O‘zbekiston respublikasi navoiy kon metallurgiya kombinati

Ma’ruza №29 : Mis elektrolit shlamlaridan oltin va kumushni ajratib olish.


Reja:
1. Umumiyma`lumotlar
2. Sulfidli mis rudalari qayta ishlash.
3. Shlamlarnikuydirish selenidniajratishusulidaqaytaishlashsxemasini o`rganish.

1. Sulfidli mis rudalari tarkibida ma’lum miqdorda oltin va kumush saqlaydi. Bu rudalarni qayta ishlash vaqtida nodir metallar texnologiya so’ngigacha mis bilan hamroxlikda bo’lib misni elektroliz usulida tozalash jarayonidan so’ng anod shlamlari tarkibiga o’tadi.
Shlam tarkibida oltin va kumushdan tashqari sezilarli miqdorda selen va tellur ham uchraydi. Shusabablianodshlamlariniqaytaishlashtexnologiksxemasidanodirmetallarbilanbirqatordaselenvatellurnihamajratibolishninazardatutadi.
Anodshlamlariningchiqishianodmisiningtozaligigabog’liqvaanodmassasining 0,4—1 % tashkil etadi. Shlamlarning kimyoviy tarkibi quyidagicha, %: 10—80 Сu, 1— 45 Ag, 0,2—1,5 Аu, 2—15 Se, 0,1—8 Те, 0,5— 10 As, 0,2—15 Sb, 0,2— 1 Bi, 1—25 Pb; 0,2—10, Ni, 0,2—2 Fe, 2—10 S, 0,5—15 SiO₂ , 0,5—1,5 A1₂O₃.
Nodir metallar shlam tarkibida selenidlar va telluridlar ko’rinishida [Ag₂Se, CuAgSe, Ag₂Te, (Au, Ag) Te₂], shuningdek metallic ko’rinishda uchraydi. Kumushning ma’lum miqdori AgCl shaklida uchraydi.
Mis elektrolizshlamlarini qayta ishlash texnologiyasi juda ham turlichadir. Ammo barcha usullar quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
1) shlamni missizlantirish;
2) xalkogenlarni termik ishlov berish;
3) selen va tellurni ajratib olish;
4) shlamni oltin uchun eritish.
Shlamni missizlantirish oltinkumushli qotishmani eritish vaqtida misni xalaqit bermasligi maqsadida shlamdan misni to’liq tozalash uchun olib boriladi. Shlamningyirikfraksiyasi(qirrindi) anod misi tarkibiga yaqin bo’lib klassifikatsiya natijasida ajratiladi va mis anodini eritish jarayoniga qaytariladi. Keyingimissizlantirish 10—15 %-liH₂SO₄ eritmasi bilan eritish bilan amalga oshiriladi. Tanlab eritish jarayoni 80—90 °Сharoratda yaxshi aralashtirib amalga oshiriladi va mis quyudagi reaksiya natijasida eriydi:

Missizlantirishnatijasidamisningshlamdagimiqdori 1-3%gachakamaytiriladi.
Texnologiyaningasosiybo’g’inlaridanbiribuxalkogenidlarningoksidlantirilishidir. Buuchusuladamalgaoshirilishimumkin: а) oksidlovchikuydirish; b) sulfatlovchikuydirish; в) sodabilanko’machlash.
Birinchiusulgamuvofiqmissizlantirilganshlam 700—780 °С haroratda oksidlovchikuydirishgayuboriladi. Jarayon natijasida selen birikmalari havo kislorodi bilan oksidlantiriladi.

Selenqo’shoksidigazfazasigao’tadivauninggazgao’tishi95—97 %nitashkilqiladi.
Selendanfarqlio’laroqtelluridbirikmalariuchmaydigantermikmustaxkamkomplekslarhosilqiladi:

Shu sababli tellurning asosiy massasi kuyundida qoladi. Oksidlovchikuydirishodatda shaxtali pechlarda amalga oshiriladi.
Kuyindigazlartarkibida SeO₂, bo’lib suvli gazdan tozalash bosqichiga tushadi va selen suv va ishqor eritmasi yordamida ushlab qolinadi:

Changushlovchiqurulmasifatidascrubberyokibarbatyordasgohidanfoydalanishimizmumkin.

Selennikristallholatdaolishuchunbo’tanani 70—75 °Сqizdiriladi. Olingantexnikselentarkibida1—1,5 % gacha qo'shimchalar tashkil qiladi.

