O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi
Download 3.76 Mb. Pdf ko'rish
|
To\'plam 2023 oxirgi. O`zmu
|
3.BOG’LOVCHISIZ QO’SHMA GAPLAR.
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro tobe yoki teng bog’lovchi vositalarisiz birikadi. Ammo bu gaplarda mazmuniy va intonatsion yaxlitlik kuchayadi.[2,62]. For example: The morning dawned, the sun began to shine. (Tong otdi, quyosh porlay boshladi). Sintaksis masalasi antik davrdan beri o’rganib kelinmoqda va hanuzgacha sintaksis masalalari dolzarb hisoblanadi. Sintaksis grammatika fanining bir bo’lagi sifatida ko’riladi. Ma’lumki grammatika fani ikki qismdan, ya’ni morfologiya va sintaksis yo’nalishlaridan iborat. Sintaksis ta’rifiga ingliz, rus va o’zbek olimlari har tomonlama yondashgan. Jumladan, rus olimi V.V.Vinogradov sintaksis so’zning bir birikmasi va gap tarkibidagi birikish qoidalarini va usullarini hamda so’z birikmalarini, ularning tuzilishini, funktsiyasini, rivojlanish qonuniyatlarini o’rganuvchi fan deb hisoblaydi. “Olimlarning ta’kidlashicha, sintaksisning xarakterli xususiyati shundaki, uning har bir o’rganish ob’ekti o’zidan yuqoriroq bo’lgan grammatik birlikning struktur elementi sifatida funksiyalashadi. Hozirgi kunda V.Vinogradovning nazariyasi va ta’limoti o’rta maktablarning darsligida o’z o’rnini topgan, ya’ni maktab o’quvchilarini o’qitishda aynan ushbu olimning fikrlariga tayaniladi. 54 O’zbek tili sintaksisi tilshunoslikning alohida bo’limi sifatida dastlab Fitrat tomonidan “nahv” atamasi ostida o’rganildi. Shundan so’ng H.Qayumov va S.Dalimov ham ikki qismli “Grammatika” asarini yozib, ikkinchi qismini “nahv” deb nomlaganlar. 1955-yilda F.Kamol “Qo’shma gaplarga doir masalalar” kitobini nashr etdi va unda qo’shma gaplarning maqomi, ularning tasnifi haqida dastlabki ma’lumot berdi.“Sintaksis uslubni belgilaydi” deydi Richrd Omon. Haqiqatdan, nutqni hosil qilishdagi asosiy sistema bo’lgan sintaksisning har qanday tuzilishi va uslubidagi ahamiyatini ta’kidlamasdan ilojimiz yuq, asosiy sintaktik birlik gapdir. Sintaksisning nutq uslubini tuzatishdagi ahamiyati antik davr olimlarining qarashlarida ham o’z aksini topgan. Masalan: Aristotel o’zining “Ritorika” asarida nutqning tinglovchiga ta’sir qiluvchi kuchini xosilga xizmat ko’rsatish uchun turli sintaktik jihozlar hosil qilish usullarini saqlash haqida tuxtalib o’tgan.[5,1-65]. Xulosa qilib aytish joizki, XXI asrda til sistemalaridan amaliy foydalanish muammolari tilshunoslikning yangi paradigmalarini o’zida birlashtirgan antroposentrik yondashuvning diqqat markazida bo’lmoqda. O’zbek tilshunosligi jahon tilshunosligi taraqqiyotining ikkinchi bosqichida unga qo’shildi va u ham o’z o’rnida XX asrda o’ziga xos maqsad va vazifalarga ega bo’lgan ikki bosqichni bosib o’tdi. O’tgan asrning 80-yillarida tor yo’nalish sifatida ish boshlagan substansial lingvistika bugungi kunda jahon tilshunosligi tomonidan e’tirof etildi va, hatto, unga ta’sir ko’rsata boshladi. O’zbek tili lisoniy qurilishiga berilgan yangi ilmiy-nazariy baho qator monografiya, darslik va qo’llanmalarda o’z ifodasini topdi. Jahon tilshunosligida lisoniy imkoniyatlarning amaliy voqealanishi-uning nutq, jamiyat, madaniyat, milliy tafakkur, xatto sun’iy intellekt bilan uzviy munosabatini tekshiruvchi yo’nalishlarning allaqachon shakllanib bo’lganligi ham fanimiz oldidagi yangi vazifalarning dolzarbligini ko’rsatadi. O’zbek tilshunosligida sintaktik birliklarning substansial tadqiqi natijasida ularning lisoniy minimal va maksimal qoliplari aniqlandi. Sodda va qo’shma gap 55 orasidagi “oraliq uchinchi” qonuniyatining yaqqol ifodasi sifatida uyushgan gap farqlanib, sintaktik strukturalarning darajalanish asosidagi tavsifi berildi. O’zbek tilshunosligining navbatdagi vazifasi lisoniy birlik va strukturaning nutqiy voqealanishini tekshirish bo’lib, boshqa lison boshqa lisoniy va nolisoniy omillar qo’rshovida tahlil qilinadi. Zero har qanday lisoniy birlik nutqda sof holda voqelanmaydi va boshqa nolisoniy hamda lisoniy omillardan ajratilgan birlik mavhumligicha qolaveradi. Substansial yondashuvning yangi bosqichi diskursiv tahlilni taqozo qilmoqda.[5,1-168]. Download 3.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|