O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat pedagogika instituti

2.2 Yetuklik davrida bilish jarayonlarining rivojlanishi
Psixik funksiyalar rivojlanish mexanizmlarida quyidagi xususiyatlar aniqlandi: - Psixofiziologik funksiyalar rivojlanishi ikki fazali xarakterga ega. Birinchi bosqich - funksiyalar taraqqiyotida frontal rivojlanish bo‘lib - tug‘ilgandan ilk yoki o‘rta yetuklikkacha kuzatiladi. Ikkinchi bosqich - psixofiziologik funksiyalarning ixtisoslashuvchi - 26 yoshdan keyin faolroq namoyon bo‘la boshlaydi. 30 yoshda ixtisoslashuv hayotiy tajribaning egallanishi va kasbiy mahorat evaziga ustunlik qiladi. -Yetuk insonning psixologik va psixofiziologik rivojlanishi qarma-qarshi va murakkab strukturaga ega bo‘lib, bilish qobiliyati vaalohida funksiyalar funksional darajasining susayishi, barqarorlashishi va kuchayishi jarayonlarining .almashishini (birgalikda kelishini) kuzatish mumkin. Aniqlangan qonuriiyat neyrodinamik, psixomotor xarakteristikalarga verbal va noverbal intellekt, xotira kabi oliy psixik funksiyalarga xosdir. - Rivojlanishning geteroxronligi( bir xilda kechmasligi) insonnning individ, shaxs va faoliyat subyekt i sifatida yutuqlari va rivojlanish darajasi mos kelmaydi. Bilish funksiyalarining dinamikasi. 17 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan davrda verbal va noverbal intellekt rivojlanishi bir xilda kechmaydi. Ilk yetuklik davrida(18-25 yosh) psixik funksiyalarning kuchli rivojlanishi xos. Xotira, diqqat tafakkur konstruktiv, ijobiy siljishlar, cho‘qqilar kuzatiladi. Barqarorlashuv 33-35 yoshda kuzatildai. 35 yoshgacha inson intellektual faoliyati funksional asoslarining bir butunligi davom etadi. 30-33 yoshda diqqat, xotira, tafakkur kuchli rivojlanadi, 40 yoshlarda ular birmuncha susayadi. 41- 50 yoshda 36-40 yoshga nisbatan tafakkur ham birmuncha susayadi. Ko‘pchilik soha vakillari uchun 35-39 yosh ijodiy faollik uchun o‘rtacha maksimum yosh hisoblanadi. Aniqroq to‘xtaladigan bo‘lsak, matematik, fizik, ximik kabi aniq fanlarda ijodiy cho‘qqiga erishish 30-34 yosh, geolog, vrachlarda 35-39 yosh, psixolog, faylasuf va siyosatchilarda bir muncha kechroq 40-55 yoshlarda kuzatiladi. ^.Kattalarda bilish funksiyalarining saqlanishiga qadriyatlar yo‘nalganligi katta ta’sir ko‘rsatadi76. Hayotning turii sohalarida yangilikka faol intilish, ma’lumotlarni izlash, erishilgan natija bilan cheklanmaslik, obrazli tafakkur rivojlanish darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
O‘z kasbiy mahoratini takomillashtirish, maxsus adabiyotlarga doimiy murojaat qilish verbal-mantiqiy, amaliy va obrazli tafakkuming rivojlanishiga olib keladi. 51-55 yoshda ham tafakkuming har xil turlarining, diqqat va xotiraning rivojlanishiga kabiy faoiiyatdagi bilishga faol intilish, bo‘sh vaqtda ham nimalamidir o‘rganishga intilish ijobiy ta’sir qiladi. Kattalaming intellektual potensialini optimallashtirishning muhim omillari quyidagilardir:
ma’lumoti darajasi (oliy, texnik, gumanitar, o‘rta maxsus v.h.);
ta’lim - individual va tashkiliy bilish jarayoni sifatida;
kasbiy faoliyat turi;
Mehnat faoliyati xarakteri (aqliy zo‘riqishga ehtiyoj, ijodiylikning mavjudligi) v.b. Yetuk insonlar intellekti saqlanishi bilan bir qatorda uning sirukturasida sifat jihatidan qayta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. So‘zli matnlami umumlashtirish ustunlik qiladi. Intellekt rivojlanishida yangi bo‘lishi mumkin bo'lgan bosqich - muammoni o‘zi qo'ya olishidadir. Uzoq muddatli xotirada verbal esga tushirish keksalik davrigacha oczgarmaydi, reaksiya tezligi, qisqa muddatli xotira, qayta esga tushirish bir muncha susayadi. Shunga qarmay kasbiy xotiraning takomillashishi mnemik fimksiyalaming umumiy susayishi bilan mos kelmasligi mumkin. So‘nggi zamonaviy longityud tadqiqotlarda aniqlanishicha, yetukiik davridagi insonlaming kognitiv rivojlanishi tugallanmaydi, lekin kattalaming aynan qanday qobiliyatlari qanday qilib o‘zgarishi haqida umumiy fikrga kelinmagan. Bunda ayrim olimlar “dialektik tafakkur va mustaqil tanlangan pozitsiya va ma’suliyat” tushunchalaridan foydalanadilar, bunda intellekt sifat jihatidan qayta qurilishi nazarda tutiladi. Tafakkur rivojlanishida dialektik bosqich bu qarama-qarshi fikrlami o‘yIab topish, ulami sintezlash yoki ideal va real holatlami integratsiya qilishdir.

Boshqa tadqiqotchilar esa turli yosh davrlaridagi murakkab vazifalami hal qilish uchun intellektdan egiluvchan foydalanish va uni doimiy takomillashtirish haqida fikr yuritadilar.