O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi

Keywords. pragmatic factors, sub-meaning, speech situation, literary text, 
text, implication, hidden meaning, sarcasm. 
Тагмаъно масаласи лингвистик нуқтаи назардан И.В.Арнольд, 
И.Р.Гальперин, 
Г.В.Колшанский, 
К.А.Долинин 
каби 
тадқиқотчилар 
томонидан ўрганилган. Аслида Шарқда, хусусан, ўзбек халқида муайян 
фикрни нутқий вазиятдан, шахслараро муносабатдан келиб чиқиб қўллаш 
ёки нутқий жараёнда турли ишоравий тагмаънолар ва ҳазиллардан 
фойдаланиш кенг кузатиладиган ҳолатдир. Салбий муносабат ёки салбий 
фикрни, танқидни силлиқлаштириш, ижобий фикрни, муносабатни ҳам 
сийқалаштирмай охорли ҳолатда билдириш халқимизнинг миллий 

---

153 
менталитетига 
хос 
хусусият 
саналади. 
Бадиий 
асарларда 
матн 
импликатураси, яъни яширин маъно, яна ҳам аниқроғи, тагмаъно турли 
қирраларини намоён қилади. 
Нутқ объектига хос гина, киноя, пичинг, кесатиқ мазмуни 
бошланишининг ўзи матнда тагмаъно мавжудлигига ишора деб қаралишидан 
дарак беради.[3.104] Демак, тагмаънонинг асосий қисми киноя (ирония) 
орқали ифодаланади. Тагмаънодан кўзланган асосий мақсад фикрни 
мўлжалга етказиш, тингловчининг руҳиятига таъсир кўрсатиш, фикрнинг 
ўткирлигини оширишдан иборат бўлади. Тадқиқотчи Э. Ибрагимова ўз 
номзодлик диссертациясида кинояни ирония термини остида услубий 
аспектда таҳлил қилади. Диссертацияда таъкидланишича, ирония орқали 
бадиий асарда заҳархандалик ва ҳатто аламли ҳис-туйғулар маълум қобиққа 
ўралган ҳолда ифода этилади. У сўзловчи ва тингловчининг умумий 
билимлари асосида белгиланади.[2.26]
Тагмаъно 
нутқий 
вазият, 
сўзловчи 
ва 
тингловчи 
мавқеи, 
муносабатларига боғлиқ тарзда юзага келади ва тагмаънонинг юзага 
келишида ҳам умумий билиш фондининг аҳамияти бор. Чунки яширин 
ифодаланган фикрни эшитган ҳар қандай инсон уни тушунишда ўзининг фон 
билимларига асосланади. Масалан: Бир нафас терсайишиб ўтирдик: 
−... Мен ҳам бугун “зиёфат” еявериб жуда ҳам сассиқ кекирдак бўлиб 
кетдим. Ростини айтсам, хўжайинга “мирзалик” қилишдан ҳам бўларим 
бўлди (“Шум бола”). Келтирилган мисолда “зиёфат ейиш” ва “мирзалик 
қилиш” Омон ва Шум боланинг ўзаро бир-бирини чув туширганларига 
ишора қилган ҳолда “сенинг менга қилган “ҳазил” инг ҳам меникидан кам 
бўлмади, хўжайиннинг зиқналиги ва тинимсиз тўнка ковлашдан таъзиримни 
едим” мазмунидаги киноявий тагмаъно ҳам ифодаланмоқда. Ифодаланган 
тагмаъно, албатта, матндаги лисоний воситалар орқали билдирилган 
пропозиция, китобхонга аввалдан маълум бўлган матнни тушунишга ёрдам 
берадиган фон (умумий, аввалдан мавжуд бўлган) билим, китобхонга 
берилган янги ахборотдан ташкил топади.[7] Тагмаънонинг юзага келиши 

