O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

Qo'shimcha ildizlar. 
Ko'pchilik o'simliklarda asosiy ildizdan tashqari 
qo'shimcha ildizlar ham bo'ladi. Qo'shimcha ildizlar tuzilish va vazifasi 
jihatdan asosiy va yon ildizlarga o'xshash bo'ladi. Deyarli barcha 
o'simliklarda qo'shimcha ildizlar endogen yo'l bilan, perisikldan qariroq 
poyularda esa ikkilamchi floemadan rivojlanadi. Bu ildizlar asosiy va 
yon ildizlardan cmas, balki poyadan, hattoki bargdan hosil bo'ladi. 
M a’lumki, nam tuproqqa tegib turgan novdasi yoki poyasi darhol 
qo'shimcha ildizlar chiqaradi. Bcgoniya, binafsha, briofillium o'simliklari 
esa hatto bargidan ham ildiz chiqaradi. Ularni bargidan ham ko'paytirish 
mumkin. Bir pallali o'simliklarda asosiy ildizlar taraqqiy etmaydi, chunki 
urug'dan unib chiqqan, ingichka 1-4 gacha o'simlikni to'liq qondira 
olmaydi. Shuning uchun poyada ko'plab qo'shimcha ildiz hosil qiladi. 
G'ullusimon o'simliklar tuplanish oldidan yer yuziga yaqin joylashgan. 
Poyusining bo 'g'inidan qo'shim cha ildizlar chiqara boshlaydi. Bu 
qo'shimcha ildizlar yaxshi taraqqiy etgandan so'ng asosiy ildiz nobud 
bo'ladi. Ba’zi bir k o 'p yillik o'sim liklar yon ildizlarda qo'shimcha 
kurtaklar hosil qilish qobiliyatiga ega bo'lib, keyinchalik bu kurtaklardan 
ildiz bachkilari deb ataladigan yangi yer ustki poyalar o'sib chiqishi 
mumkin. Bunday bachki chiaaruvchi ildizlar olma. gilos, akatsiya, terak
NAM ANG AN D A V U T i

---

hamda buta o'simliklarida bo'ladi. Shuningdek, kakra, qizilmiya, pechak 
kabi o'simliklar ham ildizidan bachkilaydi. Shunday o'simliklar bor yerni 
diskalab qirqib haydalsa, qirqilgan ildizlarning bir bo'lagidan kurtak 
hosil b o 'la d i. Q ishloq x o 'ja lig id a ayrim m ad aniy o 'sim lik larn i 
ko'paytirishda shunday usullardan foydalaniladi. Ildiz metamorfoziga 
ildizmevalar kiradi (sabzi, turp, sholg'om, lavlagi). Ildizmevalar uch 
qismdan - bosh, bo'yin va haqiqiy ildiz qism idan iborat bo'ladi. 
Ildizmeva bosh qismi poyadan shakllangan bo'lib, ildizning eng yuqori 
qismini tashkil etadi. Unda to 'p barglar joylashgan, bu qismdan keyin 
boshlanuvchi ildizmeva bo'g'zida barglar ham yon ildizlar ham yo'q. 
Eng quyida ildizmevaning asl ildiz qismi rivojlangan bo'lib, unda yon 
ildizlar va tukchalar bor. Ba’zan ildiz tuganaklari ham uchrab turadi. 
Ular yon va qo'shimcha ildizlarda shoxlanib jam g'arm a oziq moddalarni 
saqlashga xizmat qiladi. M asalan, kartoshkagul, b atat, orxeidey va 
boshqalar. Ildiz tuganagidagi kurtaklardan foydalanib bu o'simliklarni 
vegetativ ko'paytirish mumkin. M akkajo'xori poyasining birinchi va 
ikkinchi bo'g'imlarida tayanch vazifasini bajaruvchi qo'shimcha ildizlar 
hosil bo'ladi. Bunday ildizlar tropik mamlakatlar dengiz qirg'oqlarida 
o'suvchi o'simliklarda ham rivojlanadi va o'simliklarni dengiz to'lqinlari 
t a ’siridan qulab tushmasligini ta ’minlaydi. Ayrim liana o'sim liklar 
poyasidan maxsus qo'shimcha so'rg'ich ildizlar hosil bo'ladi, so'rg'ich 
ildizlar vositasida bunday o'simliklar tik (vertikal) yuzalarga yopishib 
o'sish imkoniyatiga ega. Tropik o'rm onlarda eplifit o'simliklarda havo 
ildizlari hosil b o'lib, ular yog'in yoki suv, havodagi suv bug'larni 
o'zlashtiradi. Havo ildizlari botqoq o'sim liklarga xos. U tuproqdan 
yuqoriga o'sib, o'sim likni kislorod bilan t a ’minlashga xizmat qiladi 
(botqoq sarvisi).
Novda odatda, havo orqali oziqlanishni amalga oshiruvchi asosiy 
organ - vegetativ novdada quyidagi qismlarni ajratishi mumkin: poya, 
barglar, bo'g'imlar, bo'g'im oraliqlari va kurtaklar.
Kurtaklar - murtak holdagi novdalar hisoblanib ular uzoq vaqt o'sish 
va shoxlanishi natijasida novdalar tizimini hosil qiladi. Novdadagi barglar 
muhim vazifani, ya’ni fotosintezni amalga oshiradi. Organlarni biriktirib 
turuvchi poya m exanik o'tkazishi va b a ’zan g'am lovchi vazifasini 
bajaradi. Novdani ildizdan ajratib turuvchi m uhim xususiyat uning 
barglar bilan qoplanishi hamda bo'g'im larga ega bo'lishidir. Poyaning 
uchki qismidagi kurtak uchki kurtak, barg qo'ltiqlarida yon kurtaklar
18

