O‘zbekiston respublikasi madaniyat va sport ishlari vazirligi тошкент давлат миллий рақс ва хореография олий мактаби хореография санъати факультети

Reja:

1. 
   Kasbiy pedagogikada qo’llaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari
   
2. 
   Kasb-hunar ta`limini tashkil qilish shakllari va vositalari.
   

Kasbiy pedagogikada qo’llaniladigan ilmiy tadqiqot metodlari

Kasb ta’limi metodlari deganda - o‘qituvchi va ta’lim oluvchilarning birgalikda bajaradigan faoliyat usullari tushuniladi va bu usullar ta’lim oluvchilarning texnik-texnologik bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni egallashlariga, mustaqil ravishda bilim olish va bu bilimlardan amalda foydalanish qobiliyatini oshirishga qaratilgan bo‘ladi.

Pedagogik amaliyotda quyidagi metodlar – og‘zaki metod (og‘zaki bayon, tushuntirish, suhbat), kitob bilan ishlash (instruktiv materiallar), ko‘rgazmali metod (ko‘rgazmalar, kino, videofilm, kuzatuv), amaliy metod (mashqlar, laboratoriya, amaliy ishlar) lardan keng foydalaniladi.

Didaktik vazifalarga bog‘liq holda quyidagi metodlar qo‘llaniladi – bilimlarni hosil qilish, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, bilimlarni qo‘llash, mustahkamlash, bilim, ko‘nikma va malakalarni tekshirish.

Ta’lim oluvchilarning o‘quv faoliyatiga mos ravishda ikki metod ajratiladi va ular 2 guruhga birlashtiriladi: reproduktiv va muammoli izlanish metodlari.

O‘qitishning reproduktiv va muammoli-izlanish metodlari eng avvalo, o‘quvchilarning yangi tushuncha, hodisa va qonunlarni bilishdagi ijodiy faolliklari darajasini baholash asosida qismlarga ajratiladi.

Reproduktiv metodlar birinchi navbatda, o‘quvchilarning o‘quv materiallarini mustahkamroq eslab qolishlarini ta’minlash, bilishga doir faoliyatni bevosita boshqarish, kamchiliklarni tez aniqlash uchun amaliy ko‘nikma va malakalarni tarkib toptirish maqsadida qo‘llaniladi.

Hikoya qilish usuli reproduktiv tuzilganda o‘qituvchi qoidalarni, dalillarni, tushunchalarning ta’rifini tayyor holda beradi, u asosiy e’tiborini mustahkam o‘zlashtirib olinishi zarur bo‘lgan asosiy tomonlarga qaratadi.

Ma’ruza ham xuddi shunday tarzda tuziladi: o‘qituvchi muayyan ilmiy ma’lumotlarni bayon qiladi, doskaga tegishli yozuvlarni bitadi, tinglovchilar esa ularni qisqacha yozib oladilar.

Muammoli ta’lim deyilganda, o‘quv materialini o‘quvchilar ongida ilmiy izlanishga o‘xshash bilish vazifalari va muammolari paydo bo‘ladigan qilib o‘rganish tushuniladi. O‘quvchining fikrlash faoliyatida mantiqiy to‘g‘ri, ilmiy xulosalarni izlash va o‘zlashtirishga rag‘batlantiradigan muammoli vaziyatlar yuzaga keladi. Paydo bo‘layotgan muammoni hal qilish uchun, u o‘rganilayotgan qoidalarni to‘g‘ri tushunib olishga intiladi.

Ta’lim metodini 3 ta asosiy guruhga bo‘lishimiz mumkin:

2. 
   O‘quv bilish va o‘quv ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish metodi.
   
3. 
   O‘quv faoliyatiga qiziqtirish va rag‘batlantirish metodi.
   
4. 
   Ta’lim oluvchilar o‘quv faoliyati samaradorligini nazorat qilish va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodi.
   

Metodlarning har bir turi guruhlarga bo‘linadi va ularning alohida metodlari bor, bular esa ta’lim jarayonining quroli hisoblanadi.

