O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

6- Ma’ruza. Teskari aloka datchiklari 
 
Orqa aloqa datchigi deganda surish harakatini bajaruvchi ishchi organning haqiqiy 
ko’chishi yoki holatini dasturiy signallar shakli va tabiatan o’xshash signallariga aylantiradigan
o’lchash o’zgartirgichlarni tushuniladi. 
Orqa aloqa datchiklarning asosiy vazifasi ishchi organning haqiqiy holatini o’lchash, 
tegishli shakldagi signalga o’zgartirish hamda ushbu signalni taqqoslama qurilmasiga uzatishdan 
iborat. 
Ishchi organning raqamli dastur bo’yicha berilgan va haqiqiy ko’chish signallari taqqoslash 
qurilmasida farq (xato) signaliga aylantiriladi, so’ng xato signali kuchaytirilib ishchi organ surish 
yuritmasi dvigateliga xatoni kamaytirish yoki ishchi organ berilgan holatga talab etilgan aniqlikda 
yetganida harakatni to’xtatish uchun uzatiladi. 
Ishchi organning haqiqiy holatini o’lchash aniqligi, birinchidan, orqa aloqa datchigining 
aniqligi, uning sxemaviy va konstruktiv xususiyatlari, ikkinchidan, datchik va o’lchanayotgan 
ko’chishnibog’lanishi bilan aniqlanadi. Surish yuritmalarining o’lchanayotgan ko’chirishlari to’g’ri 
chiziqli va aylanali bo’lishi mumkin. Ishchi organning haqiqiy ko’chishi yoki holati haqidagi 
signalning aniqligi yuqori bo’lishi uchun o’lchash signalini ishchi organiga bevosita o’rnatilgan 
datchikdan olish to’g’ri bo’ladi. Shunda orqa aloqa datchigi hamda ishchi organning surish 
yuritmasi o’rtasidagi kinematikaviy zanjirlar bekor bo’ladi. Demak, chiziqli ko’chirishlarni o’lchash 
uchun chiziqli datchiklardan, doiraviy ko’chirishlarni o’lchash uchun doiraviy orqa aloqa 
datchiklaridan foydalanish to’g’ri bo’ladi. 
Datchiklarga qo’yilgan talablar quyidagilarga bo’linadi: 
 Konstruktiv talablar (gabaritlari, massasi, fazoviy holati); 

---

 Ekspluatatsion talablar (o’lchanayotgan ko’chirishlarning maksimal tezligi va miqdori, 
elektrik parametrlar, ishonchlilik va hokazo); 
 Metrologik talablar (xatolik va diskretlik). 
Konstruktiv talablar datchik turi hamda u o’rnatilgan dastgoh bilan belgilanadi. Holat 
datchiklari chiziqli ko’chishlar uchun 10 – 20 m/min gacha bo’lgan, doiraviy ko’chishlar uchun 30 
ayl/min gacha bo’lgan tezliklarda o’lchashni ta’minlashi lozim, bunda tekshirilayotgan chiziqli 
ko’chishlar bir necha ming millimetrni tashkil etishi mumkin. Doiraviy o’zgartirgichlar uchun esa 
tekshirilayotgan ko’chishni maksimal qiymati cheklanmaydi. 
Holat datchiklarning diskretligi bir necha mikrometrdan to mikrometr bo’lagigach tashkil 
qilishi mumkin (chiziqli ko’chishlar uchun), doiraviy ko’chishlarda esa –butun burchakli 
sekundadan to uning bo’lagigacha. O’lchash xatoligi esa bir necha mikrometr (burchak sekunda)dan 
oshmasligi kerak. 
Orqa aloqa datchiklari quyidagi belgilar asosida klassifikatsiya qilinishi mumkin: 
 Vazifasi bo’yicha: chiziqli, burchakli, detal o’lchami bo’yicha, ishlash rejimi bo’yicha; 
 Fizikaviy xususiyati bo’yicha: elektromexanikaviy, elektromagnitli, fotoelektrikaviy, 
elektrostatikaviy, ionizatsionli; 
 Fizikaviy parametrni o’zgarish xarakteri bo’yicha: absolyut, tsikl bo’yicha (davriy); 
 Ko’chishni qaytarish xarakteri bo’yicha: diskretli, analogli; 
 CHiqish signalini shakllash usuli bo’yicha: impulsli, kodlangan, fazali. 
RDB dastgohlarning surish yuritmalarida orqa aloqa datchiklari sifatida turli o’lchash 
o’zgartirgichlaridan foydalaniladi. Quyida ushbu maqsad uchun keng darajada qo’llaniladigan 
datchiklarning asosiy turlari ko’rib chiqilgan.