O’zbekiston respublikasi navoiy kon-metallurgiya kombinati navoiy davlat konchilik instituti

1- rasm. Xalkopirit (a) va pirit (b)ning kristal strukturasi


Bornit, Cu₅FeS₄ misning ikkilamchi sulfidli minerali hisoblanib, panjarasimon yoki plastinkasimon struktura hosil qilgan holda konlarda xalkopirit bilan bir vaqtda yoki undan keyin tarqaladi. Asosan xalkopirit-bornitli rudalarda uchraydi, kolchedan rudalarda esa kamdan kam hollarda uchraydi. Bornit tarkibida 52—65% mis, 8—18% temir, 20—27% oltingugurt va juda kam miqdorda kumush, kobalt va nikel qo`shimchalari uchraydi. Bornitning strukturasi koordinatsiyalashgan antiflyuoritli ko`rinishga ega bo`lib, metal ionlari tetroedrik koordinatsiyalidir. Kristal strukturasining asosini 8 ta atrofida uch valentli temir atomini birlashtirgan oltingugurt atomi tashkil qilib, ular elementar kubning qirralarida va tomonlari o`rtasida joylashgan. Tetraedrning qirrasida joylashgan oltingugurt atomi juda zich kubsimon to`qima hosil qiladi. Tetraedrning tomonlarida har juft S<sup>2-</sup> atomi o`rtasida Si⁺ atomi joylashadi. Bunday holatda 48 ta mis joylashishi kerak bo`lgan o`ringa 40 ta joylashadi, bunga sabab, bornitdagi qisman mis Si²⁺ gacha oksidlanganidir. Bornitning rangi to`q qizil, kukunda esa qora. Singanda sinish tyokisligida noto`g‘ri shaklga ega bo`lgan zarrachalar hosil bo`ladi. Zichligi 4,9 — 5,3 g/sm³. Qattiqligi 3. Bornit yarim o`tkazuvchan, solishtirma qarshiligi 10<sup>-5</sup> — 10<sup>-3</sup> Om∙m. Solishtirma magnit qabul qiluvchanligi 7,4∙10<sup>-6</sup> sm<sup>3</sup>/g.
Xal’kozin, Cu<sub>2</sub>S bir valentli mis atomining ikkilangan, uchlangan va tetraedrli koordinatsiyasi bilan koordinatsiyalangan murakkab strukturaga ega. Xalkozin tarkibida 79,9% mis, 20,1% oltingugurt hamda kumush, kobalt, nikel, mishyak, oltin va kam hollarda temir qo`shimchalari mavjud. Rangi qoramtir, ko`kimtir, kristallari tabletkasimon ko`rinishga ega. Zichligi 5,5— 5,8 g/sm³, qattiqligi 2,5—3, solishtirma qprshiligi 4∙10^-4 — 4∙10^-2 Om∙m, Solishtirma magnit qabul qiluvchanligi (0,3—0,4)∙10^-6 sm³/g. Xalkopirit va pirit aralashgan joyda ikkilamchi sulfidli tomirli-donador rudalarda uchraydi. Xalkozin asosan tarkibidagi misning miqdori yuqori bo`lgan skarnli kon rudalarining yuqori qatlamida joylashadi.
Kovellin CuS – sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan rudalarda ikkilamchi sulfidli mineral ko`rinishida xalkozin bilan birgalikda uchraydi. U murakkab qatlamli strukturaga ega. Kovellin tarkibida 66,5% mis, 33,5% oltingugurt mavjud. Zichligi 4,6—4,7 g/sm<sup>3</sup>, qattiqligi 1,5—2. Qo`shimcha sifatida temir, selen, kumush va qo`rg‘oshin uchrashi mumkin. Rangi kukimtir. YAxshi o`tkazuvchan, solishtirma qarshiligi 10^-7 —10^-6 Om∙m. Magnitga tortilmaydi, Solishtirma magnit qabul qiluvchanligi (0,04—0,24) -10^-6 sm³/g.