---

154 
нутқий вазият, нутқ иштирокчилари муносабати, сўзловчининг фикрлаш 
даражаси ва сўзлаш услуби, психологияси каби омилларга ҳам боғлиқ. 
Тагмаънонинг юзага келишида дискурс ва нутқий вазиятнинг аҳамияти 
катта. Қуйидаги дискурсда ҳам тагмаъно кескин нутқий вазиятда 
реаллашади:
Энг охирида зардаси қайнаб кетди: 
−Сендай оғайнидан менга ҳаром ўлган сигирнинг елини яхши эди, нима 
қилса ҳам совунгар пул тўлаб олар эди-ку. Хайр, совуқ дийдорингни қиёматда 
ҳам кўрмай... 
 Орқасидан қичқирдим; 
– Мулла Омонбой, шаҳардаги қўшчи-қўлончи, сайис, мирохўр, бой-у 
боёнлар, ошна-оғайниларингизга хат-патингиз йўқми. Орифхўжа эшон, 
Мақсудхон дума, Ғуломжон қозиларга номингиздан салом айтиб қўяйми 
(“Шум бола”). 
Келтирилган дискурсда пропозиция ва пресуппозицияга сўзловчи 
мақсади 
тескари 
пропорционал. 
Пропозиция 
ва 
пресуппозиция 
тасвирланаётган даврда обрўли ҳисобланган бою боёнлар ҳақида ахборот 
берса, тагмаъно сўзловчининг асосий мақсади – пичинг, киноя, ачитиш, 
тингловчининг ўринсиз калондимоғлиги устидан кулиш кабиларни биринчи 
планга чиқаради. Мулла сўзи эса семантик жиҳатдан ўқимишли, мадраса 
таълимини кўрган, дин арбоби каби компонентларни бирлаштирса, киноявий 
тагмаъноси − саводсиз. Омоннинг очиқ дарғазаблик билан айтилган 
сўзларидан кўра Шум боланинг юморга асосланган киноясида таъсирчанлик 
кучли ифодаланган.  
Тагмаънонинг юзага келишида сўзловчининг сўзамоллиги ҳам алоҳида 
аҳамиятга эга. “Шум бола” қиссасида Омон нутқида тагмаъно деярли 
кузатилмайди. Унинг нутқида ошкора ифода етакчилик қилади. Шум бола 
нутқида эса киноявий тагмаъно кўп кузатилади. Омоннинг феъли торлиги, 
қўлига озгина пул тушса, ўзгариб қолиши Шумболанинг ғашига тегади. Сен 
йўлиқмаганингда ҳов анов пулга тўқли олган бўлардим ҳалигача тўқли қўй, 

---

155 
қўйим бия, биям туя бўларди, деб нолишларига киноя билан жавоб беради ва 
бу билан унинг “асосий нуқталари”ни мўлжалга олади: 
– Бунинг маслаҳати ҳали ҳам осон, - дедим. – Дорбозга шогирд 
тушсанг, духобадан шим қилиб беради. Ҳаммомга ўт қаловчи – гўлахликни 
ўргансанг, эртаю кеч ўт олдидан жилмайсан. Гуппи билан чақмоқи 
телпакнинг ҳам кераги бўлмасди. Қўй, бия, туя, бу гаплар энди ортиқча 
зийнат, бекорчи ташвиш. Ем-хашакни қаердан топасан. Унинг устига 
ҳовлинг кичик. Бу ҳайвонлар учун катта сарой қуришинг керак. Ҳали ҳам бу 
машмашаларни хаёлингдан чиқарда, ҳар шанба билан чоршанба молбозорга 
бор. Химматингни баланд тут. Бозорни ўз оғилхонанг деб ўйла. Бутун шу 
ҳайвонлар ўзимники деб дилингдан ўтказ. Буларга ҳам қаноат қилмай, 
кўнглинг истаб қолгудай бўлса, Юпатовнинг от ўйинхонаси қочиб кетгани 
йўқ. Билет олиб кўришга албатта сенда нақд ақча бўлмайди. Ўзингни 
эҳтиёт қилиб ташқаридан тахта тирқишидан ўша атрофдаги бирор бир 
дарахтга чиқиб кўришинг мумкин. Аммо ҳали айтгандай қоровулнинг 
илонқамчисидан эҳтиёт бўл. Қани юр, узун гапга фурсат йўқ. шаҳарга 
тушиб сени кутиб ётган бунча дов-дастгоҳ, иззат давлатларни томоша 
қил, дедим (“Шум бола”). 
Шаклан маслаҳат мазмунига эга бўлган контекст қатида аччиқ истеҳзо 
мавжуд. Бунинг тагмаъноси битта: “кўп ҳам нолийверма, кўрпангга қараб оёқ 
узат” мазмуни билан намоён бўлади. 
Тагмаъно ҳам вербал ёки новербал воситалар орқали ифодаланиши 
мумкин: Саодат яна киноя билан менга қараб қўйди. 
– Ҳар бир гапни бошқа ёққа бураверар экансиз-да. Ленинградликлар 
муомалага уста бўлади, деб эшитар эдик. Сизни ҳам анча ўргатиб 
қўйишибди. 
Жавоб ўрнига мен чўнтагимдан Саодатнинг ўзи тикиб юборган шоҳи 
рўмолчани олиб, кўзимни артмоқчи бўлдим, бу билан гўё. “Ҳали ҳам ёнимда 
сақлаб юрибман”, деган ишоратни билдирмоқчи эдим. Саодат рўмолчани 
таниса ҳам, ўзини билмасликка солди (“Ёдгор”). 

---

156 
Демак, 
тагмаъно 
бадиий 
услубда 
турли 
лингвистик 
ва 
экстралингвистик 
омиллар 
ҳамкорлигида 
ифодаланади. 
Тагмаъно 
воқеланишида киноя асосий усуллардан саналади.