O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

Fitogormonlar. 
O 'sim liklam ing o'sishi va hujayraning bo'linishi, 
jinsiy jarayonlarni tezlashtiruvchi gormon ana shunday gorm onlarda 
auksin o'sish gormoni hosil qiluvchi to 'q im a uchun zarur bo'lgan 
o rg a n ik m o d d a lar va k islo ro d n in g oqim ini te zlash tirad i h am da 
e m b rio n a l h u ja y ra n in g b o 'lin is h in i te z la s h tira d i. F ito g o rm o n
gibberilin («gibberela phuicure») degan zam burug'dan ajratib olinadi. 
U yem-xashak, texnik o'sim liklar (tam aki, kanop)da hosildorlikni 
o s h iris h so h a sid a o 'tk a z ila d ig a n ta jr ib a la r d a is h la tilm o q d a . 
G ibberilindan sabzavot o 'sim lik lari - pom idor, bodring, baqlajon 
ham da uzum m evalarining ho sildorligini oshirish sohasida ham 
foydalanilm oqda. U meva o'sim liklari gul va mevasini to'kilishidan 
saq lash da, meva ham da m anzarali o 'sim liklam in g ildiz otishini 
tezlatishda ham qo'llaniladi. Sabzi, lavlagi, karam kabi ikki yillik 
o'sim liklarni gibberilin bilan qayta ishlasa, urug' birinchi yildayoq 
hosil qiladi.
Antibiotik va fltonsidlar har xil zararkunanda va mikroorga-nizmlardan 
saqlashda himoya vazifasini o'taydi. Ularning tarkibiga aminokislotalar, 
organik kislotalar, alkoloidlar, efir moylar, sinil kislotasi ham kiradi. 
Fitonsid va antibiotiklar faqat o'simliklar uchun emas, balki hayvon va 
insonlarni ham har xil zara rk u n an d a va kasalliklardan saqlaydi. 
Penitsillinni 1929-yilda ingliz olimi Fleming kashf qilgan, biroq toza 
preparat sifatida u 1940-yildan boshlab olina boshlandi. Endilikda 
meditsinada va veterenariyada penitsillinin, sterptomitsin, sintomitsin, 
terrom itsin, tetrasiklin, biom itsin kabi 1000 dan ortiq antibiotiklar 
ishlatilmoqda.
Fitonsidlarining antibiotiklardan farqi antibiotiklar m ikroorga- 
nizmlardan olinadi. fltonsidlar gulli o'simliklardan olinadi. H ar ikkalasi
8

---

ham mikroorganizmlami halok qiladi. Hujayradagi uglevodlar, yog'lar 
va oqsillar zaxira oziq m oddalar hisoblanadi. Organik m oddalarni 
o'simliklar tashqi muhitdan olgan oddiy birikmalardan sintez qiladi. 
Organik moddalar ikki guruhga - azotsiz va azotli birikmalarga bo'linadi. 
Azotsiz birikmalar tarkibi 0 ,H ,C dan iborat. Azotli birikmalar tarkibiga 
bulardan tashqari azot ham kiradi. Uglevodlar kimyoviy xususiyatlariga 
q arab m o n o sax arid lar, d isax arid lar, po lisax arid larg a b o 'lin a d i. 
Monosaxaridlar glyukoza, fruktozalami o'z ichiga oladi va ular geksozalar 
ham deb ataladi. Glyukoza (uzum shakari) dekstroza - olma, anjir, 
gilos uglevodlari tarkibiga kiradi.
Fruktoza (u meva shakari deb ham ataladi) mevalarda, piyozda 
glyukoza bilan birga qiyin kristallashadi. Ba’zi o'sim liklarda spirt 
nordon achchiq moddalar bilan birikkan holda uchraydi. Bu birikmalar 
glikozidlar deb ataladi. Bodom m ag'zi achchiq qiladigan amigdalin, 
qashqarbeda bargidagi kum arin, etm ak o'sim ligi ildizidagi safonin 
shular jumlasidandir.
Disaxaridlar murakkab uglevodlar bo'lib, ularga saxaroza va maltoza 
kiradi. Saxaroza qamish shakarida (glyukoza va furuktoza birikmasidan 
hosil bo'ladi), maltoza yashil o'sim liklarda diastaza fermenti ta ’sirida 
kraxmaldan hosil bo'ladi. Polisaxaridlar monosaxaridlardan suvning 
ajrab chiqishi tufayli hosil bo'ladi. Kraxmal - klechatka (sellyuloza), 
inullin, gemisellyulozalar, polisaxiridlardir.
O'sim liklam ing yosh hujayralarida sitoplazma hujayraning barcha 
b o 's h lig 'in i to 'ld ir ib tu ra d i. H u ja y ra o 'sib borgan sari uning 
sitoplazmasida vakuolalar deb yuritiladigan kichkina bo'shliqlar yoki 
pufakchalar bo'ladi. Bunday bo'shliqlar maxsus suyuqlik hujayra shirasi 
bilan to'lgan bo'ladi. Hujayra o'sib borgan sari vakuolalar kattalashadi 
va nihoyat, bitta yirik vakuola bo'lib qo'shiladi. Bunda ular sitoplazma 
hamda yadroni hujayra devoriga surib chiqaradi. Hujayra shirasining 
tarkibi ham o'sim liklar turlarida har xil bo'ladi. Hujayra shirasining 
tarkibida organik moddalardan uglevodlar (shakarlar) bo'ladi. Organik 
kislotalardan olma, limon, uzum hamda oksalat kislotalar ko'p uchraydi. 
Hujayra shirasida alkoloidlar, tamaki bargida nikotin, ko'knorida opium 
bo'ladi. K o'pgina alkoloidlar dori-darm on sifatida ishlatiladi (xinin, 
kofein, opium). Zararkunanda va hasharotlarga qarshi kurashish uchun 
ishlatiladigan vositalar (nikotin, anabazin) o'simliklar tarkibidan olinadi. 
Pigmentlar - suvda oson eriydigan bo'yoq moddalar bo'lib, ular antosian
9

---

va antoxlor barg meva gullarda uchraydi. Bundan tashqari oshlovchi 
moddalar, kristallar va tuzlar ham uchraydi. Sho'rxok yerlarda o'sadigan 
o'simliklarda mineral tuzlar k o 'p bo'ladi.