O‘quv bilish va o‘quv ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish metodiga quyidagilar – suhbat, ko‘rgazmali va amaliy metod, o‘qituvchi boshchiligida induktiv yoki deduktiv, reproduktiv yoki produktiv yo‘nalishlardagi metodlar kiradi.

O‘quv faoliyatiga qiziqtirish va rag‘batlantirish metodiga – o‘quv bilish va o‘quv ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish hamda o‘qish faoliyatiga qiziqtirish metodlari kiritilgan.

Har bir metod boshqa bir metod yordami bilan qo‘llaniladi. Masalan, reproduktiv va muammoli izlanish metodi suhbat, ko‘rgazmalar, amaliy faoliyat yordamida qo‘llaniladi. Shu navbatda suhbat, ko‘rgazmali va amaliy faoliyat metodlari ham reproduktiv yoki izlanish metodlari orqali qo‘llanilishi mumkin.

Hayotiy o‘quv jarayonida esa eng muhimi bu metodlarni turlarga bo‘lish emas, balki o‘qituvchining chuqur bilimga ega bo‘lishi, metodlardan unumli foydalana olishi, ta’lim oluvchilarga o‘quv ishlab chiqarish, o‘quv faoliyatida metodlarni to‘g‘ri qo‘llay olishga o‘rgatishdir.

1. 
   Ta’lim oluvchilarni o‘quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodi.
   

Suhbat metodi. Og‘zaki bayon. Umumtexnika va kasbiy fanlarni o‘rganish jarayonida o‘quv materialini og‘zaki bayonini gapirib berish va tushuntirish orqali amalga oshiriladi, bunda mavzu to‘liq taqqoslanadi, isbotlanib, misollar bilan tushuntiriladi.

Bayon qilinayotgan material ta’lim oluvchilarning tushunishi uchun qiyin bo‘lgan, yangi ma’lumotlar xabar qilingan, mehnat usullarini bajarish yo‘llarini tushuntirib berish talab qilingan hollarda og‘zaki bayon qilish metodidan foydalaniladi.

Umumiy talablardan quyidagilarni ajratib olamiz:

• 
  ilmiy-texnik aniq mazmun;
  
• 
  mantiqiy tuzilishi va ketma-ketligi;
  
• 
  ta’lim oluvchilarga tushunarli va oson yetib boradigan;
  
• 
  har bir bosqichda fikrni aniq va ravshanligi;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning e’tiborligini, faolligini oshirish.
  

Suhbat – bu kasb ta’limining shunday usulidirki, unda o‘qituvchi to‘g‘ri qo‘yilgan savollar yordamida ta’lim oluvchilarda ilgari o‘zlashtirilgan bilimlar hosil qilib esga tushiradi va shu asosda mustaqil ravishda yangi bilimlar hosil qilishga undaydi.

Ta’lim oluvchilarni o‘quv-bilish faoliyatini tashkil qilishi va boshqarish savol-javob metodi orqali amalga oshiriladi. Bunday suhbat evristik suhbat deyiladi.

Umumiy o‘tkazilgan suhbatlar ta’lim oluvchilarni qiziqishini, diqqatini oshirishga, bilimlarni yaxshi egallashga olib keladi. Lekin suhbat metodi og‘zaki bayon metodidan ko‘ra murakkabroqdir, ya’ni o‘qituvchidan darsga puxta tayyorlanishni talab qiladi.

Umumtexnik va kasb fanlarini o‘rganishda evristik suhbatning quyidagi shartlarini ko‘rsatish mumkin:

• 
  o‘quv materialining mazmuni mantiqiy to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi shart;
  
• 
  yangi o‘quv materialini o‘rganishda ko‘proq texnik va texnologik hujjatlarni muhokama qilishga qaratish kerak;
  
• 
  suhbatni boshqa metodlar va o‘quv ishlari turlari bilan birga o‘tkazish kerak (tushuntirish, kitob bilan ishlash, kuzatuv).
  