---

joylashadi. Poya va barg boshlang'ichiga ega bo'lgan kurtaklar vegetativ, 
boshlang'ich holdagi gul yoki to'pgulga ega bo'lsa generativ kurtak 
deyiladi. B a’zan ara la sh k u rta k la r ham uchraydi. U chki va yon 
kurtaklarning yozilishi natijasida novdaning bo'yiga o'sishi va yon 
novdalaming hosil bo'lishi kuzatiladi. Qo'shimcha kurtaklar ham muhim 
biologik ahamiyatga ega bo'lib, ular ildiz, poya va barglarda hosil bo'ladi. 
Qo'shimcha kurtaklar yordamida o'simliklaming vegetativ ko'payishi 
amalga oshadi. Novdalar tik, yotiq, chirmashib, yer bag‘irlab va boshqa 
yo'nalishlarda o'sishi mumkin. Shoxlanishning 4 ta turi ajratilib, ularning 
ayrisimon turi qadim gi va sporali yuksak o'sim liklarda uchraydi. 
Monopodial shoxlanish turi uchki kurtakning doimo faol bo'lishi tufayli 
kelib ch iq q an , sim podial shoxlanishi uchki k u rtak n in g yaxshi 
rivojlanmasligi tufayli novdalar yon kurtaklar hisobiga shakllanadi. 
Shoxlanishning soxta dixotomik turida uchki kurtak nobud bo'lishi yoki 
umuman rivojlanmasligi natijasida kelib chiqadi.
Poya - o'simlikning shoxi, bargi va guli, mevalarini yuzada biriktirib 
turish uchun hamda ildizdan bargiga, bargdan ildizga boradigan oqimni 
boshqaradi. Shakliga ko'ra yumaloq, yassi, silindirsimon, 3-4 yoki ko'p 
qirrali bo'ladi.
Barg - fotosintez gazlar almashuvi transpiratsiya (suv bug'lantirish), 
himoya, ko'payish, zaxira moddalar to'plash vazifalarini bajaradi. Barg 
bandida birgina yaproq joylashgan bo'lsa - oddiy barg, bir necha yaproq 
joylashsa - murakkab barg deyiladi. Barg yaprog'ining chetki qismi tishsimon, 
silliq, qo'sli tishsimon, qo'sh arrasimon, to'garaksimon, o'ymasimon bo'ladi. 
Novdaning mctamorfozlashgan turlariga piyozbosh, tuganak, tikanlar kiradi. 
Barg mctamorfoziga tikan, gajjak, jingalaklar, hashoratxo'r o'simliklarda 
hashorat tutuvchi moslamalar va tangachalar kiradi.