O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

Иссопа o ‘tlar va ularga qarshi kurashish. 
Begona o 'tla r - m adaniy 
o'sim liklar orasida yovvoyi holda o'sib, ularga salbiy t a ’sir ko'rsatadigan 
o'sim liklardir. Begona o'tlardehqonchilikka quyidagicha zarar yetkazadi:
1) 
tu p ro q la m i k a m b a g 'a lla sh tira d i (o 'sim lik la m in g oziqlanishiga 
to'sqinlik qiladi);
57

---

2) qishloq xo‘jaligini m exanizatsiyalashtirishda qiyinchilik tug'diradi 
(yer haydalganda sifatini pasaytiradi, donni yig‘ib olishda kom baynning 
ishchi organlarini sindiradi);
3) ekinlarni soyalab q o ‘yadi;
4) g ‘alla ekinlari yotib qoladi (qo‘ypechak, zarpechak);
5) kasallik va zararkunandalarning tarqalishiga sabab bo‘ladi;
6) m adaniy ekinlar orasida o 'sib hayvonlarni zararlaydi (qo ‘ytikan, 
g ‘umay).
Begona o ‘tla r oziqlanishi, hay otinin g davom iyligi, k o ‘payishi va 
boshqa k o ‘pgina biologik xususiyatlariga k o 'ra bir-biridan farq qiladi. 
Oziqlanishiga k o 'ra begona o 'tla r ikki guruhga bo'linadi:
a) parazit yoki tekinxo'r begona o 'tla r ;
b) m ustaqil yashovshi begona o 'tla r .
O'zbekistonda begona o'tlarning 72 ta oilaga mansub 841 turi uchraydi. 
Shundan 519 turi bir yillik, 322 turi k o 'p yillik o'sim liklardir. Begona 
o'tlarning o'ziga xos xususiyatlaridan biri ularning serurug'ligidir: bir tup 
yovvoyi gultojixo'roz - 500000, olabuta -150000, tuyaqorin - 200000, ituzum
- 45000, semizo't - 200000, ayrim begona o 'tlar 700000 va undan ham k o'p 
urug' hosil qiladi. M adaniy o'simliklarda u 200-300 tadan ortmaydi.
Begona o 'tla r u ru g'i unuvshanlik xususiyatini uzoq yillar davom ida 
saqlab qoladi. T ajrib a m a ’lu m o tlariga k o 'r a , sem izo't u ru g 'i 40 yil, 
tu g m achagu l 57 y ildan keyin ham y ash ash q o b iliy atin i 6-18,2 foiz 
saqlagan, itq o 'n o q u ru g 'i 29° С sovuqda, y an to q 85-95°C issiq suvda 
unuvchanligini yo'qotm agan.
Begona o 'tla r m uhim biologik xususiyati, y a’ni oziqlanishi, yashash 
davri va ko'payish usullariga k o 'ra toifalanadi.
Parazit begona o 'tla r haqiqiy va yarim parazit begona o'tlarga bo'linadi. 
Bir yillik hisoblanuvchi haqiqiy parazit begona o'tlarn ing ildizi ham, bargi 
ham bo'lm aydi, shuning uchun ular boshqa o'sim liklam ing poyasi va 
ildiziga chirm ashib olib, u lar hisobiga oziq lan ad i, asosan u ru g 'id a n
ko'payadi. Bularning hammasi bir yillik o'sim liklar bo'lib, parazit begona 
o 'tla rn in g b arg lari yaxshi riv o jlan m ag an tan g ach a shaklida b o 'la d i. 
Xlorofill donachalari y o'q bo'lganligi uchun rangi yashil bo'lm aydi. U lar 
o'sim likning qaysi organida yashashiga qarab poya va ildiz parazit begona 
o 'tlarga bo'linadi.
Poya parazit begona o'tlarga pechakguldoshlar («Sonvolvulaseae») 
oilasiga m ansub barcha zarpechaklar va devpechak kiradi.
58

---

Ingichka poyali zarpechaklar asosan beda va sebargada parazitlik 
qiluvchi zarpeshak bo'lib, boshqa madaniy o'sim liklarda ham uchraydi. 
Um um an olganda, O 'zbekistonda zarpechaklarning 17 turi uchraydi. 
Devpechak esa asosan daraxt hamda butalarda uchraydi.
Ildiz p a ra z it b egona o 'tla r g a b archa tu rd a g i shum giyalar kirib, 
ulardan k o 'p ro q k ungaboqar shumgiyasi va M isr shumgiyasi tarqalgan. 
Shumgiya qovoq, karam , sabzi, kanop kungaboqar ekinlarini zararlaydi. 
Bu s h u m g iy a la r o 's im lik la m in g ild izig a c h irm a s h ib y a sh ay d i va 
o'sim lik nin g oziqlanishiga, ularning hosildorligiga va sifatiga t a ’sir 
k o 'rsa ta d i. S h u m g iy alarn in g poyasi oddiy, sh o x lan m ag an , q o 'n g ir 
rangda, seret, pastki qismi yo 'g'onlashgan, b o 'y i 25 sm gacha bo'ladi. 
Yozning ikkinchi yarm ida gullaydi va urug beradi. U ru g 'd a n ko'payadi. 
Bir tup o'sim ligi 60-150 m ingtagacha uru g ' beradi. U ru g 'i juda m ayda 
bo'lib, 1-1,25 g, shumgiyaniki esa 0,008-0,01 g og 'irlikka ega, shamol 
yordam ida tarqaladi.
Yarim parazit begona o 'tla r O 'zbekistonda ju d a kam uchrny - Yashil 
bargli bu bir yillik o'sim liklar boshqa o'sim liklam ing yer uslki organlari 
va ildiziga yopishib olib, so'rgishlari bilan oziq m o ddalardan qism an 
fo y d ala n ad i. U r u g 'id a n k o 'p a y u v c h i m a z k u r g u ru h g a oq om ella, 
ochanka, zubzatka, m yatnik va boshqalar kiradi.