O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi
Download 3.76 Mb. Pdf ko'rish
|
To\'plam 2023 oxirgi. O`zmu
- Bu sahifa navigatsiya:
- Asosiy qism.
|
Kalit so'zlar: arab tili, leksik-semantik xususiyatlar, diniy so‘zlar,
Avliyo,Islom spravochnigi. Kirish. Ushbu maqolani yozishdan ko’zlangan maqsad аrabcha ayrim diniy so’zlarni Ozbek tilining izohli lug’ati va islom spravochnigida berilishi masalasini yoritishdan iboratdir. Uni qay tarzda vа qay usuldа ifodalanishini arab tili nuqtai 161 nazaridan tahlil qilish, hamda ushbu ishdagi аsosiy maqsad uni qo’llash o’rinlarini ko’rsatib berishdir. Dinga bo‘lgan munosabatni zamon, aniqrog‘i tuzum belgilaydi. Ya’ni diniy tushuncha va tasavvur bilan bog‘liq so‘zlarning anglatilgan leksik –semantik ma’nolariga o‘sha davr tuzum mafkurasidan kelib chiqib, munosabat bildiriladi. Bizning ushbu ishimizdan maqsad « O‘zbek tilining izohli lug‘ati »da diniy so‘zlar izohlanishini o‘ziga xos xususityalarini leksik–semantik xususiyatlari qay darajada ochib berilishini izohlashda qanday yutuq va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilganligini aniqlashdan iborat. Asosiy qism. Istiqlol dinimizga keng yo‘l ochib berdi. Bu o‘z navbatda islom dini insoniyat uchun muqaddas, oliy ne’mat ekanligini anglab yetishga imkon berdi. Islom isnosnlar tomonidan jamiyatga, ma’ naviyatga keltirilayotgan jirkanch holatlarni, qusurlarni yoqotish, kishilarni Аlloh oldida kelgusi nasllar oldida pokiza halol, ma’naviyati yetuk ma’rifatli va ilmli bo‘lish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga egadir. Anashu narsalarni kishilar ongiga yetkazish lozim. Shuning uchun til-nutq zarur bo‘ladi. Til o‘zida bir qancha xususiyatlarni qamrab oladi. So‘z ta’sir etuvchi vosita hisoblanadi. Jumladan, tilimizdagi mavjud diniy so‘zlar ham o‘zining ta’sir doirasi jihatidan mazmunga boydir. Istiqlol bergan erkinlik tufayli dilimizning tubida yashirinib yotgan Allohga, uning payg‘ambarlariga, jumladan Muhammad Rasulullohga bo‘lgan e’tiqodimiz dilimiz tubidan, tilimizga chiqdi. Anglashiladiki, sobiq imperiya davridagi loyqalangan islomiy so‘zlar tindirilib o‘zining haqiqiy ma’nosiga nisbatan izoh berish vaqti yetdi. Fikrimizcha har bir diniy so‘z o‘zining asl ma’nosi bilan kishilar ruhiyatiga, ongiga chuqur ta’sir etadi. Shuning uchun ham “O‘zbek tilining izohli lug’ati”dagi diniy so‘zlar bilan Islom spravochnigidagi diniy so‘zlar o‘rtasidagi farqlar kishini taajjubga soladi. Biz bir necha so‘zlar izohini ko‘rib o‘tamiz. ء یلدر Avliyo (a) 162 1 din. E’tiqodli, dindor kishilar nazarida go‘yo karomat qila oladigan, mo‘jizalar ko‘rsata oladigan aziz odam. 2.Ko‘chma, kesat. Ulug‘, zo‘r fahmlangan narsa yo odam. 3.S.t.hazil. Darvesh sifat, darveshnamo odam hech narsa bilan ishi yo‘q odam [6.24 ] Avliyo (arabcha- يلد valiy so‘zining ko‘pligi xudoga yaqin odam)-keng ma’noda go‘yo kelajak voqealarini oldindan aytib beruvchi, odamlarni mushkulini oson qiluvchi kishilar-payg‘ambarlar sehrgarlar, rohinlar, munajjimlarni umumiy nomi. Go‘yo xudoning alohida marhamatiga bahramand bo‘lgan “Xudo bilan insonlar o‘rtasidagi vositachi sifatida odamlarning hayotiga, turmushiga ta’sir ko‘rsata oladigan kishi” deb tasavvur qilishgan. Bunday sohta tushunchalar asosida ashyolar har xil karomatlar ko‘rsatishgan. Masalan: Bo‘lajak voqeani oldindan aytib berishi, ofat, baxtsizliklarni qaytara olish, kishilarni turli kasalliklardan, baxtsiz hodisalardan xalos qilishga qodir, deb ishonilgan va ularga sig‘inilgan[ 3.46 ] “avliyo” so‘ziga berilgan har ikki ta’rifdan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, bu adabiyot nashr etilgan davr islom diniga qattiq taziyq o‘tkazilayotgan, vijdon erkinligi siqiq holatda keltirilgan zamon edi. Shuning uchun ham islomiy so‘zlarning ba’zi birlariga boshqacha urg‘u berilib, buzib ishlatilganligini guvohi bo‘lamiz. “Avliyo” so‘zi har ikkala adabiyotda izohlangan, lekin keyingi islom spravochnigidagi ta’rifda so‘zning kesatiq salbiy ma’nolari bo‘rttirib izohlangan bu so‘zdan anglashiladigan bir qator semalar majburan yetishtirilgan. Quyidagi misollar asosida bu izohning noto‘g‘riligi to‘la isbotlangan. I.O‘zimdan keyingi ummatlarimda sodir bo‘lishidan qo‘rqqan narsam uchtadir. 