O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi

shioralar va, nihoyat, nutqiy sa’y-harakatlar kiradi. Sa’y-harakatlarnng zikr etilgan turlarida qo‘l 
va ‘yoqlardan tashqari tanadagi va yuzdagi mushaklar, xiqildoq, tovush aychalari va boshqalar 
ishtirok etadn. 
Shunday qilib, narsalar bilan bajariladigan (yoki bosh-qa xildagi tashqi) harakatning amalga 
‘shirilishi muayyan Sa’y-harakatlar sistemasining amalga oshirilshiidan iboratdir. Bu harakatning 
maqsadiga, ushbu harakatga t’rtilgan narsaning xususiyatlariga va harakatning shart-sharoitlariga 
bog’liq bo’ladi. 
Jumladan, stakanni olishuchun qalamni ‘lshga qaraganda boshqacharoq tarzda Sa’y-harakat 
qilinishn kerak. Chang`ida yurish iyoda yurishga nisbatan boshqacha Sa’y-harakat qilishni taqozo 
etadi. Og’ir yukning bir joydan ik-kinchi joyga ko‘chirilishi mushaklarngshg engilgina akstni bir 
joydan ikkinchi joyga olibqo‘yishdagiga qaraganda boshqacha tarzda ishlashini shart qilib 
qo‘yadi. Katta mixning qoqilishi mayda mixning qoqilishiga qaraganda boshqacha tarzda ro‘y 
beradi, mixni shiftga qoqish unn ’lga qoqishga qaraganda Sa’y-harakatlarning boshqacha 
sistemasini talab qiladi. 
Yuqorida keltirilgan misollarning barchasida harakatning maqsadi bitta, lekin uning obyektlari 
har xildir. obyektning ayni ana shu har xilligi Sa’y-harakatlarning va mushak faoliyatining turli 
xilda tuzilgan bo’lishini taqozo etadi. Fiziologlar P. K. Anoxin, N. A. Bernshtey, E. A. 
Asratyanlarning tadqiqotlari mushaklarning ishi bevosita Sa’y-harakat vazifalari bilangina emas, 
balki hamisha ushbu Sa’y-harakat ro‘y berayotgan shart-sharoitlar bilan ham bosh-qarilishini 
ko‘rsatadi. Mushaklar Sa’y-harakatlarning mo‘ljaldagi yo‘nalishini va tezligini taomin etish uchun 
o‘z faolligini ko‘tarilayotgan ‘g’irlik hajmiga, surilayotgan buyumnnng qarshiligiga, 
bo‘g’imlarning ishaiglaridagi orqaga urish kuchiga «moslaydi». Harakatni bosh Sa’y-
harakatlarning bajarilishi uzluksiz ra-qarish va nazo vishda nazorat qilib va uning natijalari 
harakatning irovard maqsadi bilan taqqoslangan holda to‘g’rilab (korrektirovka qilib) boriladi. 
Ana shunday nazorat va korrektirovka buzilgan taqdirda bemorlar xatto eng sodda harakatlarni 
ham muvaffaqiyatli bajara olmaydigan bo’libkoladilar. Ular stol ustidagi stakanni qo‘liga olishda 
hamisha adashib, qoolini boshqa tomonga cho‘zadilar, suv ichish uchun stakanni og’izlariga 
to‘g’ri olibbora olmaydilar, uni keyin o‘rniga qo‘ya olmaydilar. Ular stulga to‘g’ri o‘tirisha 
olmaydi, nonni kesaman deb qo‘l barmoqlarini kesib yuborishadi, satrlarga rioya qilgan holda 
chiziqlar o‘tkazishga qodir emaslar va hokazo. 
Harakat qay yo‘sinda nazorat qilib boriladi? Bu o‘rinda hali ko‘ narsa aniqlangan emas, Bu 
shubhasiz, sezgi a’zolari (ko‘rish, eshitish, mushaklar sezgisi) vositasidagina ro‘y berishi mumkin, 
Sa’y-harakatlarni sensor nazorat kilish (sezgi a’zolari yordamida nazorat qilish) nnng roli sinab 
ko‘rilaetgan kishi ge’metrik shaklning, masalan, ‘lti burchakli yulduzning tasvirini uning ‘ynadagi 
aksiga qarab turib chizishi lozim bo’lgan tajribalarda durustgina isbot etiladi. 
Shunday qilib, narsalar bilan bajariladigan (yoki boshiqa xildagi tashqi) harakatning amalga 
oshirilishi muayyan Sa’y-harakatlar sistemasining amalga ‘shirilshiidan iboratdir. Bu harakatning 
maqsadiga, ushbu harakatga t’rtilgan narsaning xususiyatlariga va harakatning shart-sharoitlariga 
bog’liq bo’ladi. 

