O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

N AZORAT SAVOLLARI
1. Botanika fani tarixi to'g'risida tushuncha bering.
2. Hujayra qanday qismlardan tashkil topgan?
3. Sitoplazm a organoidlariga nimalar kiradi?
4. Hujayraning zaxira oziq m oddalari va ularning tarkibi nimalardan
iborat?
5. Plastidalar necha xil b o'lad i va ularning vazifasi nim adan iborat?
6. Hujayraning bo'linib k o'payishi necha xil?
7. Fermentlar, vitaminlar, antibiotiklar haqida tushuncha bering.
O'SIMLIKLAR GISTOLOGIYASI ASOSLARI
O 'sim liklar tanasi har xil to 'q im ala rd an tashkil topgan. Shakli 
jihatidan o'xshash bo'lgan bir yoki bir necha xil vazifani bajaradigan 
hujayralar to'plamiga to'qima deyiladi.
T o 'q im a la r sh ak lig a k o 'r a ikki xil b o 'la d i: p a re n x im a tik va 
prozenximatik.
Parenximatik hujayralardan tashkil topgan to'qimalarga parenximatik 
to'qim alar deyiladi. P rozenxitam ik hu jay ralardan tashk il topgan 
to'qimalarga prozenximatik to'qima deyiladi.
To'qim alar kelib chiqishiga ko'ra ikkita katta guruhga bo'linadi:
1. Embrional hosil qiluvchi to'qimalar.
2. Doimiy to'qimalar.
Embrional hosil qiluvchi to'qim a hujayralari yadrosi yirik, tez-tez 
bo'linish xususiyatiga ega bo'ladi. Hosil qiluvchi to'qim adan vujudga 
kelgan hujayralar avval o'sadi, so'ngra m a’lum shaklga kirib, doimiy 
'to 'q im a n i hosil qiladi. Bu to 'q im a yashayveradi, kam o 'zg arad i, 
keyinchalik nobud bo'ladi. Hosil qiluvchi to'qim a kelib chiqishiga 
k o 'ra, ikki xil bo'ladi: birlamchi hosil qiluvchi to'qim a - prokambiy 
va ikkilamchi hosil qiluvchi to'qim a - kambiy. O'similiklam ing bo'yiga 
o'sishi, eniga kengayishi yoki yangi organlarning paydo bo'lishi negizida 
h o sil q iluvchi to 'q im a la r y o ta d i. P ro k am biy to 'q im a s i o 'sim lik
organlarining o'sish nuqtalarida, ildiz, poyaning uchida, y a ’ni o'sish
10

---

konusida bo'ladi. Birlamchi hosil qiluvchi to'qim a (meristema) o'sish 
konusining eng uchida joylashgan bitta dastlabki hujayraning ketma- 
ket bo'linishi natijasida rivojlanadi. K eyinchalik bu hujayra kelib 
chiqishiga ko'ra, birlamchi hisoblangan har xil to'qimalarga ajraladi. 
Birlamchi meristemadan cho'ziq va ingichka hujayralar guruhi ajralib 
chiqa boshlaydi. H ar tomonga qarab zo 'r berib bo'linish xususiyatiga 
ega bo'lgan hujayralarning bu guruhi prokambiy deb ataladi. Prokambiy 
hujayrasining bo'linishi natijasida keyinchalik o'tkazuvchi va mexanik 
funksiyani bajaruvchi ikkita doimiy to'qim a: birlamchi yog'ochlik, 
ya’ni ksilema va birlamchi lub, ya’ni floyema hosil bo'ladi. Prokambiy 
asosan bir pallali o'sim liklarda uchraydi. Birlamchi yog'ochlik va 
birlam chi lubni hosil qilg an d an keyin bir pallali o 'sim lik la rd a
prokambiy to'qimasi to'liq yo'qolib ketadi. Ikki pallali o'simliklarda 
prokambiy to'qimasi birlamchi yog'ochlik birlamchi lubni hosil qilib 
o'zi yo'qola boradi. Y o'qolib borayotgan bir qism prokambiy qayta 
bo'linib, k o'payishdan kam biy to 'q im asi vujudga kela boshlaydi. 
Kambiy to'qimasi lub va yog'ochlikning o'rtasida joylashib keyinchalik 
u o'zidan tashqariga ikkilamchi lubni, o'zidan ichkariga ya’ni markazga 
qarab ikkilamchi yog'ochlikni hosil qiladi. Shuning uchun ikki pallali 
o 'sim lik lam in g o 'q qismi y o 'g 'o n la sh a d i. Y illik xalqalar kam biy 
to'qim asi faoliyati tufayli hosil bo'ladi. Alohida qoplovchi to'qim a 
po'kak hosil qiluvchi po'kak kambiysi ham ikkilamchi hosil qiluvchi 
to'qim aga kiradi. O 'sim liklarda hosil qiluvchi to'qim a joylashgan 
o'm iga ko'ra quyidagilarga bo'linadi:
1. Uchki tepa apikal meristema.
2. Yon loterial meristema.
3. Interkalyar meristema.
4. Yara meristema.