Chizma №59.Shlamlarnikuydirish selenidniajratishusulidaqaytaishlashsxemasi.
Selenvatellurniajratishniqaysiusuliniqo’llashdanqatiynazarshlamlarniqaytaishlashningso’ngibosqichioltinkumushqotishnasinieritishjarayonihisoblanadi. Eritishningasosiymaqsadioltinvakumushniaffinajjarayoniuchuntayyormetallicko’rinishgakeltirishdir.
Qaytaishlanganshlamflyus(soda, kvars) vatiklovchibirikmalarbilanaralashtiriladi. Tiklovchisifatidakoks, toshko’mirqo’llanilishimumkin. EritishjarayoniEritishjarayonikichikroqyallig’ qaytaruvchipechdaamalgaoshiriladi. Shixtapechgaaloxida-aloxidayukalanadi. Pechningharorati 1300—1400 °С.
Metallikkumushvaoltinqotishmahosilqiladivapechtubigacho’kadi. Oksidlangan kumush parchalanadi:

Termikmustaxkamkumushsulfatsodavatiklovchiishtirokidaparchalanadi:

Reaksiyanatijasidahosilbo’lgankumushqotishmatarkibigao’tadi.
Tiklovchi ta’siri ostida tellurning ham asosiy massasi qaytariladi:

Natijadauhamqotishmatarkibigao’tadi. Kammiqdordamis, qo’rg’oshin va selen ham qotishma tarkibiga o'tadi.
Pechdankremniylishlakchiqarilgandanso’ngpechgasodayuklanadivaeriganmetalhavobilanhadaladi. Shubilantellurningoksidlanishikuzatiladivaunatriytelluridshaklidasodalishlaktarkibigao’tadi:

Shlakkabirvaqtningo’zidaselenhamo’tadivaqismanqo’rg’oshin, surma, mishyakhamo’tadi. Tellurniuchuvchanliginikamaytirishmaqsadidahavobilanhaydashpastroqharorat(900—1000°С)daamalgaoshiriladi. Tellurgaboyshlak (20—35 % Те) pechdanchiqarilishibilan, pechgayangiportsiyasodayuklanadivahaydashtelurnito’liqtozalagunchatakrorlanadi. Ikkinchisodalishlak 10 -15 % Теsaqlaydi. Birinchivaikkinchisodalishlaktellurniajratishuchunjo’natiladi.
Eritishjarayoningtugallanishqismimetalqotishmasinito’liqtozalashvametallniquyishbosqichihisoblanadi. Tozalashjarayonisuyuqlanmagahavobilanyuqoriharoratdaishlovberishjarayonihisoblanim, maqsadiqo’shimchalardanto’liqtozalashhisoblanadi. Jarayonyuqoriharoratdaborib (1200— 1250 °С) misni yaxshi oksidlanishiga yordam beradi. Pechgayanchilgankvarsqo’shilibmislitozalashamalgaoshiriladi. Olinganoltinkumushliqotishmapistako’mirliqatlamostidaushlanadivaqolipgaquymaquyibolinadi.
Quymadakumushvaoltinningmiqdori 980—995 namuna, shuningdekoltin —10— 100 probanitashkiletadi.
Jadval-21. Shlamnieritishnatijasidaasosiykomponentlariningtaqsimlanishi.

Eritish maxsulotlari	Au	Ag	Te	Se	Cu	Pb	As	Sb
Qotishma	99,1-99,5	96,5-98,5	1-2	0,5-0,7	10-20	-	-	-
Kvarsli shlak	0,15-0,25	1-2	10-20	1-3	70-90	60-70	50-70	65-80
Sodali shlak	-	-	50-70	20-40	0,5-0,7	0,5-1	5-7	5-7
Chang	0,2-0,3	1-3	30-45	50-75	3-5	30-40	25-45	15-30

Ma’lumotlardanshunibilishmumkinkiqotishmavakumushningajralishioltinningajralishidanpastroqdir. Bunikumushnishlamtarkibidafaqatmetallicko’rinishdaemas, balkima’lumqismioksidlanganholdaushrashibilanizohlashmumkin.

Zavodsharoitidaolingankvarslishlaklar 0,001—0,007 % Аuva 0,5—0,9 % Agsaqlaydi. Qimmatbahikomponentlarniajratibolishmaqsadidakvarslishlaklarqo’rg’oshinyokimiseritishzavodlarigajo'natiladi. Gazoxoddaushlabqolinganchangda 0,01—0,06 % Аuva 2— 5 % Agsaqlaydi. Changningchiqishi 15—20 % nitashkilqiladi. Changtarkibidaqo’g’oshinmiqdoriniyuqoriliginobatgaolinibchangqaytaishlashuchunqo’rg’oshineritishzavodigajo'natiladi.