1. Boshliqlar zulmi 2. Munajimlikka (folbinga) ishonish 3. Taqdirga ishonmaslik, uni yolg‘onga chiqarish II. Shirk degani juda-keng ma’nodir kishi qalbida bir kishini muqaddas hisoblashi ham shirkdir. III. Beshta narsa bor, ularni Allohdan boshqa hech kim bilmaydi. 163 1. Ertaga nima bo‘lishini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi. 2. Xotinimning qornidagi chaqaloqni qanaqa ekanligini hech kim bilmaydi. 3. Qiyomat qachon bo‘lishini hech kim bilmaydi. 4. Kishi qayerda bo‘lishini hech kim bilmaydi. 5. Yomg‘ir qachon yog‘ishini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi. Muhammad payg‘ambar qissasi, hadislar [4.46-168-749]. Bu misollardan so‘ng, diniy islomiy so‘z “Avliyo” so‘zining to‘g‘ri ta’rifini topish oson bo‘lmadi. Bizningcha O‘zbek tilining izohli lug’atidagi ta’rif to‘g‘ri biroq “islom spravochnigi” dagi berilgan barcha so‘zlarning izohi noto‘g‘ri degan xulosaga kelish mumkin emas. Chunki ba’zi o‘rinlarda “Islom spravochnigi” dagi ta’riflar to‘liq va aniqdir. Masalan: Azon (a) din. So‘fining masjidda jamoat bo‘lib namoz o‘qishga chaqirig‘i [6. 31] رذر Azon (ar. namozga chaqirish). Islomda har kuni besh mahal o‘qiladigan namoz vaqtini e’lon qilish va unga da’vat etish. Namozga har bir masjidda maxsus kishi-Muazzin (arab, “azon aytuvchi”) chaqiradi. Islomda yangi tug‘ilgan chaqaloqning qulog‘iga azon aytish odati bor. Bu bilan chaqaloq go‘yo musulmonlar qatoriga kiritilar emish. Shundan so‘ng azonning to‘la matni arab va o‘zbek tillarida keltirilgan. Islom spravochnigida ko‘proq shaxs, marosim bilan bog‘liq so‘zlarning ma’nosi bo‘rtirilgan. Salbiy munosabat esa o’ta oshirib izohlangan . Ayniqsa joy narsa, sifat bildiruvchi so‘zlar «Islom spravochnigi»da aniq va to‘liq izohlangan. Buni albatta, adabiyotning izohli lug‘atida 60000 dan ziyod so‘zning izohi berilgan bo‘lsa “islom sprovochnigi”da esa olti yuzdan ortiq so‘z xususan, diniy so‘zlar izohlangan, holos Islom sprovochnigida esa mavzuviy bo‘lib kengroq ma’lumotlarga asoslanishi shart. Ravza (a) 1. Gulshan, gulzor, bog‘ 1. Jannat, behisht 2. Xotin-qizlar ismi [6.610 ] 164 ةضدر Ravza (Fors rivoyati, hikoyat, kundalik hollarda o‘tadigan shahidlarga motam tutish haqida o‘qiladigan shar’iy rivoyatlar [ 3.149 ] Bu so‘z adabiyotlarda turlicha izohlangan, jumladan bu so‘zni “O‘zbek tilining izohli lug’ati”da arabcha deb berilgan bo‘lsa, “Islom spravochnigi”da forscha deb berilgan. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bizningcha har ikkala adabiyotda ham ma’lum kamchiliklar mavjud. Ayniqsa “Islom spravochnigi”da bu kamchiliklar ko‘proq ko‘rinadi. “O‘zbek tilining izohli lug’atidagi” izohlar ishonarli, ya’ni turli illyustrativ misollar asosida isbotlangan. Masalan: ةدع Idda (a) din. Erdan ajralguncha shariat bo‘yicha erga tegish man qilingan, yuz kunlik muddat. Mening bu xotinimni iddangiz bitishi bilan sizga boshqa er qilishga ixtiyor bersalar kerak. A.Qodiriy “O‘tgan kunlar” [6. 314 ]. “Islom spravochnigi”dagi ta’rif ham xuddi shunday, lekin badiiy misol yo‘q. Shunday bo‘lishiga qaramasdan har ikkalasidagi ta’riflar bir-birini to‘ldiradi. Bizningcha, “O‘zbek tilining izohli lug’ati”dagi izohlar to‘g‘ri berilgan. Xulosa. Xulosa o’rnida shuni aytish joizki, tilimizda keng qo’llanilib kelayotgan o’zlashma so’zlarning ma’nolari , ishlatilishi borasida mutaxassis tadqiqotchilar yanada ko’proq tadqiqotlar olib borishlari bunday chalkashliklarni oydinlashtirishga yordam beradi. Download 3.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|