риоя қилиш устидан назорат қуйидагилар орқали амалга оширилади:

- давлат таълим стандартлари асосида турли ўқув муассасаларида битирувчилар эгаллаши лозим бўлган билим, кўникма ва малакаларга баҳо бериш;

- ўқув режа ва дастурларни таҳлил қилиш;

- ўқув муассасасида фойдаланиладиган педагогик технологияларни таҳлил қилиш.

1.9.4. Стандарт талабларининг бузилганлиги учун жавобгарлик амалдаги қонун ҳужжатларига мувофиқ таълим муассасаси раҳбариятига юкланади.

II. Ўрта махсус, касб-хунар таълими муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талаблар.

2.1. ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талабларни стандартлаштириш:

- ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларининг билим сифати ва касбий малакасига қўйиладиган талабларни стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифаларини белгилашдан;

- ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талабларни стандартлаштириш соҳасидаги асосий тушунчаларни аниқлашдан;

- ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларига қўйиладиган умумий талаблар, шу жумладан малака талаблари мазмунини белгилашдан;

Стандарт талабларининг бажарилиши устидан назорат қилишни амалга оширишдан иборат.

2.2. "ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талаблар" идоравий бўйсунишидан ва мулкчилик шаклларидан қатъи назар, якка шахсларни ҳам ҳисобга олган ҳолда барча давлат бошқарув органлари ва таълим фаолияти билан машғул бўлган субъектлар томонидан бажарилиши шарт.

2.3. ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талабларни стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари

2.3.1. ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талабларни стандартлаштиришнинг мақсади давлат ва жамият, меҳнат ва таълим хизматлари бозорлари талабларига жавоб берадиган кадрлар тайёрлашнинг давлат кафолатларини таъминлашдир.

2.3.2. Таълим муассасалари битирувчиларига қўйиладиган талабларни стандартлаштиришнинг вазифалари қуйидагилар:

- касб-ҳунар коллежларида кичик мутахассислар даражасида кадрлар тайёрлаш кўрсаткичларини белгилаб бериш;

- академик лицейлар битирувчиларини ўрта махсус таълим даражасида тайёрлаш кўрсаткичларини белгилаб бериш;

- ЎМКҲТ муассасалари учун педагогик технологияларни ишлаб чиқиш, таълим берувчиларни ишончли ахборот билан таъминлаш.

2.4. ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларига қўйиладиган умумий талаблар

ЎМКҲТ муассасалари битирувчиларга қўйиладиган талаблар қуйидаги кўрсаткичларнинг умумлаштирилган тавсифномасидан иборат:

- фундаментал фанлар ва аниқ касб соҳаси доирасида назарий ва амалий билимлар, касбий малака ва кўникмаларга эга бўлиш;

- касбий моҳирлик ва тафаккур доирасининг етарли шаклланганлиги;

- ташкилотчилик ва тадбиркорлик хислатларининг шаклланган бўлиши;

- давлатнинг тузилиши, унинг ижтимоий ва сиёсий ривожланиши ҳақида аниқ билимларга эга бўлиш, халқаро воқеа, ҳодиса ва муаммоларни тушуна олиш;

- мустақил ва ижодий фикрлаш, фикрларини ёзма ва оғзаки равон баён этиш малакалари шаклланган бўлиши;

- турли вазиятларни танқидий баҳолаш, янгиликларга доимий интилиш;

- ўзбек тилини мукаммал билиш, давлат тилида ёзма ва оғзаки равишда эркин мулоқотда бўлиш;

- умуминсоний фазилатларига эга бўлиш, ўз миллатини ва ватанини севиш, у билан фахрланиш, миллий урф-одатлар, қадриятларни ҳурмат қилиш;

- компьютерлар ва бошқа телекоммуникация воситаларидан фойдалана олиш;

- рус тилини яхши ўзлаштирган ҳолда, бошқа чет тилини мукаммал билиш;

- ўзлаштирилган назарий билимларни амалиётга, бошланғич касбий кўникмаларни кундалик ҳаётга, турмушга татбиқ эта олиш;

- жисмоний бақувват, соғлом бўлиш, ҳарбий хизматга ва тезкор тиббий ёрдам кўрсатишга лаёқатли бўлиш;

- маънавий, руҳий, жисмоний жиҳатдан ўзини ўзи доимо такомиллаштириш хислатларига эга бўлиш;

- билимларни доимо ошириб, янгилаб боришга интилиш, ўқув ва меҳнат фаолиятига ижодий, мустақил ёндашиш сифатларига эга бўлиш;

- мантиқий фикрлашнинг услублари ва усулларини билиш, уларни амалий фаолиятда қўллай олиш малакасига эга бўлиш;

- ҳуқуқий билимлар асосларига эга бўлиш;

- иқтисодий билимлар асосларига эга бўлиш;

- замонавий ахборот воситалари билан ишлашнинг амалий кўникмаларини мустаҳкам эгаллаш;

- маънавий-ахлоқий маданиятга эга бўлиш;

- сиёсий маданиятга эгалик, фуқаролик бурч ва масъулият ҳислари шаклланган бўлиши;

- экологик маданиятга эгалик касбий фаолиятда экологик масъулиятни ҳис қилиш, табиат муҳофазаси соҳасидаги билимларга эга бўлиш;

- ўқув фанлари бўйича олий таълим муассасасида таҳсил олиш учун зарур бўлган билимлар мажмуига эга бўлиш.

2.5. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими таянч ўқув режаси

2.5.1. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими стандартининг таянч ўқув режалари таълим мазмунидан келиб чиқиб академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари тайёрлов йўналишлари бўйича алоҳида тузилади.

Таянч ўқув режалари Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларининг ишчи ўқув режаларини ишлаб чиқиш учун асос ҳисобланади.

2.5.2. Таянч ўқув режасида ўқув йили 40 ҳафта ва 2 семестрдан иборат. Ҳар бир семестр 20 ҳафтани ўз ичига олади.

2.5.3. Таянч ўқув режаларида умумий 4560 соатдан 80-220 соат таълим муассасаси илмий-педагогик кенгаши қарори билан киритиладиган фанлар учун ажратилади.

2.5.4. Таълим муассасалари ўқувчиларининг ҳафталик юкламаси 54 соатни ташкил этади. Бундан 16 соати мустақил ишлашга ажратилади.

2.5.5. Академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари учун таянч ўқув режалари 1, 2, 3 ва 4 жадвалларда келтирилган.

2.5.6. Таълим муассасалари илмий-педагогик кенгашларига ишчи ўқув режаларини тузишда таянч ўқув режаларини таълим стандартлари талаблари доирасида 15-20% гача ўзгартириш ҳуқуқи берилади.

14-MAVZU. KASBIY PEDAGOGIKADA QO’LLANILADIGAN ILMIY TADQIQOT METODLARI, SHAKLLARI VA VOSITALARI