O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti

Dala shpati – silikatlar guruhida keng tarqalgan oq va qizg’ish rangli mineraldir. 
U silikatlar guruhidagi ortoklaz va plagaoklaz, al’bit, anortit jinslarida uchraydi. 
Kimyoviy tarkibi bo’yicha ortoklaz (K2O-Al2O3-6SiO2) alyumosilikat kaliydan 
farq qilmaydi. Ortoklaz to’g’ri burchak shaklidagi bo’laklarga parchalanadi. 
Qurilish sanoatida ishlatiladigan tabiiy tosh ashyolariga tomonlari qirrali yoki 
kichik burchak shaklida bo’linuvchan jinslar – plagioklaz, al’bit (alyumosilikat 
natriy – Na2O-Al2O3-6SiO2) va anortit (alyumosilikat kal’tsiy - CaO-A12O3 
6SiO2) lar kiradi. Dala shpatining siqilishdagi mustahkamligi kvartsnikidan kam 
(120-170 MPa), erish harorati esa 1170-1550°C ga teng. Dala shpati atmosfera 
ta’sirida asta-sekin emirilib, kaolin (chinni buyumlari ishlanadigan xom ashyoning 
bir turi), qumtuproq qumlari va boshqa jinslarga aylanadi. Toza dala shpatidan 
quyma sopol ashyolari ishlanadi.
Ohaktosh – er qatlamining ustki qismida keng tarqalgan, tarkibi 92-98 % kal’tsiy 
karbonatidan (CaSO3) tashkil topgan jinsdir. Oxaktosh ohak, loyli ohak yoki 
ohakli kremniy singari tabiiy bog’lovchi moddalar vositasida hosil bo’lgan. 
Oxaktoshlar xossalariga ko’ra zich (oddiy ohaktosh), g’ovakli ohak tufi, chig’anok 
ohaktosh (va loysimon sochiluvchan), mergel’ (bo’r) xillarga bo’linadi. Zich 
ohaktoshda kaltsiy donalari tabiiy tsementlar vositasida zichlangan. Uning 
siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 100-150 MPa, zichligi 1800-2500 kg/m
3
. 
Sitallar – SHisha kristallar qhishani qisman yoki to’la kristallash usulida olinadi. 
Sitall olish uchun SHisha xom ashyosi va maxsus mineral qo’shilmalar juda toza 
holda ishlatiladi.
SHisha ishlab chiqarishni asosiy texnologik boskichlari kuyidagilardan iborat:
-Xom ashyolar quritiladi, to’yiladi va aralashtirilgan unsimon tarkibiy qismlar 
(shixta) olinadi.
-SHisha 
qorishmasini 
tayyorlashda 
tarkibidagi 
moddalar 
miqdori 
me’yorlashtiriladi.
- Maxsus xumdonlarda shisha eritiladi.

---

-YUmshagan shisha bo’tqasini maxsus qozonlarda 1500°C gacha eritiladi va 
qoliplanadi.
- Qo’shimcha texnologik jarayonlar: pardoz berish, silliqlash, chiniqtirish. 
1.4. SHisha to’g’ri fazoviy panjara tuzilishiga ega bulmaganligi sababli xossalari 
barcha nuktalarda bir xil emas. Bundan tashqari SHishaning muayyan erish 
harorati bulmaydi. SHishada kechadigan pishirish va toblash jarayonlarini urganish 
uning tarkibida mikrokristall hosilalar-kristallitlar hosil bo’lishini ko’rsatadi. 
SHishaning bu holati uning «mikrogeterogenligi» deyiladi. Kristallitlik nazariyasi 
asosida xossalari mukammallashgan, murtligi kam SHishalar - sitallar yaratiladi. 
SHishaning o’ziga xos tuzilishi uning shaffofligini, murtligini, atmosfera 
muhimiga, o’tga chidamliligini, harorat o’zgarishiga ta’sirchanligini belgilaydi.