Evristik suhbatda savollar keng qamrovli tuzilgan bo‘lishi lozim. Quyidagi savollarni ko‘rsatish mumkin:

1. 
   Fanlarni qarama-qarshi qo‘yish, uning ko‘rinishini, jarayonini, dalillarini va boshqalarni;
   
2. 
   Har xil holatga tushib qolganda ham bilimlaridan foydalana olishni aniqlash;
   
3. 
   Sababini tashxisli tushuntirish;
   
4. 
   Isbotlash «ha» yoki «qarshi» ga dalil keltirish;
   
5. 
   Fanlararo bog‘liqlikni o‘rnatish.
   

Suhbat o‘tkazishda uning mantiqiy rejasiga qat’iy rioya qilish kerak, savol-javoblarning ketma-ketligi shunday tuzilgan bo‘lishi kerakki, unda mavzu murakkablashib, rivojlanib borishini ta’lim oluvchi sezishi lozim. O‘qituvchi suhbatni xulosa qilib tugatishi kerak.

Kitob bilan ishlash: tez o‘qitish, konspekt olish, reja tuzish, misollar muhokamasi, nazorat savollariga javob berish va hokazolar.

2. Ko‘rgazmali metod.

Insonning tashqi olamni sezishining eng muhim organi – ko‘zdir. Olimlarning fikricha, 80% informatsiya ko‘z orqali tushadi, 80% ish operatsiyalari ko‘z orqali qilinadi. Mana shulardan ko‘rishimiz mumkinki, ta’lim jarayonida ko‘rgazmali metod katta ahamiyatga ega.

Umumtexnik va kasb ta’limi fanlari bo‘yicha ko‘rgazmali metodlar, tabiiy (asbob, dastgoh, detall, jihoz, material namunalari) va tasviriy (plakatlar, model, maket, sxema, kino-videofilm, kino proyeksiya, kompyuter, multimedia). O‘qituvchi mavzuni tushuntirishda ko‘rgazma sifatida, yoki bir xil hollarda o‘rganilayotgan fan bo‘yicha aniq ko‘rgazma sifatida, yangi axborotlarni berishda ko‘rgazmali metodlar juda qulaydir.

3. Amaliy metod.

Mashq amaliy metodning asosi hisoblanadi. Mashq o‘tkazishning asosiy maqsadi o‘qitish jarayonida ta’lim oluvchilar texnika va kasbiy fanlar bo‘yicha egallagan bilimlarini amaliyotda qo‘llay bilishni o‘rgatishdir. Ta’lim oluvchilarning bilimlarni mustahkamlashda ham mashqlarning o‘rni kattadir. Hamma mashqlarni 3 ta asosiy tipga keltirish mumkin: reproduktiv, badiiy, izlanuvchanlik.

Reproduktiv mashq - bu tipdagi mashqlarni bajarishda ta’lim oluvchilar qurilmaning tuzilishi, materiali, asbob-uskunalar, yozma vazifalarni o‘rganishadi. Reproduktiv mashqda chizmalar, sxemalar, grafiklar, diagrammalar muhokama qilinadi va ta’lim oluvchilar ularni bajarishadi. Kasbiy fanlar bo‘yicha esa texnik hujjatlar, stanok pasportlarining texnologik kartalari o‘rganilishi mumkin.

Badiiy mashq - bu turdagi mashqlarni bajarishda ta’lim oluvchilar egallagan bilim va malakalaridan turli xil kombinatsiyalarda foydalanishadi, ya’ni oldiga qo‘yilgan vazifalarning mustaqil original javoblarini topishadi. Badiiy mashq turlaridan biri produktiv masalalarni hal qilish: tanlash (asbob, ishlov berish turi, sozlovchi mexanizm), taqqoslash va baholash (ishni bajarish yo‘li, asboblarning qo‘llanilishi) aniqlashga bog‘liq bo‘lgan (texnik talab, aloqadorlik), turli xil texnik jarayonlarni tushuntirishdan iborat. Bu turdagi mashqlar orqali o‘rganilayotgan mashina, mexanizm, qurilmalarning sxemalari tuziladi.

Izlanish mashqi – bu ham egallangan bilimlarni mashqlarda badiiy qo‘llash bo‘lib, ta’lim oluvchilarning fikrlash qobiliyatini o‘stirishga yordam beradi.

