O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

N A Z O R A T SA V O L L A R l
1. T o'qim a deb nim aga aytiladi?
2. T o'qim alarnin g tasnifi.
3. Meristemalar va ularning o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirib
bering.
4. H o sil q ilu v c h i, q o p lo v c h i, m exan ik to 'q im a la r n ech a xil
bo'ladi?
5. O 'tkazuvchi to'qim aning vazifalari nimalardan iborat?
6. Ajratuvchi to'qim an in g o'sim lik hayotidagi roli.
15

---

O'SIMLIKLARNING VEGETATIV A’ZOLARI VA ULARDA 
UCHRAYDIGAN SHAKL O'ZGARISHLAR (METAMORFOZ)
Vegetativ organ lotincha «vegetation» so'zidan olingan bo‘lib, o ‘sish, 
rivojlanish degan m a’noni bildiradi. U o'simlikning ildiz poyasi bargi 
vegetativ organ hisoblanadi.
O'simliklaming ildizlarida zaxira moddalar to'planadi, shuningdek, 
ildiz vegetativ organi bo'lib ham xizmat qiladi, ildiz qand lavlagi, sabzi, 
sholg'om, rediska kabi o'simliklarda oziq moddalar jamg'aradigan organ 
hisoblanadi. Siren, zirk yerqalam pir o'sim liklari ildiz vositasida 
ko'payish xususiyatiga ega, ko'pchilik gulli o'sim liklar ildizlarida, 
tuproqda yashovchi mikroorganizmlar, bakteriyalar, zamburug'lar birga 
hayot kechirib, modda almashuvida qatnashadi. Mikoriza deb, yuksak 
o'simlik o'z ildizi vositasida zamburug'lar bilan birga hayot kechirishi 
tuchuniladi. Zam burug' mitselliy ildizni tashqi tomondan o'rab turib, 
o'ziga xos qoplamani hosil qiladi, tuproqdan suv va unda erigan mineral 
moddalarni o'simlikka olib beradi. Yuksak o'simlik esa zamburug'ga 
organik m oddalarni berib turadi. Tuganaklar dukkakdoshlar oilasi 
vakillarining «Rhizobium» bakteriyasi bilan simbioz yashashi asosida 
vujudga keladi. Ildiz hujayralaridagi bu bakteriyalar atmosfera azotini 
o'zlashtiradi. N atijada bu hujayralar yiriklashib tuganaklami hosil qiladi. 
Ildizning tuproqda tarqalishiga qarab yuzada joylashgan, chuqurda 
joylashgan g u ru h larg a ajratish m um kin. A .P. M odestav fikricha, 
m akk ajo 'x o ri, b u g 'd o y , suli kabi o 'sim lik lar ildizlari 200-250 sm, 
kungaboqar va lavlagi ildizlari 270-280 sm, beda 10-15 m yantoqda 
undan chuqurroqda joylashgan. Bir tup kuzgi bug'doy ildizi uzunligi 
600 km, yon va ildiz tukchalari bilan birgalikda 10000 km uzunlikni, 200 
m2 yuzani tashkil qiladi. Ildizning chuqurlikda joylashish xususiyatini 
o 'sim lik k a agrotexnik ishlov berishda n azard a tu tish lozim. Ildiz 
sistemasini klassifikatsiya qilishda uning kelib chiqishi, shoxlanish va 
morfologik tuzilishi nazarda tutiladi. Kelib chiqishiga k o 'ra ildizlar 3 
guruhga bo'linadi: 1. Asosiy ildiz. 2. Yon ildiz. 3. Qo'shimcha ildiz.
Asosiy ildiz gulli o'simliklar urug'idagi murtak ildizchasining rivojlanishidan 
hosil bo'ladi va vertikal holda yo'nalib tuproqqa chuqur kirib boradi. Bir 
pallali o'simliklarda asosiy ildiz yaxshi o'smaydi va tez nobud bo'ladi.
Yon ildizlar asosiy va qo'shimcha ildizlardan ko'payadi. Tuproqning 
yuqori q a tla m id a nam garchilikning kam ayishi bilan yon ildizlar
16

---

tuproqning ostki qismiga kirib boradi. Yon ildizlar o ‘z navbatida 
shoxlanib birinchi tartib ildizni chiqaradi, bu ildiz esa ikkilamchi ildizni 
chiqaradi va hokazo. Asosiy, yon va qo'shimcha ildizlar o'simlikning 
ildiz sistemasini hosil qiladi. Tuzilishiga k o 'ra o 'q va popuk ildizlar 
bo'ladi, o'q ildiz ikki pallali o'simliklar uchun xos bo'lib, bunda asosiy 
ildiz yaxshi rivojlangan b o'lad i. Popuk ildizda asosiy ildiz yaxshi 
rivojlanmaydi, uning o'm iga yon ildizlar taraqqiy etgan.
Ildiz tiplarini aniqlashda uning suv va unda erigan mineral moddalami 
qayerdan olishi nazarda tutiladi. Shuning uchun quyidagi tiplari mavjud:
1) yerosti ildizlar; 2) suv ildizlar; 3) havo ildizlar; 4) gaustoriya so'ruvchi 
ildizlar. 70 foizdan ortiq o'simliklar yerosti ildizlami hosil qiladi. Bunday 
ildizlar asosan tuproqda joylashgan bo'ladi. Suv ildizlari suv qatlamida 
joylashib, hech qachon suv tagiga yetib bormaydi. Masalan, reyaska, 
lyagushatnik va hokazo.
Havo ildizlari havoda joylashgan bo'lib, atmosferadagi namlikni 
o'zlashtiradi. Bunday ildizlar nam tropik o'rm onlarda yashovchi epefit 
o'simliklarda kuzatiladi. Gaustoriya so'rg'ich ildizlar parazit o'simliklar 
zarpechak va shumg'iya o'simliklari uchun xosdir.