---

Jumladan, stakanni olishuchun qadamni olishga qaraganda boshqacharoq tarzda Sa’y-harakat 
qilinishn kerak. Chang’ida yurish piyoda yurishga nisbatan boshqacha sa’n-harakat qilishni taqozo 
etadi. Og’ir yukning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirilishi mushaklarining sekingina akstni bir 
joydan ikkinchi joyga olibqo‘yishdagiga qaraganda boshqacha tarzda ishlashini shart qilib 
qo‘yadi. Katta mixning qoqilishi mayda mixning qoqilishiga qaraganda boshqacha tarzda ro‘y 
beradi, mixni shiftga qoqish uni bolg’a qoqishga qaraganda sa’y-harakatlarning boshqacha 
sistemasini talab qiladn. 
Odatda buni oldiniga sira bexato bajarib bo‘lmiydi, chunki kishi ‘ynada qalamning odam qo‘li 
harakat qilayotgan tomonga emas, balki qarama-qarshi tomonga qarab yurgizilayotganini ko‘radi. 
Sinalayotgan kishi faqat mashq qilish tufaylgina ko‘rish natijasida olingan ma’lumotlardan 
foydalanishni va ularni qo‘lning harakati bilan to‘g’ri muvofiqlashtirilshi o‘rganadi. 
Sinab ko‘rilayotgan odamga tajriba jarayonida narsalarning va qo‘l harakatlarining amaldagi 
holatini jiddiy ravishda buzib ko‘rsatadigan rizmali ko‘zoynak taqilib o‘tkazilgan tajribalar shu 
nuqtai nazardan olganda yanada qiziqarliroqdir. 
Bunday holatda kishi o‘zining sa’y-harakatlarini to‘g’ri boshqarish (narsalarni ushlash, ularga 
yaqinlashish, belgilangan joyga qo‘yish va shu kabi jarayonlarni bajarish) qobiliyatini mutlaqo 
yo‘qotib qo‘ishi ma’lum bo‘ldi. Faqat uzoq vaqt mobaynida mashq qilganndan keyingina u bunday 
buzilishlarni to‘g’rilashga o‘rgandi. Agar ko‘rish signallari yana taxminan 0,27 sekundga kechika 
boshlagai bo‘lsa, buzilishlarga ko‘nikishiga hech qaiaqa mashq bilan erlshib bo‘lmasdi. Ha, 
aytgancha, faol sa’y-harakat qilnsh imkoniyatidan mahrum bo’lgan hayvonlar ham agar oldingi 
‘yoqlarining harakatlarinn ko‘rib turmasalar, uni boshqara ‘lmaydilar. 
Bundan ma’lumki, sa’y-harakatlarni boshqarish teskari alots,a rintsiiga bin’an amalga oshiriladi. 
Sezgi a’zolari ana shunday aloqa vositasi, narsalar va Sa’y-harakatlarning muayyan idrok 
etiladigan va harakat mo‘ljallari (‘rientirlari) rolini o‘ynaydigan belgilari axborot manbai bo’lib 
xizmat qiladi. Teskari aloqaning bunday shaklini P. K. Anoxin teskari afferentatsiya deb atadi. 
Shunda qilib, ashyoviy (yoki boshqa xildagi tashqi) harakatning bajarilishi ma’lum bir sistemaga 
oid sa’y-harakatlarni amalga ‘shirish bilangina cheklanmaydi. U muqarrar ravishda sa’y-
harakatlarning joriy natijalari va harakatlar obyekt ining xususiyatlariga muvofiq tarzda sa’y-
harakatlarni sensor (hissiy) nazorat va korrektirovka qilishni o‘z ichiga oladi. Miyaga tashqi 
muhitning holati, unda sa’y-harakatlar qanday ro‘y beraetgani va uning natijalari haqidagi 
axborotni etkazib turadigan, hissiy orientirlarini o‘zlashtirish ana shu jarayonning negizi 
hisoblanadi. 
Chunonchi, temirchi temirning qizdirilishi darajasini uning rangiga qarab chamalab ko‘rib, 
bolg’ani urish kuchini shunga mutan’siblashtiradi. Duradgor randani bosish kuchini va sa’y-
harakat tezligini yogo‘chning qarshiligini o‘zgaruvchan mushaklar sezgisi orqali moslashtiradi. 
Karnaychi yukni qo‘l va oyoqlarining qat’iy ravishda bir-birnga mutan’sib va uzluksiz Sa’y-
harakatlari bilan traekt’riyasini ko‘rish orqali nazorat qilgan holda uyg’unlashtirib, murakkab va 
eng qulay traskt’riya bo‘ylab o‘tkazadi. Shofer mashinani to‘xtatarkan, t’rmoz tekisini bosish 
kuchini mashinaning harakati tezligi, yo‘lning holati, mashinaning vazni va shu kabilar bilan 
uyg’unlashtiradi. 
Ko‘rib turganimizdek, ushbu barcha mo‘ljallar sa’y-harakatlarni alohida o‘zicha emas, balki