5. 
   Ta’limda faollik metodi.
   

Hozirgi kunda ilmiy va amaliy pedagogikada ta’lim metodlari katta ahamiyat kasb etmoqda. Ta’lim oluvchilarning ichki va tashqi faolligini oshirish uchun turli xil o‘yinlardan foydalaniladi. Bulardan eng ko‘p qo‘llaniladigani – didaktik o‘yinlardir.

Kasb ta’limidagi didaktik o‘yinlar: «texnik diktant», kichik konkurslar, «kim epchil-u, kim chaqqon», «texnik kurashlar», «savollar», «texnik loto», «texnik domino» va hokazolar.

Ta’limning faollik metodiga seminar darslari ham kiradi. U uch bosqichdan iborat: seminar bo‘yicha o‘qituvchining ma’ruzasi, ta’lim oluvchilar seminar bo‘yicha mustaqil uy vazifalarini tayyorlab kelishi va seminarlarni o‘tkazishi, bunda ta’lim oluvchi tayyorlab kelgan matnlari va ko‘rgazmali qurollardan, asboblardan, jihozlardan foydalanib tushuntirib beradi.

Kasbiy ta’lim muassasalarida amaliy ishlarda interaktiv darslar ham keng qo‘llanilmoqda. Bu darslarda ikki yoki bir necha fanlarning mavzulari o‘rtasidagi aloqadorlik o‘rganiladi. M: matematika va informatika, fizika va ximiya, kasbiy texnologiya va ishlab chiqarish ta’limi va boshqalar.

Ta’lim oluvchilarning o‘quv bilish faoliyati faolligi darsdan tashqari ishlarda texnik kashfiyotchiligini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Darsdan tashqari ishlar – kasbiy ta’lim ustasi tanlovlar, ilmiy-amaliy konferensiyalar, ratsionalizatorlar va kashfiyotchilar bilan uchrashuv, ilm-fan, texnik olimlar bilan uchrashuvlar, namunali ishlar ko‘rgazmasi, texnik to‘garaklar orqali amalga oshiriladi.
O‘z-o‘zini nazorat va muhokama qilish uchun savollar:

1. 
   Kasb ta’limi metodlariga nimalar kiradi?
   
2. 
   Ishlab chiqarish jarayonida faollik metodini izohlang?
   
3. 
   Nazariy ta’lim metodi – bu nima?
   
4. 
   Ko‘rgazmali va amaliy metodlarni tushuntirib bering?
   
5. 
   Nima uchun ishlab chiqarishda yozma yo‘riqnomadan foydalaniladi?
   
6. 
   Bilim, ko‘nikma va malakaga ta’rif bering?
   
7. 
   Mehnat faoliyatining harakatlarini ko‘rsatish metodiga nimalar kiradi?
   
8. 
   Ta’lim jarayonida nazorat qilishning necha turi mavjud?
   
9. 
   Testning afzallik tomonlari nimada?
   
10. 
    Suhbat metodiga nimalar kiradi?
    

Tavsiya etilayotgsan adabiyotlar:

1. Boravskaya N.V., Rean A.A. Pedagogika.-M.: «Piter», 2004.

2. Professionalnaya pedagogika. Uchebnik dlya studentov. – M.: Pedagogika, 2002.

3. Galaktinov V.V. Chernova M.V. Mejdunarodnaya praktika vzaimnogo priznaniya dokumentov ob obrazovaniya i professionalno‘x kvalifikatsiy. - M.: 2003.

4. Pedagogika. Pedagogicheskiye teorii sistemi, texnologii. Pod.redaksiyey. S.A.Smirnova v kachestve uchebnika.- M.: Akademia, 2004.

5. I.Y.Tursunov., U.N.Nishonaliyev. Pedagogika kursi. – T.: «Shiituvchi», 1997.

6. Tolipov O‘., Barakayev M., Sharipov SH. Kasbiy pedagogika. – T.:TDIU, 2001 yil.

7. www.inter-pedagogika.ru.

15-MAVZU. KASB-HUNAR TA`LIMINI TASHKIL QILISHDA O’QITUVCHINING ASOSIY VAZIFALARI